بخشی از مقاله
چکیده
هدف از پژوهش حاضر بررسی نقش شبکه های اجتماعی مجازی در ارتباطات فردی و بین فردی در بین کاربران ایرانی است. این پژوهش با روش مروری - اسنادی - کتابخانه ای - انجام شد و نتایج نشان داد که تأثیر پذیری کاربران از شبکه های اجتماعی مجازی تحت تأثیر میزان استفاده و نوع استفاده از این فناوری های نوین ارتباطی است . در حالی که این فناوری ها، فرصتی برای بهبود ارتباطات، و فراگیری علم و دانش می باشد، اما برای گروههای خاصی همچون نوجوانان به سبب عدم آگاهی و استفاده نامطلوب این فرصت می تواند به تهدید منجر شود.
بیشترین استفاده از این فناوری در بین نوجوانان برای چت و ارتباط با جنس مخالف بوده که تبعاتی چون کاهش ارتباطات و افزایش انزوای اجتماعی را به همراه داشته است. بی تردید نظارت ویژه والدین بر رفتار فرزندان در استفاده از شبکه های مجازی و نیز در نظر گرفتن تمهیداتی در نظام آموزشی کشور به ویژه برای نوجوانان همچون آموزش بهره گیری درست از شبکه های اجتماعی مجازی می تواند این تهدید را برای این قشر از جامعه به فرصت تبدیل نماید.
مقدمه
با توجه به رشد سریع تکنولوژی و فناوری اطلاعات و سرعت بالای ارتباطات و تبادل اطلاعات، عصری به وجود آمد که در آن به کمک وسایل مدرن و چند رسانه ای مانند موبایل و اینترنت، می توان با یک کلیک به هر نقطه از دنیا با هر میزان فاصله جغرافیایی متصل شد و امکان دسترسی در آن به حدی است که از این طریق، می توان با همه افراد، از جمله نویسندگان نویسندگان طراز اول جهان، سیاستمداران مطرح، ستارگان ورزش و هنر و سینما، بزرگ ترین کتابخانه ها، معتبرترین موزه ها و گالری های هنری و زیباترین جاذبه های فرهنگی و گردشگری، دانشگاه های اقصی نقاط جهان و ... ارتباط برقرار کرده و به وسیله آن به فعالیت های مختلف سیاسی، آموزشی، فرهنگی و اجتماعی پرداخت.
شبکه های اجتماعی مجازی، چنان نفوذی در زندگی افراد به ویژه نسل جوان و نوجوان پیدا کرده که بسیاری نبود آن را اختلال در زندگی روزمره تعبیر کرده اند. چرا که با وجود امکاناتی مانند وایبر، لاین، واتس آپ ، تانگو ، بیتالک، فیس بوک، توئیتر، لینکد این، مای اسپیس، نینگ ، تلگرام و دیگر شبکههای مجازی می توانند قسمت عمده از ساعات زندگی خود را در این فضاها بگذرانند.
در این بین نوجوانان ایرانی نیز روز به روز به استفاده از شبکههای اجتماعی مجازی گرایش بیشتری پیدا کرده و از این طریق با دیگران ارتباط برقرار کرده و حتی به گذراندن اوقات فراغت و سایر فعالیت های خود می پردازند. بنابراین امروزه ورود شبکه های اجتماعی مجازی به زندگی شخصی و اجتماعی افراد، بسیاری از معادلات مربوط به روند روابط اجتماعی و جامعهپذیری افراد را تغییر داده است و با توجه به استقبال گسترده کاربران اینترنتی به ویژه قشر جوان و نوجوان از شبکه های اجتماعی مجازی، مسائل مربوط به این شبکه ها جهت اتخاذ تصمیمات صحیح و برنامه ریزی دقیق، مورد توجه مسئولان فرهنگی و اجتماعی و نیز والدین، قرار گرفته است.
