بخشی از مقاله
چکیده
معماری پایدار دارای مفاهیم عمیقی است که پیوند دهنده ی انسان، طبیعت و معماری است و در پی راه حلی جامع برای ملاحظات محیطی و در عین حال برای به دست آوردن سطح کیفی زندگی در ارزشهای فرهنگی ، اقتصادی ، اجتماعی و آسایشی میباشد. از آنجا که خانه های سنتی ایرانی نمود کامل همآوایی محیط و انسان میباشند، با نگاهی به آن میتوان دریافت که معماران ایرانی چگونه به این مفاهیم دست یافته اند.
خانه های مناطق گرم و خشک پایین تر از کوچه با حیاطی وسیع و گودال باغچه از دو بخش اندرونی و بیرونی با فضاهای متعدد تشکیل شده است که میتوان عملکرد فضاهای آن را تحت تأثیر اقلیم منطقه و مصالح کاربردی آن دانست. در این مقاله پس از بررسی اصول پدید آورنده ی پایداری در معماری، چگونگی ظهور این اصول را در عناصر معماری این خانه ها بیان کرده ایم. با بازخوانی این اصول، می توان به ارتقاء کیفیت معماری امروزی کمک نمود. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی میباشد .
.1 مقدمه
آنچه فرهنگ معماری گذشته به صورت یک سنت در خود داشته است امروزه تنها به صورت پیکری بی جان پیش روی ماست ، از این رو جوامع امروز، در پی کشف و استفاده از ارزش های گذشته، ناگزیر به جستجو و کنکاش در شناخت ارزش های ناآشنا و فراموش شده در خود است. - ربوبی - 58 :1384 معماران ایرانی همواره می کوشیدند تا درکی آگاهانه و سپس پاسخی خردمندانه برای مسئله ی پایداری درآثارشان داشته باشند. معماری ایرانی- اسلامی دارای ویژگی های منحصر به فردی است که ضمن توجه به مسائل زیباشناختی و حفظ محیط زیست پاسخگوی نیاز های اقلیمی هر منطقه نیز بوده است. فنون و قواعد به کار رفته در این معماری در ابنیه سنتی ایران مانند خانه های مسکونی، بسیاری از مفاهیم نوین در عرصه ی معماری پایدار را به وضوح دارد.
" توسعه ی پایدار را می توان رویکردی دانست که در ملازمه ی رشد اقتصادی و بهبود زیست محیطی شکل میگیرد که می باید در هر مکانی یا زمانی جنبه ی عملی گیرد. ضمن آن که بر ویژگی های تاریخی و فرهنگی توجه دارد که در آن تأمین مستمر نیاز ها و رضایت مندی افراد همراه با افزایش کیفیت زندگی انسان را مدنظر قرار می دهد. " - سفلایی به نقل از احدی - 1 : 1392 پایداری بسیاری از بناهای سنتی کویر، از لحاظ فرهنگی- اجتماعی، اقتصادی و محیطی یکی از ارزشهایی است که قابلیت تعمیم در معماری امروز خانه های کویری را دارد که موجب آسایش و رفاه پایدار می شود.
بنابراین درک اصول و ارزش های تکرارپذیر معماری بومی، بسیار با ارزش می باشد. مسلماً معماری سنتی پاسخگوی نیازهای زمان خویش بوده و تکرار آن امری بیهوده است. این مقاله در پی درک اصول و ارزش های تکرارپذیر حاکم بر معماری خانه های سنتی به عنوان یک نمونه از معماری پایدار است که استخراج ویژگی های قابل تکرار آن در راستای دستیابی به اهداف معماری پایدار، از اهداف آن به شمار میرود. در این مقاله پس از بررسی اصول پدید آورنده ی پایداری در معماری، چگونگی ظهور این اصول را در عناصر معماری این خانه ها بیان می کنیم . با بازخوانی این اصول می توان به ارتقاء کیفیت معماری امروزی کمک نمود.
