بخشی از مقاله
-1 مقدمه
تقریباً یک میلیارد نفر از ساکنان جهان با درآمدی کمتر از یک دلار در روز در فقر مطلق زندگی میکنند و از گرسنگی شدید رنج میبرند. در حال حاضر در جهان حدود 840 میلیون نفر در شرایط کمبود غذائی بسر میبرند که اکثراً یعنی حدود 800 میلیون نفر در کشورهای در حال توسعه زندگی میکنند و در این میان 67 میلیون نفر نیاز به کمکهای اضطراری مواد غذائی دارند .
از طرف دیگر مطالعات اخیر توسط مؤسسه بینالمللی تحقیقات سیاستگذاری غذا و مؤسسه بینالمللی مدیریت آب بیانگر این نکته است که با ادامه افزایش جمعیت، توسعه شهرنشینی و گسترش صنایع تا سال 2025 میزان آب قابل تخصیص برای بخش کشاورزی در کل جهان محدودتر خواهد شد و همچنین به خاطر اختصاص آب بخش محیط زیست به مصارف کشاورزی، خانگی و صنعتی، این بخش با زیانهای بیشتری مواجه خواهد گشت. بنابراین اگر میزان سرمایهگذاری در مدیریت پایدار منابع آب طی سالیان آینده کاهش یابد، جهان با کاهش چشمگیری در تولید غذا و افزایش سرسامآور قیمت مواد غذایی و بحرانهای فراوانی در بخش محیط زیست رو به رو خواهد شد.
از طرف دیگر پیشبینی شده تا 25 سال آینده آمریکا به خاطر افزایش جمعیت خود دیگر قادر به صادرات غلات نباشد، به عبارت دیگر اگر کشورهای دیگر پول هم داشته باشند قادر به خرید غلات نخواهند بود.
تحقیقات بعمل آمده نشان میدهد که با بهبود بهرهوری آب در اراضی آبی و دیم قادر خواهیم بود برای کشاورزی، محیط زیست، صنعت و مصارف خانگی به اندازه کافی آب در اختیار داشته باشیم. اما این راه حل نیاز به اصلاحات اداری و مدیریتی و سرمایهگذاری عمده در تحقیقات، تکنولوژی، امور زیربنایی و مواردی از این دست دارد.
بهرهوری آب کشاورزی یکی از مهمترین موضوعاتیست که در سالهای اخیر در مجامع علمی مرتبط با آب و آبیاری مورد توجه جدی قرار گرفته است. عصاره اصلی و ساختار بنیادی مفهوم بهرهوری آب کشاورزی استفاده صحیح از آب به همراه افزایش تولید محصولات کشاورزی است. بدین لحاظ برای درک بهتر موضوع و لزوم توجه به بهرهوری آب کشاورزی، ابتدا وضعیت منابع آب جهان و به ویژه ایران به تفصیل بیان میگردد و همچنین با استفاده از شاخصهای بحران آب، وضعیت منابع آب کشورمان مورد ارزیابی قرار میگیرد. و در ادامه، پتانسیل اراضی کشاورزی و میزان تولید محصولات به ویژه غلات که اصلیترین منبع تامین مواد غذایی مردم ایران و جهان است به تفکیک مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت. از این رو با روشن شدن وضعیت منابع آب، نحوه استفاده از آن و میزان تولید محصولات کشاورزی ضرورت توجه به موضوع بهرهوری آب در بخش کشاورزی شفافتر خواهد شد.
-2 بحران آب در جهان
محدودیت منابع آب شیرین در بسیاری از کشورها به صورت یک معضل جدی درآمده است به طوری که این محدودیت توانسته رشد این کشورها را تحت شعاع خود قرار دهد. منطقه خاورمیانه از جمله مناطقی میباشد که به شدت با مشکل محدودیت منابع آب شیرین مواجه میباشد.
براساس مطالعات انجام شده توسط موسسه بین المللی مدیریت آب، در سال 1950، تعداد 12 کشور با جمعیتی حدود 20 میلیون نفر با کمبود آب مواجه بودهاند . این رقم در سال 1990، به 26 کشور با جمعیت 300 میلیون نفر رسیده و پیشبینی میشود در سال 2050 تعداد 65 کشور جهان با جمعیتی بالغ بر 7 میلیارد نفر با کمبود آب مواجه شوند. همچنین این مؤسسه پیشبینی کمبود آب را برای 45 کشور جهان در سال 2025 مورد مطالعه و ارزیابی قرار داده است. حاصل این مطالعه، منتج به تقسیم بندی این کشورها در سه گروه »کمبود فیزیکی«، »کمبوداقتصادی« و »فاقد کمبود« شده است. وضعیت هریک از گروهای فوق الذکر به قرار زیر میباشد:
گروه اول - کمبود فیزیکی: شامل کشورهایست که در سال 2025 با کمبود فیزیکی آب مواجه هستند. این بدان معناست که حتی با بالاترین راندمان و بهرهوری ممکن در مصرف آب، برای تأمین نیازهایشان آب کافی در اختیار نخواهند داشت. حدود 25 درصد مردم جهان از جمله ایران مشمول این گروه میباشند.
