بخشی از مقاله
خلاصه
حاصل قرنها تجربه پیشینیان و بزرگان هنر ایران زمین، یادگارهایی است که امروزه آن را با عنوان معماری اسلامی ایران یاد می نماییم. بازار سنتی ایرانی یکی از مهمترین و زیباترین نمودهای این معماری است که نه تنها کانون هدایت اقتصادی به شمار میرود بلکه ویژگی های خاص معماری و کالبدی، آنها را تبدیل به دنیایی از فعالیت ها و اتفاقات شهری، تعاملات اجتماعی و فرهنگی نمود و به همین دلیل است که شهرهای اسلامی بوسیله ی بازار از کلیه ی شهرهای ادوار مختلف تاریخی بازشناخته میشوند. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و با ابزار اسنادی و مطالعات کتابخانه ای به بررسی عنصر بازار به طور کلی و معرفی بازار کرمانشاه به طور خاص و همچنین با استفاده از مطالعات میدانی به بررسی ویژگی های معماری بازار کرمانشاه، وضع موجود و آسیب های وارده بر آن پرداخته ایم.
1. مقدمه
شکوه معماری ایران جلوه ای از عظمت تاریخی و دینداری است. می توان گفت ایرانیان با حرمت نهادن به معنویت و دوری از مادی گرایی و اعتقاد به تعالیم مذهبی، در طول تاریخ، به ویژه در دوره اسلامی و با تلاش و همت استاد کاران، معماران، هنرمندان، افراد خیر و گاه شاهان و حکمران هایی که خواهان معنویت و خداپرستی بوده اند، یادگارهای با شکوه در معماری به جای گذاشته اند. هنر معماری ایران در طول تاریخ از تداوم کم نظیری بر خوردار بوده است.
این هنر بیان کننده نحوه اندیشه، جهان بینی، باورها و اعتقادات مذهبی و سنت های مردمی این سرزمین است. نگاهی کوتاه به توسعه و تکامل این مجموعه از دیدگاه های مختلف نشان می دهد که معماران از ایجاد این مجموعه عظیم و با شکوه بجزء هدف های ساده نظیر حل مشکل و مصون بودن از سرما و گرما به مسائل دیگر چون تقسیم فضاها و اساس نیازمندی های گوناگون روحی و جسمی توجه فراوان داشته اند و با توجه به موقعیت اقلیمی و جغرافیایی در ابداعات و نوع آوری راه ترقی را پیموده اند.
در کنار مجموعه که مردم در طول روز با مادیات سرو کار دارند بانیان، در بین انواع بناها با توجه به مبداء یگانه و آفریدگار جهان در ایجاد مساجد که توجه را به سوی عالم بالا و وحدانیت معطوف می دارد سعی و کوشش فراوان به خرج داده اند. در گذشته بناهای مهمی نظیر مسجد جامع، مدرسه، کاروانسرا در مجاورت بازار و بافت مسکونی شهر نیز در اطراف انها قرار میگرفت. بازار به عنوان یک فضای شهری و سایر عناصر وابسته و تاسیساتش مجموعه ای را که در واقع ستون فقرات شهر بود، تشکیل می داد. بازار قلب شهر و مهمترین بخش شالوده ی فضایی شهر است و به این دلیل است که به گونه ای تنگاتنگ به بافت شهری پیوسته است.
2. مطالعات تاریخی، - پیشینه تاریخی شهر کرمانشاه -
شهر کرمانشاه یکی از هفت کلانشهر ایران - تهران، اصفهان، مشهد، تبریز، شیراز، کرمانشاه و اهواز - در غرب کشور ایران و به عنوان مرکز استان کرمانشاه و 47/4 طول شرقی و 34/18 عرض شمالی در یک دشت ناودیسی به وسعت تقریبی 2100 کیلومتر مربع و ارتفاع متوسط 1350 متر از سطح دریا قرار گرفته است. این شهرستان از چهار بخش: مرکزی، فیروزآباد، ماهیدشت و کوزران تشکیل شده است.
کرمانشاه یکی از شهر های باستانی ایران است و گفته میشود که آنرا طهمورث دیوبند، پادشاه افسانه ای پیشدادیان ساخته است و برخی نیز بنای آن را به بهرام پادشاه ساسانی نسبت داده اند. کرمانشاه در زمان قباد اول و انوشیروان ساسانی در اوج عظمت بود و در حمله ی عربها آسیب فراوان دید. همزمان با حمله افغان و سقوط اصفهان، کرمانشاهان نیز با تجاوز عثمانی ها مواجه گردید و بار دیگر رو به خرابی نهاد.
در زمان حکومت زندیه خوانین زنگنه و اهالی کرمانشاه نخست حکومت کریم خان را نپذیرفتند به همین جهت کرمانشاه مدتی با محاصره و خرابی مواجه گردید. در دوره قاجاریه کرمانشاه اعتبار و اهمیت زیادی پیدا کرد. فتحعلیشاه در سال 1221 ه.ق یکی از پسران خود به نام محمد علی میرزای دولتشاه را با سمت سرحدداری عراقین به این شغل منصوب کرد و ایالت خوزستان را نیز ضمیمه قلمرو او کرد و در حقیقت در این زمان کرمانشاه به یک پایگاه نظامی مجهز علیه دولت عثمانی تبدیل شد.
