بخشی از مقاله
شناخت الگوهای معماری پایدار در خانه های سنتی کرمانشاه
چکیده
توسعه پایدار تئوری جامعی نسبت به تمام جنبه های زندگی مانند اقتصاد، اجتماع و محیط زیست را ارائه داده است. معماری پایدار یکی از مباحث تازه مطرح شده در کشور ما می باشد. تاملی اجمالی در معماری بومی مناطق گوناگون ایران، گویای شناختی جامع از خصوصیات محیطی- اقلیمی و چاره اندیشی هوشمندانه گذشتگان جهت استفاده از مواهب طبیعی و مقابله با مشکلات آن می باشد. معماری بومی کرمانشاه ( شهری دارای ارزش تاریخی، میراثی غنی، تمدنی کهن و هویت معماری که آثار به جای مانده آن از دوران قبل از اسلام شروع و تا دوره قاجار ادامه دارد) منطبق با شرایط محیط و اقلیم بوده است. هدف این پژوهش بازگشت به گذشته نبوده اما ضرورت بررسی و شناخت این راهکارهای بومی ، زمینه سازی ارزشمند جهت کاربرد آن ها در فضاهای امروزی است. روش این تحقیق ترکیبی است. ابتدا به شناخت ارزش، معیار و کیفیت های کالبدی معماری بومی کرمانشاه با هدف کاربرد این الگوهای اقلیمی – کالبدی جهت طراحی پایدار در فضاهای جدید پرداخته می شود. سپس چند نمونه با ارزش از خانه های سنتی کرمانشاه به عنوان الگو و راهکاری اقلیمی- بومی مناسب با هویت و سابقه تاریخی جهت طراحی در این منطقه تحلیل و ارائه می شود. معماری کالبدی جالب توجه این منطقه طی گذر زمان و با ادغام تجارب نسل های مختلف معماری به تکامل رسیده که امروزه می توان از تعدادی از این ویژگی ها برای فضاها و نیازهای جدید بهره برد.
واژه های کلیدی : "معماری بومی کرمانشاه" ، "طراحی پایدار"، " الگوهای معماری"، " خانه های سنتی کرمانشاه"، " معماری همساز با اقلیم".
1
مقدمه
توسعه پایدار از دهه 70 میلادی در جوامع علمی دنیا مطرح شده و نیازهای حال انسان را با توجه به توانایی نسل آینده در دریافت نیازهایش مد نظر دارد. با توجه به مفاهیم توسعه پایدار، طراحی پایدار نوعی دخل و تصرف در محیط است که تلاش می کند راه حل هایی را ابداع کند که با اهداف محیطی، اجتماعی و اقتصادی در یک نگاه کلی گرا و در هم آمیخته، متعادل شود و بتواند کیفیت برتری را برای زندگی نسل کنونی و میراث مناسبی را جهت آِیندگان فراهم آورد.[1] ساختمان ها در مرحله طراحی و نوع استقرار باید با شرایط و موقعیت سازگار باشند و مواجهه و تقابل با طبیعت را به حداقل
برسانند. معماری گذشته ایران از نظر نوع نگرش به انسان، محیط و راهبردهای اندیشیده شده، زمینه ای ارزشمند جهت کاوش است. مبانی معماری ایران از طبیعت و نیروهای آن گرفته شده (نور، آب، باد و خاک) و زمینه گرا، زمین مدار و جزء لاینفک محیط است[2] خانه گوشه ای است که ما پس از تجربه ابعاد مختلف جهان پیرامون، به آن باز می گردیم. خانه برای انسان از چنان اهمیتی برخوردار است که می توان آن را مرکز دنیای فرد نامید.[3]
حوزه بندی فضاهای خانه نشانگر این است که خانه های فشرده و درونگرای مناطق سردسیر از لحاظ اقلیمی و مادی با بستر خود هماهنگی وسازگاری داشته اند که نه تنها به محیط صدمه نزده بلکه حفظ منابع طبیعی، عدم آلودگی محیط زیست، مصرف حداقل انرژی های تجدید ناپذیر و سازگاری با اقلیم که مبانی معماری پایدار است را در معماری خود تدبیر نموده است و لذا به نظر می رسد تدبر در آنها که بر اساس نیازهای فرهنگی، بومی و محیط ساخت، خلق شده اند می تواند در رسیدن به الگوی مسکن مناسب با به کارگیری راه کارها و فن آوری های مقدور معاصر، سودمند و ضرورت این تحقیق باشد. نابودی این خانه ها تهدیدی است برای محو شدن فرهنگ ایرانی – اسلامی و بی ارزش شدن آنچه در قدیم برای بزرگان ما مهم بوده است.
