بخشی از مقاله
چکیده
حمامهای عمومی در شهرهای اسلامی اهمیت زیادی داشتهاند و از مهمترین بناهای شهری پس از مسجد و مدرسه محسوب میشدند. این جلوهگاه معماری ایرانیاسلامی تنها مکانی برای نظافت نبوده بلکه موقعیت مکانی حمام و قرار گرفتن آن در کنار مراکز مهم و اثرگذاری چون بازار و مسجد موجب میگردید تا همواره به عنوان مکان تجمع در وقوع رویدادهای اجتماعی مورد توجه قرار گیرد.
زمینههای مذهبی شکلگیری حکومت صفوی در ایران موجب ترویج فرهنگ وقف و گسترش ساخت بناهای عامالمنفعه مانند حمامها شد که از جمله آنها حمام گنجعلیخان کرمان است که در دوران حکومت شاه عباس صفوی ساخته شد. از دورهی صفوی به بعد، تصاویر جانوران، انسان و گیاهان به تعداد زیادی بر روی کاشی ازارهها و آهکبریهای سربینه و سردر این حمام نقش بست. این شیوه تا دورهی قاجار ادامه یافت، لیکن در طرح و تصویر در این دوره دگرگونی خاصی ایجاد شد و تصاویر همگام با تحول فرهنگ و اندیشه و ظهور نقاشی عامیانه بیشتر جنبهی روایی از داستانهای کهن با تأکید و تکیه بر دگرگونی فرهنگ و هنر به خود گرفت.
مقدمه
استحمام ایرانیان فراتر از کارکردهای بهداشتی مرسوم، کارکردهای مختلفی داشت که بررسی و تبیین این ابعاد، تاریخ فرهنگی ایران را روشنتر میکند. در دورهی صفوی که یکی از درخشانترین دورههای تاریخ معماری ایران است، ایجاد حکومت مرکزی مقتدر و امنیت ناشی از آن، پیشرفت در فناوری ساختمان، توسعه شهرها و هنردوستی پادشاهان صفوی موجب شکوفایی معماری در این دوران شد و همپای این شکوه و عظمت، طراحی و ساخت حمامها نیز به اوج رسید. علاوه بر این، عوامل دیگری همچون اهمیت نظافت، حرمت آب و نیز رعایت احکام فقه شیعی نیز در توسعه و رشد معماری آنها موثر بودهاند.
توجه به حمام به عنوان یک مکان عمومی که افراد در آنجا ساعتی را کنار هم میگذرانند موجب شد تا هنرمندان برای نوازش دیدگان مراجعان و انبساطخاطر آنها به آرایش و تزیین حمامها از طریق نقاشی بپردازند. برخلاف تصور رایج، این جلوهگاه معماری ایرانیاسلامی تنها مکانی برای نظافت و تطهیر نبوده بلکه موقعیت مکانی حمام و قرار گرفتن آن در کنار مراکز مهم و اثرگذاری چون بازار و مسجد موجب میگردید تا همواره به عنوان مکان تجمع در وقوع رویدادهای اجتماعی مورد توجه قرار گیرد و کارکردهای مختلف اجتماعی داشته باشد.
در جهانبینی که پاکیزگی جسم و پالایش روان مدنظر قرار گیرد و در محیطی که آب از ارزش والایی برخوردار است، حمامها در ساختار بافت شهرها از جایگاه ویژهای برخوردار میشوند. ارزش این جایگاه تا بدانجا بالا میرود که دستِ خوشذوق و خلاق هنرمند ایرانی دیدهها و شنیدههای تاریخی، ادبی و فرهنگی خود را بر دیوارهای آن نقاشی می کند. خلق آثار نقاشی دیواری روی آهک در حمامها جلوهای از نمایش تصویری آن فرهنگ میباشند. نقاشی از مهمترین هنرهایی است که پیوسته در حال گسترش و تحول بوده و در میان کشورهای اسلامی نقش ایران در شکوفا کردن هنر نقاشی از همه بیشتر است.
از جمله حمامهایی که در دوره صفوی احداث شدهاند و دارای نقاشی روی آهک هستند میتوان به حمام گنجعلیخان کرمان اشاره کرد. حمام گنجعلیخان که بدون شک نگین حمامهای ایرانی است توسط گنجعلیخان از سرداران سلحشور صفویه که به دستور شاه عباس صفوی حاکم کرمان گردیده بود، احداث شد. این حمام مهمترین بخش از مجموعهی گنجعلیخان است که تلفیقیست از هنر معماری و کاربرد مصالح گوناگون با فضایی مناسب و مورد پسند عامه است .
سردر حمام دارای تزیینات گچبری و نقاشی است. در زمینهی مطالعه نقاشیهای حمامها و کشف ارتباط محتوای آنها با فرهنگ و تفکرات مردم آن زمان به رغم اهمیت و ضرورت تاکنون پژوهشی جامع صورت نگرفته است. لذا انجام این مطالعه میتواند ما را با کارکرد فرهنگی نقاشیها به عنوان نشانهای اجتماعی در این حمام در دورههای مورد پژوهش آشنا سازد و رازهای تاریخی، ادبی و فرهنگی آن را برملا نماید.