گروه دوم- کمبود اقتصادی: این گروه شامل کشورهایست که در سال 2025 با کمبود اقتصادی آب روبرو خواهند شد. این کشورها برای تأمین نیازهای خود در سال 2025 از آب کافی برخودار هستند، اما ناگزیرند از طریق احداث سد و صرف هزینههای سنگین، تأمین آب خود را حداقل 25 درصد نسبت به سال 1995 افزایش دهند. بسیاری از کشورهای این گروه دچار مشکل حاد مالی هستند و به همین واسطه در تأمین نیازهای آبی خود با تنگنا مواجه خواهند بود.
گروه سوم- فاقد کمبود فیزیکی: این کشورها در حال حاضر کمبودی ندارند اما برای تأمین نیازهای سال
2025 به حدود 25 درصد آب بیشتر نیاز دارند.
-3 بحران آب در ایران
به استناد مطالعات طرح جامع آب کشور، منابع آب تجدیدپذیر کل کشور به 130 میلیارد متر مکعب بالغ میگردد. مطالعات و بررسیها نشان میدهد که در حال حاضر از کل منابع آب تجدیدشونده کشور حدود 89/5 میلیارد متر مکعب جهت مصارف بخشهای کشاورزی، صنعت و معدن و خانگی برداشت میشود که حدود 83 میلیارد متر مکعب آن 93 - درصد - به بخش کشاورزی، 5/5 میلیارد متر مکعب 6 - درصد - به بخش خانگی و مابقی به بخش صنعت و نیازهای متفرقه دیگر اختصاص دارد.
رشد سریع جمعیت مهمترین عامل کاهش سرانه آب تجدیدشونده کشور در طول هشتاد سال گذشته بوده است. جمعیت ایران در طی این هشت دهه، حدود 6/8 برابر شده و از کمتر از 10 میلیون نفر در سال 1300 به 68 میلیون نفر تا پایان سال 1382 خواهد رسید بر این اساس میزان سرانه آب تجدیدپذیرسالانه کشور از میزان حدود13000 متر مکعب در سال 1300 به حدود 1900 متر مکعب در سال 1382 تقلیل یافته و در صورت ادامه این روند، وضعیت در آینده به مراتب بدتر خواهد شد.
به منظور بررسی روند زمانی افزایش جمعیت و کاهش سرانه آب تجدیدپذیر کشور، این روند طی نمودارهای 1-1 و 2-1 به تصویر کشیده شده است. در نمودار شماره 1-1 روند افزایش جمعیت در 80 سال گذشته و در نمودار شماره 2-1 روند نزولی کاهش سرانه آب تجدیدپذیر کشور هماهنگ با افزایش جمعیت به تصویر کشیده شده است.
در حال حاضر با توجه به اینکه حدود 89/5 میلیارد متر مکعب از 130 میلیارد متر مکعب آب تجدیدپذیر سالیانه کشور مورد استفاده قرار میگیرد و همچنین با در نظر گرفتن جمعیت فعلی کشور - حدود 68 میلیون نفر - ، سرانه آب تجدیدپذیر ایران در شرایط کنونی1900 متر مکعب می باشد. بدین لحاظ براساس شاخص فالکن مارک، کشور ایران در آستانه قرار گرفتن در بحران آبی است. با توجه به اینکه در شرایط کنونی حدود 69 درصد از کل آب تجدیدپذیر سالیانه کشور مورد استفاده قرار میگیرد، براساس شاخص سازمان ملل ایران هم اکنون در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد
بر اساس شاخص مؤسسه بینالمللی مدیریت آب نیز، ایران در وضعیت بحران شدید آبی قرار دارد. بنا به گزارش این مؤسسه، کشور ایران برای حفظ وضع موجود خود تا سال 2025 باید بتواند 112 درصد به منابع آب قابل استحصال خود بیفزاید که این مقدار با توجه به امکانات و منابع آب موجود غیرممکن به نظر میرسد. لذا وضعیت موجود آب کشور میبایست جزو نگرانیها و دغدغههای کارشناسان، مدیران و دولتمردان بوده و برای حل این معضل لازم است با اتخاذ تصمیمات اصولی و کارساز مانع از گسترش این بحران شد.
جدول -2-1 تحلیل منابع آب ایران با استفاده از شاخصهای تعیین بحران آب