در این مقاله نخست به شرح ویژگی های اقلیمی ، جغرافیایی شهر کرمانشاه که دارای آب وهوای سرد و کوهستانی است به عنوان بستر اصلی تحقیق پرداخته و پس از آن به معرفی فنون و تمهیدات در نظر گرفته شده در معماری بومی کرمانشاه با هدف کاربرد این راه کارهای اقلیمی – کالبدی جهت طراحی پایدار در این منطقه پرداخته می شود.
ویژگی های محیطی، جغرافیایی و اقلیمی کرمانشاه:
استان کرمانشاه در غرب ایران با24400 کیلومتر مربع مساحت و ارتفاع 1322 متر از سطح دریا ، در33/36´ تا 35/15´ عرض شمالی ، در45/24´ تا 48/3´ طول شرقی و دراقلیم سرد و کوهستانی واقع شده است. این استان در مجاورت کردستان، همدان، لرستان، ایلام و از جانب غربی با کشور عراق هم مرز است .[4] بر اساس آمار اداره هواشناسی استان کرمانشاه متوسط دمای کرمانشاه در گرمترین و سردترین ماه سال به ترتیب 28/1 و 1/10درجه ، متوسط حداقل مطلق سردترین ماه سال -27 درجه، متوسط حداکثر دمای مطلق هوا 44/1 درجه ، دمای میانگین هوا 14/3درجه سلسیوس ، متوسط رطوبت در فصل گرم %24 درصد و در فصل سرد به %69 درصد می رسد. معدل بارش در کرمانشاه 444/7 میلیمتر در سال بارندگی دارد. از این آمار به دست آماده کلیات شرایط اقلیمی گویای سرمای شدید در زمستان و گرم در تابستان، بارش برف و باران در فصول سرد، رطوبت کم هوا و اختلاف بسیار زیاد درجه حرارت بین شب و روز می باشد.
ویژگی های معماری و شهرسازی کرمانشاه:
با توجه به برودت زیاد هوا در بخش عمده ای از سال در این منطقه، حداکثر استفاده از تابش آفتاب، بهره گیری از نوسان روزانه دما، حفظ حرارت و جلوگیری از باد سرد زمستانی در محیط های مسکونی امری ضروری است .[5] پس از شناخت بستر مطالعه، ارزیابی مشخصات کالبدی خانه های سنتی کرمانشاه در سه مقیاس زیر بررسی شده است : الف– فرم کالبدی بافت و استخوان بندی فضاهای عمومی و منظر شهری بافت قدیم شهر. ب– جهت گیری، فرم، نحوه استقرار بنا، سیستم های غیر فعال خورشیدی، مصالح و سطوح سبز درخانه های مسکونی . ج- جزییات معماری .