شهر کرمانشاه از شمال به کوه فرخشاد، از شمال باختری به کوه طاقبستان و از جنوب به سفید کوه ختم میشود و یکی از شاهراههای ارتباطی خاور و باختر و کهن ترین راه گذر از ایران به میان رودان است. با توجه به نظریات هواشناسان و بر اساس آمارهای جوی ثبت شده سالیانه و تجربیات محلی، استان کرمانشاه دارای آب و هوای گرمسیری است. سایر نقاط استان از نظر آب و هوا تحت تأثیر عوامل اصلی و فرعی دیگری می باشد که اوضاع اقلیمی این ناحیه را به وجود می آورد از جمله عوامل اصلی عبارتند از اول ورود و عبور جریان مدیترانه ای که عامل اصلی بارندگی در استان کرمانشاه میباشد.
دوم ارتفاعات این استان که در مقابل جریان های مرطوب غربی قرار گرفته و معمولاًدامنه های این کوهستان ها خصوصاً دامنه های روبه غرب دارای رطوبت بیشتر و دامنه های روبه شرق خشک تر و دارای نزولات جوی کمتر است. مقدار بارندگی در مناطق مختلف بر حسب ارتفاع، تفاوت هایی دارد. چنانکه دشت های محصور داخلی و برخی از جلگه ها دارای بارندگی کمتر و در مناطق مرتفع معمولا دارای بارندگی بیشتر می باشد. سرما معمولاً از آذر ماه آغاز و تا اسفند ماه ادامه می یابد.
در مناطق کوهستانی برف چندین ماه از سال در ارتفاعات می ماند و درجه حرارت تا 15 درجه سانتیگراد پائین می آید. فصل زمستان در این مناطق طولانی است که با بهاری کوتاه به تابستان متصل می شود. شهر کرمانشاه دارای اقلیم نیمه خشک و سرد و به لحاظ توپوگرافی در منطقه ی دشتی - کوهپایه ای قرار گرفته است. پوشش گیاهی این شهر استپی و مرتعی با پوشش درختی پراکنده در ارتفاعات میباشد.
.2-1 ریشه نام کرمانشاه
نام کرمانشاه از دوره ی ساسانیان بر این شهر گذاشته شد. در دوران اسلامی این شهر را - قره میسین - میخوانده اند. در یک مکتوب نام کرمانشاه را نخست لقب بهرام کرمانشاه - بهرام چهارم - نوشته اند از این رو که پیش از شاهی فرمانروای کرمان بوده است. پس از پادشاهی او به افتخارش نام این شهر را کرمانشاه گذاشتند. در کتب قدیم که به زبان کردی است شهر کرمانشاه را - }مای - - - ماد - { گفته اند. دمتر میر جلال الدین کزازی، پژوهشگر، با این استدلال که » پادشاهان ساسانی در هر مکانی که مشغول حکومت بوده اند، بنایی یه یادگار گذاشته اند، حال آنکه در کرمانشاه چنین بنایی وجود ندارد« نوشته ی این مکتوب را رد میکند.
از این رو بسیاری بر این عقیده اند که این واژه احتمالا از همان واژه ی کرمانج مشتق گردیده است. هنوز در بسیاری از مناطق این استان، کرمانشاه را »کرماشان« میخوانند. به احتمال زیادریشه ی نام کرمانشاه، کرمانج، کرمانجان و کرماشان است. در سالهای نخست بعد از انقلاب 57 نام این شهر را باختران گذاشتند تا اینکه بعد از اعتراض مردم استان دوباره نام پیشین و تاریخی کرمانشاه - کرماشان - را به آن بازگرداندند. واژه ی کرمانشاه از زمان قاجار در مکاتبات دیوانی عنوان شده است. - - www.artkermanshah.ir
.2-2 آثار تاریخی شهر کرمانشاه
سنگ نبشته بیستون یا کتیبه بیستون، از آثار دوره ی هخامنشیان واقع در سی کیلومتری شهر کرمانشاه در دامنه کوه بیستون است. جاذبه های تاریخی قبل از اسلام بیشتر مربوط به دوران ساسانیان است که از شناخته شده ترین آنها طاق بستان است که به گونه ای به نماد شهر کرمانشاه تبدیل شده است. بیشتر بناهای تاریخی این شهر در بعد از اسلام مربوط به دوران قاجاریه می باشد. این بناها اغلب در محله ی فیض، محله ی قدیمی شهر و در نزدیکی بازار کرمانشاه قرار گرفته اند که شامل تکیه ی معاون الملک، مسجد عمادالدوله، مسجد جامع کرمانشاه، مسجد جامع شافعی، تکیه ی بیگلربیگی، مسجد حاج شهباز خان، مسجد شاهزاده، مسجد دولتشاه، خانه ی خواجه باروخ و غیره میشوند. از جمله آثار تاریخی دیگر شهر غار قوری قلعه، پل کهنه، قلعه کهنه، مدرسه کزازی، کاروانسرای فیض آباد، کلیسای ارامنه، خانقاه خوانسار، خانه ی کنجوری و ... است.
3. بازارهای ایران
.3-1 ریشه نام کرمانشاه
برای هر بازار یا عناصر مهم و اصلی آن مانند راسته های اصلی یک نام وجود داشت که آن بازار به آن نام خوانده می شد. روش های نامگذاری به صورتهای زیر بود:
- به نام مکان یا فضای معماری مهمی که در کنار آنها وجود داشت، می نامیدند مانند بازار مسجد.
- با توجه به وطن بازرگانها یا پیشه وران شاغل در آن نامیده می شد مثل: بازار تبریزی ها در یزد.
- با توجه به کالاهایی که در آن عرضه می شد، همانند بازار مسگرها.
- زمان تشکیل بازارهای ادواری نیز در نامگذاری آنها غالبا اهمیت داشته است همانند جمعه بازار.