.2 تعریف معماری پایدار
معماری پایدار، معماری سازگار با محیط اقتصادی، اجتماعی و طبیعی، فرآیند خلق فضاست که طی آن منابع طبیعی، در طول زمان ساخت و بهره برداری به کمترین حد آسیب می بیند. سه اصل اساسی برای پایداری درمعماری مطرح میشود: صرفه جویی در مصرف منابع،که با کاهش مصرف، استفاده مجدد و بازیافت منابع طبیعی به کار گرفته شده در ساختمان سروکار دارد، طراحی براساس چرخه حیات، که روشی را برای تحلیل فرآیند ساختن بنا و تأثیرات آن بر محیط زیست مطرح می کند و دست آخر طراحی انسانی، که بر تعامل بین انسان و جهان طبیعی تمرکز دارد.
.1-2 اصول معماری پایدار
پرداختن به معماری پایدار و اسباب شکل گیری چنین رویکردی در طراحی های معماری، لازمه شناخت عمیق تری از اهداف و توصیه های پایداری می باشد .برخی بناها دارای ویژگی ها و خصوصیاتی هستند که آن ها را در زمره ی بناهای پایدار قرار می دهد، اصولی که باید رعایت شود تا یک ساختمان در زمره بناهای پایدار طبقه بندی شود به شرح زیراست:
. اصل اول: حفظ انرژی
. اصل دوم: هماهنگی با اقلیم
. اصل سوم: کاهش استفاده از منابع جدید
. اصل چهارم: برآوردن نیازهای ساکنان
. اصل پنجم: هماهنگی با سایت
. اصل ششم: کل گرایی
پایداری با توجه به شعارهای مبنایی اش که فراگیر است و مسئله حفظ زمین را هدف قرار می دهد، برای دستیابی به راه کارهای واقع بینانه و قابل اجرا از یکسو و حمایت از گوناگونی که در نفس طبیعت موجود است از سوی دیگر، رویکردهایی را توصیه می کند.
به طور کلی خانه های سنتی مناطق گرم و خشک دارای یک حیاط مرکزی است که اتاق های اطراف آن ها در جبهه های مختلف در سطحی بالاتر از کف حیاط واقع شده اند. سازندگان سعی می کرده اند تا سطح خارجی حیاطی ساختمان به نسبت حجم آن کم شده و زیرزمین های تو در توی آن فضاهای مناسبی را برای تابستان و زمستان بوجود آورند.
.3 تطبیق اصول معماری پایدار با خانه های سنتی منطقه گرم و خشک
.1-3 اصل اول - حفظ انرژی -
"امروزه باید در حداقل فضاهای ممکن خانه هایی ساخته شود که نیاز آسایش انسان در تمام فصول را بر آورده سازد بهترین الگوی اینگونه خانه ها در معماری سنتی یافت می شود خانه هایی که با حداقل انرژی فسیلی آسایش انسان را در فصل سرد و گرم فراهم آورد" - رازجویان - 78:1388 برای حفاظت از انرژی و در عین حال آسایش انسان در این خانه های تاریخی تدابیری اندیشیده شده است که در ذیل به آن اشاره می شود:
.1-1-3 مصالح
از مصالح روشن به منظور انعکاس هرچه بیشتر تابش خورشید و کاهش جذب حرارت ناشی از آفتاب و از مصالحی که دارای مقاومت حرارتی و ظرفیت حرارتی بالا هستند، برای تعدیل انتقال حرارت از سطح خارجی به سطح داخل بهره گرفته شده است.
عمده مصالح استفاده شده در این بناها خشت می باشد؛ " در این مناطق هیچ نوع مصالح دیگری زیر اشعه سوزان آفتاب و در گرما ی تیر و مرداد ماه به خوبی خشت و گل در برابر گرما مقاوم نیست. در فصل سرمای خشک آن نیز با اندک حرارتی اتاق ها گرم می شوند.