»آمارها نشان می دهند که 87 درصد افراد 18 تا 29 ساله در شهر تهران، حداقل عضو یکی از شبکه های اجتماعی هستند و سن افرادی که عضو شبکه های مختلف اجتماعی می شوند، روز به روز در حال کاهش است. میزان گفت وگوی والدین با کودکان، 17 دقیقه در شبانهروز و میزان گفت وگوی والدین با هم از این مقدار هم کمتر است که جایگزین این ارتباطات، تلویزیون، اینترنت، بازیهای رایانهای و شبکههای اجتماعی هستند و دانش آموزان محبتآمیزترین پیامها را در شبکههای اجتماعی نثار دوستان خود میکنند ولی حاضر نیستند که یک صدم آن را صرف خانواده خود کنند و وابستگی افراد به آنها بیش از وابستگی آنها به خانوادهها شده است.
ابتدایی ترین تأثیر شبکه های اجتماعی مجازی بر کاربران این است که هویت فعلی افراد را به چالش می کشند، ابتدا کاربر را از خود واقعی تهی می کنند و سپس به او فرصت می دهند خود ایده آلش را بروز دهد، در حالی که به طور ناخودآگاه، این خود جدید در فضای گفتمانی شبکه های اجتماعی برساخته شده است. »شبکه های اجتماعی صحنه ای فراهم می آورند که کاربران می توانند از هرجنسیت، سن، طبقه اجتماعی، نژاد و قومیتی که باشند، در آن ظاهر شوند و نقش دلخواه خود را بازی کنند. در این سطح، شبکه های اجتماعی مجازی، کاربر را به هویتی فردمدار شده با مشخصات منحصر به فرد سوق می دهند. در واقع با شبکه های اجتماعی مجازی این قابلیت به فرد داده می شود تا خود را هر گونه که می خواهد، فراتر از هویت واقعی خود در جهان فیزیکی بازتعریف کند
با توجه به اینکه زندگی در اینگونه فضاهای مجازی میتواند تأثیرات مثبت و منفی مختلفی بر کاربران داشته باشد که فرصت های آموزشی، اقتصادی و… از جمله نقاط مثبت این فضاها میباشد بنابراین گرایش افکار عمومی و به ویژه نوجوانان به فضای مجازی فی نفسه اشکال ندارد، اما باید با برنامه ریزی صحیح، این گرایش را مدیریت و ساماندهی کرد. نفوذ بیشتر فضای مجازی در جامعه و درگیر شدن افراد مختلف با تکنولوژیهای روز دنیا، نگرانیهایی را در بین خانواده ها و مسئولان کشور ایجاد کرده است.
کم شدن ارتباطات درون خانوادگی یکی از این آسیبهاست، چرا که برخی روز و شب درگیر فضای مجازی هستند و از محیط اطراف خود غافل میشوند، این مسئله در برخی موارد به صورت اعتیاد به موارد مذکور بوده و باعث ایجاد اختلال در عادتهای معمول زندگی می شود
امروزه ما در عصری زندگی می کنیم که فن آوری های نوین از جمله ارتباطات به مهم ترین عامل تغییر چهره قرن 21 و شیوه زندگی بشر تبدیل شده است. این پژوهش با روش مروری - اسنادی - کتابخانه ای - تهدید ها و فرصت های پیش روی شبکه های اجتماعی مجازی در حوزه ارتباطات را بررسی نماید.