مقیاس بافت سنتی:
فرم کالبدی بافت
استقرار بناها با توجه به جهت تابش آفتاب و تنظیم شرایط اقلیمی متفاوت است. در معماری سنتی ایران نیز اقلیم عامل موثری در جهت گیری، سازماندهی فضایی، فرم، نوع سازه و مصالح، عناصر و اجزای بناها بوده است. با توجه به قرارگیری کرمانشاه در اقلیم سرد و
2
کوهستانی، بافت های تاریخی شهر کرمانشاه به صورت متراکم و فشرده بوده و جهت گیری، سازمان کالبدی و شکل شهر در گذشته بیشتر تحت تاثیر عوامل جغرافیایی و شبکه های ارتباطی قرارداشته است ( تصویر.(1 از توصیفی که سیاحان از ریخت شهرها و ساخت کالبد آنها در "دوره قاجار" ارائه می دهند، می توان نتیجه گرفت که در قرن نوزدهم و بیستم میلادی، بافت شهرها و سازمان فضایی آنها تفاوت عمده ای با شهرهای "دوره صفوی" (مکتب اصفهان) ندارد. نتیجه این که دگرگونی عمده ای در سیمای شهر قدیم و سازمان فضایی آن، در مقایسه با دوره صفوی رخ نداد. هر محله، بسته به جغرافیای مکانی و نقش اهمیت خود، از مجاورت با راه ها و نزدیکی با عناصر اصلی شهر بهره می برد[6] (تصویر. (2
معماری دوره کهن کرمانشاه، بطور کلی تفاوت عمده ای با معماری مناطق مرکزی ایران در همان دوره ندارد. سازماندهی فضایی به دلایل متعدد فرهنگی، اقلیمی و عملکردی در همه گونه های معماری این دوره رایج بود. تحقیقات نشان می دهد که معماری بومی شهرهای سنتی منطبق با ویژگی های زیست محیطی سرزمین خود بوده اند. همچنین هدف دیگر طراحی شهری در این مناطق، ارتقای کیفی آسایش اقلیمی و حداقل مصرف انرژی بوده است که این امر با تقلیل سطوح ابنیه و ایجاد فشردگی میسر می گردد. [7]
شکل :1 بخشی از بافت کهن در هسته مرکزی شهر ( ماخذ: برومند سرخابی،(1388
معماری دوره کهن کرمانشاه، بطور کلی تفاوت عمده ای با معماری مناطق مرکزی ایران در همان دوره ندارد. سازماندهی فضایی به دلایل متعدد فرهنگی، اقلیمی و عملکردی در همه گونه های معماری این دوره رایج بود. تحقیقات نشان می دهد که معماری بومی شهرهای سنتی منطبق با ویژگی های زیست محیطی سرزمین خود بوده اند. همچنین هدف دیگر طراحی شهری در این مناطق، ارتقای کیفی آسایش اقلیمی و حداقل مصرف انرژی بوده است که این امر با تقلیل سطوح ابنیه و ایجاد فشردگی میسر می گردد. [7]
استخوان بندی فضای همگانی:
همانطور که پیش تر گفته شد جهت گیری، سازمان کالبدی و شکل شهر در گذشته بیشتر تحت تاثیر عوامل جغرافیایی و شبکه های ارتباطی قرارداشته است. شبکه راه ها همانند سایر مناطق کشور دارای نظمی ارگانیک و سلسله مراتبی که متاثر از عوامل محیطی مانند جهت باد و توپوگرافی، امنیت، مذهب، همگرایی فعالیت های همنوع و هماهنگ، واگرایی فعالیت های ناسازگار ، تعاملات اجتماعی راه ها و کنترل ورودی و خروجی ها شکل گرفته بود.[8]
شکل معابر در بافت قدیم کم عرض، باریک و دارای نظمی ارگانیک بوده و راه های اصلی مانند کوچه های درون بافت قدیم در حد نیاز وسایل نقلیه آن روز پهنا داشته اند. در قسمت های مختلف شهر، کوچه ها از زیر ساختمان ها رد شده و نوعی ساباط خلق می نموده که از نظر بصری با سایه روشن های مختلف و از لحاظ اقلیمی، دمای هوا در فضاهای محصور این معابر معتدل تر از فضاهای روباز است ( تصویر.(3 وجود کوچه بن بست، کوچه های کم عرض که دارای محصوریت بالایی هستند در تابستان ایجاد سایه و در زمستان در برابر باد محافظت می کند. همچنین تراکم و فشردگی اقلیمی ابنیه باعث می شود که ساختمان ها دارای شرایط آسایش بیشتر باشند و به جای بهره گیری از سیستم های گرمایش و سرمایش و صرف انرژی بیشتر، خود ساختمان ها با رعایت اصول معماری منطبق با اقلیم از اتلاف انرژی کاسته و شرایط آسایش را فراهم کنند.
شکل :2 دروازه ها و محلات بافت کهن شهر در دوره قاجار ( ماخذ: برومند سرخابی،(1388
شکل :3 محصوریت و سایه اندازی معابر بافت کهن (ماخذ: نگارنده)
گروته خیابان های شهر را چنین توصیف می کند: اکثر خیابان های شهر خیلی تنگ است و فقط از دو خیابان اصلی شهر کالسکه آن هم به زحمت می تواند عبور کند. یکی از این خیابان ها که ضرابیه نام
3