اصولاً خشت و گل و خاک دارای ظرفیت حرارتی بالاست که باعث می شود گرمای محیط بیرون بنا با مدت زمان تأخیری بیشتری از بدنه ی دیوار عبور کرده و به فضای داخلی راه یابد. خشت مدت زمان تاخیری 7 الی 9 ساعت دارد
بنابراین دیوار ها و سقف اتاق ها گرمای خورشید را روزانه در خود انبار و شب هنگام به داخل ساختمان وارد می کند و همچنین می تواند سرمای شبانه را ذخیره کرده و در روز بعد باعث خنک شدن هوای اتاق شود. در این صورت با این روش، خانه، نیاز به استفاده از انرژی کمتری را طلب می کند. همچنین سیمگل استفاده شده در بنا نیز علاوه بر اندود بودن، دارای رنگی زیبا و آرام است و ماده ای مقاوم در برابر تابش آفتاب می باشد.
دیوارها و بام های کلفت از نفوذ گرمای تابشی به داخل جلوگیری می کند مجاورت خانه ها حالت حفاظت در توده را به وجود می آورد حیاط را سایه برمیگیرد بدین ترتیب گودهای خنکی ایجاد می شود که واحدهای مسکونی را از هوای داخل بیرون، متوجه درون یعنی حیاط ها می کند
.2-1-3 پوشش
در بام های گنبدی یا استوانه ای چون شدت تابش آفتاب بر تمام رویه بام یکسان نیست، همیشه قسمت سایه دار گرمای کمتری نسبت به قسمت دارای نور و رو به آفتاب دریافت می کند و این در کاهش درجه حرارت زیر گنبد تأثیر دارد به خصوص که اگر گنبد دارای سایه نیز باشد. پوشش های گنبدیاصولاً دوپوش بوده و چون یک سقف کاذب - کاربندی - در زیر آن ها اجرا می شده هوای موجود بین دو لایه نقش عایق را بازی می کرده است ، بنابراین علاوه بر سبک کردن پوشش، از انتقال گرمای خارج به داخل نیز جلوگیری می شده و در زمستان نیز جلوی خروج گرما از ساختمان و سرد شدن آن را می گرفته است.
به طور کلی بام های گنبدی به علت برجستگی که دارند، همواره در معرض وزش نسیم قرار می گیرند که این در کم کردن گرمایی که بام در اثر تابش شدید آفتاب می گیرد موثر است. هنگام شب نیز گرمایی که بام پس می دهد، سریعتر بر طرف می شود. از نظر هندسی، گستره ی یک طاق نیم کره ای شکل تقرباًی سه برابر سطح قاعده اش است، بنابراین شدت پرتو افکنی آفتاب تند بر روی بدنه مدور کم می شود و قسمت پایین طاق گنبدی درجه حرارت کمتری پیدا می کند
.3-1-3 استفاده از گیاهان و آبنما
در اقلیم گرم و خشک تبخیر آب، می تواند موجب کاهش دمای هوا شود. - دی کی ، براون - 124:1386 گیاهان به لحاظ تبخیر آب، در ایجاد برودت در محیط تأثیر به سزایی دارند. وجود درختان و گیاهان علاوه بر افزایش رطوبت نسبی، باعث ایجاد سایه در تابستان می شوند که خود از حرارت زیاد آفتاب می کاهد.
همچنین پوشش طبیعی شرایط کیفیت انعکاس سطوح مختلف را به حالت موازنه در می آورد. یعنی زمین خاصیت انعکاس گرما را کاهش می دهد و گیاه و سبزه درجه حرارت را با جذب تشعشعات آفتاب کم می کند. آب حوض با گرفتن گرما از محیط، محیط را خنک تر می کند. هنگامی که آب تبخیر می شود اگر نسیمی یا بادی بوزد ، بخار آب هوا را خنک می کند - همانند کولر آبی - و موجب می شود هوایی خنک وارد خانه شود. این امر بخصوص هنگامی که در حوض از فواره استفاده شود به خوبی مشهود است
.4-1-3 بادگیرها
"در زمینه تهویه و جابجایی هوای خانه ها عمده ترین عوامل تهویه بادگیر ها و نورگیرها هستند که برفراز بام ها قرار دارند و در مطبوعیت هوای فضاها تأثیر شایانی دارند و بدین طریق با جابجایی هوا، تهویه سلامت - هوای تازه - تهویه خنک سازی - ایجاد آسایش فیزیکی - و به دنبال آن تهویه آسایش انجام می پذیرد.