شبکههای اجتماعی مجازی:
شبکههای اجتماعی اینترنتی، پایگاه یا مجموعه پایگاههایی هستند که امکانی فراهم میآورد تا کاربران بتوانند علاقهمندیها، افکار و فعالیتهای خودشان را با دیگران به اشتراک بگذارند و دیگران هم این افکار و فعالیت ها را با آنان سهیم شوند. یک شبکه اجتماعی، مجموعه ای از سرویس های مبتی بر وب است که این امکان را برای اشخاص فراهم میآورد که توصیفات عمومی یا خصوصی برای خود ایجاد کنند، یا با دیگر اعضای شبکه ارتباط برقرار کنند، منابع خود را با آنها به اشتراک بگذارند و از میان توصیفات عمومی دیگر افراد، برای یافتن اتصالات جدید استفاده کنند
انقلاب ارتباطات، نوع جدیدی از ارتباطات مجازی را که خالی از روح حاکم بر روابط واقعی اجتماعی است به وجود آورده است. از طریق ماهواره، اینترنت و... جهان جدیدی به موازات جهان واقعی به وجود می آید. رسانه های الکترونیکی مخاطبان وسیع و متکثری دارند که مجموعه هایی از حیث محتوای نمادین را به این مخاطبان عرضه می کنند. در چنین شرایطی فضای مجازی شکل می گیرد و فرهنگ ها همه از طریق واسطه های الکترونیکی منتقل می شوند و مفاهیم زمان و مکان معانی تازه ای پیدا می کنند. فواصل زمانی و مکانیعملاً ازیانم برداشته می شوند و انتقال اطلاعات، داده ها و سرمایه ها و امکان ارتباط همزمان میان افراد در نقاط مختلف به وجود می آید
دلایلی همچون یادگیری قوانین اجتماعی - بوید و همکاران ، - 2007، تفریح و سرگرمی - آبرامسون و کوپرمان ، - 2001 را می توان به عنوان مهم ترین دلایل استفاده کاربران از این گونه فضاهای مجازی عنوان کرد.
ویژگیهای شبکه های اجتماعی مجازی
مهمترین ویژگی های شبکه های اجتماعی مجازی به شرح ذیل است:
1. دسترسی و وسعت
2. کم هزینه بودن
3. چند رسانه ای بودن
4. جمع گرایی و شبکه سازی انسانی
5. تعامل گرایی
6. بهره گیری بدون نیاز به مهارت و تخصص
7. ارتباط فوری
8. پیوستگی و مداومت
مبانی نظری
کاستلز در کتاب قدرت ارتباطات، از رهیافت نظری ارتباط جمعی خود انگیزه به تفصیل سخن گفته و آن را چارچوبی برای تفسیر فعالیت های کنشگران یا کاربران وب بر شمرده است. درتوضیح مفهوم کنشگری، این عمل به فعالیتی اطلاق می شود که کاربر با تکیه بر مهارت های خود در استفاده از ابزارهای ارتباطی اینترنت، برای ایجاد ارتباط، مبادله و نشان دادن واکنش در خور به دیگران، در راستای هدف های خود در فضای سایبر انجام می دهد
استورات آلن - 2007 - روزنامه نگار، در مقاله ای با عنوان " روزنامه نگاری شهروندی وتوسعه ارتباط جمعی خود انگیز"، مفهوم اخیر را از کاستلز وام گرفته و اظهار کرده است؛ کنش های خود برانگیزنده مردمی که مخاطب حوادث هستند، در راستای پذیرش نقش یک روزنامه نگار،گویای اجباری خودپذیرفته، در روایت آنها به عنوان افراد مطلع است و به همین دلیل، تمایل به نشر و به اشتراک سپاری آن چیزی که شاید حتی فرصت انتشار آن برای رسانه های اصلی فراهم نیست، در این افراد وجود دارد
کاستلز در معرفی این رویکرد چنین توضیح می دهد . من این شکل تازه از ارتباطات را به لحاظ تاریخی ارتباط جمعی خودانگیز می نامم. به این دلیل ارتباط جمعی به طور بالقوه می تواند به مخاطب جهانی دست یابد،
پیشینه پژوهشی و مطالعات مرتن - 2014 - در پژوهشی به بررسی تأثیر وسایل ارتباطی مجازی بر خانواده و بی تفاوتی اجتماعی دانش آموزان پرداخت. نتایج نشان داد در خانواده هایی که انسجام بالایی وجود ندارد، فرزندان نیز نسبت به مسائل جامعه بی تفاوت هستند و این بی تفاوتی ناشی از حضور دائم آنان در شبکه های اجتماعی مجازی است.
الیسون و همکاران - - 6-9 :2009 گزارش کردند فضای مجازی به طور بالقوه ای چه در سطح روابط بین فردی و چه در سطح روابط اجتماعی توانایی ایجاد تغییرات اساسی در زمینه زندگی اجتماعی هر فرد را دارا می باشند. این در حالی است که نباید از نقش این فضاهای مجازی در شکل گیری روابط جدید بین فردی غافل شد. هرچند که فعالیت در این گونه فضاهای مجازی سبب تسهیل ارتباط با دوستان می شود
شیری و رحمانی - 1394 - در پژوهشی به تأثیر استفاده از وسایل نوین ارتباطی - لاین، تلگرام - بر وضعیت انسجام خانواده در خانوارهای ساکن درمنطقه 1 شهر تهران پرداختند. نتایج نشان داد بین میزان استفاده از وسایل نوین ارتباطی - لاین، تلگرام - با انسجام خانواده رابطه وجود دارد. بین میزان استفاده از وسایل نوین ارتباطی - لاین، تلگرام - و جمع گرایی افراد خانواده رابطه معنی داری وجود دارد. بین میزان استفاده وسایل نوین ارتباطی - لاین، تلگرام - و پایداری خانواده، روابط صمیمی افراد خانواده، روابط با خویشاوندان، شیوه غذا خوردن افراد خانواده، شیوه برقراری میهمانی، شیوه گردش های خانوادگی و نحوه ارتباطات کلامی رابطه معنادار بدست آمد.
رسول زاده اقدم و همکاران - 1393 - در پژوهشی به بررسی رابطه حضور در شبکه اجتماعی مجازی فیس بوک و انزوای اجتماعی در بین جوانان شهر تبریز پرداختند. نتایج نشان داد که بین مدت زمان عضویت، میزان استفاده، میزان مشارکت و فعالیت، استفاده هدفمند از فیس بوک و انزوای اجتماعی رابطهی معکوس و معناداری وجود دارد؛ اما بین استفادهی غیر هدفمند - انجام بازیهای آنلاین و دیدن صفحات غیراخلاقی در فیس بوک - از فیس بوک و انزوای اجتماعی، همبستگی مستقیم و معناداری وجود دارد.
نوابخش و رحمانی - - 1393 در پژوهشی به بررسی میزان و نوع استفاده از فضای مجازی و تأثیرات مثبت و منفی آن بر روی رفتار اجتماعی و روانی دانشجویان دانشگاه آزاد پرداختند. نتایج نشان داد که استفاده از فضای مجازی در دانشجویان باعث کاهش ارتباطات اجتماعی شده و میزان آگاهی های تحصیلی، علمی و اجتماعی را در افراد افزایش می دهد.
محمدی جو - 1392 - در پژوهشی به بررسی نقش فضای مجازی بر انزوای اجتماعی در میان دانشجویان دانشگاه آزاد تهران مرکز پرداخت. نتایج نشان داد که میزان دسترسی به اینترنت نزدیک به نیمی - 50درصد - از تغییرات و نوسانات گرایش به انزوای اجتماعی را تبیین می کند. همچنین یافته های این تحقیق نشان داد که بیشتر میزان کاربری اینترنت در خصوص چت، ایمیل و جستجو در سایت های علمی و تحقیق به خود اختصاص داده است. همچنین یافته های این پژوهش نشان داد که میزان استفاده از فضای مجازی به نوبه خود منجر به انزوای اجتماعی نمی شود، بلکه استفاده افراطی از اینترنت منجر به اعتیاد و تنهایی می گردد.
نتایج پژوهش میرزایی و همکاران - 1392 - نشان داد که میزان سابقه کاربری در شبکه های اجتماعی مجازی بیشترین تاثیر را بر ارتباطات مجازی داشته است. پس از آن به ترتیب سابقه کاربری در شبکه ها بر مهارت های اجتماعی، گمنامی در شبکه ها بر غلبه بر تنهایی و میزان استفاده از شبکه ها بر انزوای اجتماعی بیشترین تاثیر را داشته اند. هم چنین بین عدم حضور فیزیکی کاربران در شبکه ها و مهارت های اجتماعی، تعاملی بودن ارتباطات در شبکه ها و میزان اعتماد به نفس کاربران، گستردگی فضای ارتباطی در شبکه ها و میزان ارتباط کاربران با خانواده، سابقه کاربری در شبکه ها و میزان خودعرضه گری کاربران، سابقه کاربری در شبکه ها و میزان ارتباط کاربران با خانواده، سابقه کاربری در شبکه ها و میزان فردگرایی، سابقه کاربری در شبکه ها و میزان ارتباط کاربران با دوستان، گمنامی کاربران و مشارکت اجتماعی، گمنامی و مهارت های اجتماعی، گمنامی و میزان ارتباط کاربران با دوستان رابطه معنی دار وجود دارد.
نتایج پژوهش های ساروخانی و رضایی قادی - 71-51 :1391 - و کوهی و حسنی - 130-109 :1391 - نیز نشان دادند که با گسترش روزافزون رسانه های نوین همچون شبکه های اجتماعی مجازی، به ویژه در جوامع در حال گذار، روند نوسازی به تضعیف پیوندهای سنتی می انجامد و این رسانه ها می توانند در نگرش ها و رفتار شهروندان تأثیر گذارند.
آذری و امیدوار - - 1391 در پژوهشی به بررسی نقش شبکه های اجتماعی مجازی بر سرمایه اجتماعی پرداختند. نتایج نشان داد میزان سرمایه اجتماعی و حمایت اجتماعی در دو گروه مورد مطالعه تفاوت معناداری دارد. از سوی دیگر تفاوت معناداری بین میزان اعتماد به فضای مجازی در دو گروه مورد مطالعه مشاهده نشده است. بین اندازه شبکه کاربر در فیس بوک، میزان ارتباط با دیگران در فیس بوک و میزان استفاده از خدمات و امکانات فیس بوک و سرمایه اجتماعی رابطه معناداری وجود دارد.
معمار و همکاران - 1391 - در پژوهشی با عنوان"شبکه های اجتماعی مجازی و بحران هویت - با تأکید بر بحران هویتی ایران - " اذعان داشتند که فضای مجازیِشبکه های اجتماعی اینترنتی یکی از مهم تر ین ابزارها برای نمود یافتن اثرات جهانیشدن است. این فضای مجازی عرصه وسیعی از اطلاعات و نمودهای مختلف معنایی را ایجاد می کند. افراد در مواجهه با این فضا و تکثر منابع در ساخت هویت، دچار تعلیق - به معنی معلق بودن و سردرگمی - میشوند. از بین رفتن زمان و مکان و نقش بیشتر فضا در دنیای مجازی تجلی آشکاری دارد. افراد در مواجهه با این فضای دوم، بنیان های هویت خود را متزلزل می بینند و دچار تردید و اضطراب می شوند. اگرچه شبکه های اجتماعی مجازی در فرایند ارتباطات می توانند دارای تأثیرات مثبت و منفی باشند، این پژوهش تنها بر جنبه های بحران زای این فرایند تأکید کرده است و یکی از آثار فضای مجازی شبکه های اجتماعی را در جوامع، به خصوص جوامع درحال گذار، ایجاد بحران هویت ملی و دینی میداند.
یافتههای پژوهش نشان می دهد که براساس یک تقسیم بندی نسلی، نسل سوم بیشترین کاربران فضای مجازی در ایران بوده و بیش از نسل های دیگر در معرض آثار ناشی از شبکههای اجتماعی مجازیاند. فضای مجازی نوعی از بحران هویت را در میان طیف گسترده ای از جوانان به وجود آورده و این بحران هویت در زمینه های فردی ناهمگونی های هویتی را سبب شده و به نحوی تعادل اجتماعی را متأثر کرده است. همچنین شبکه های اجتماعی مجازی، باعث تغییرات اساسی در نهادهای هویتساز شده اند و عوامل معناساز هویتی را دستخوش تغییر نمودهاند.
شهابی و بیات - 1391 - گزارش کردند محیط شبکه های اجتماعی مجازی مانند »فیس بوک« که کاربران جوان ایرانی زیادی در آن فعالیت دارند، فضایی سیاسی تلقی نمی شود بلکه اکثر آنها برای تسهیل روابط خود، احیای ارتباطات قدیمی و ایجاد و حفظ ارتباطات دوستانه به آن روی می آورند.
