بخشی از مقاله
چکیده
امروزه بهرهبرداری از امکانات و توانهای بالقوه و بالفعل هر سرزمینی در چهارچوب اهداف توسعه پایدار بهصورت یکی از دغدغههای اصلی محلی، ملی و بینالمللی درآمدهاست .[1] گردشگری فعالیتی اقتصادی است که به دلیل ماهیت و ویژگیهای خاص آن فرصتهایی مناسب برای ورود به عرصههای تجارت بینالمللی را فارغ از سطح توسعهیافتگی کشورها فراهممیآورد. این مهم باعثشدهاست که ازاین فعالیت اقتصادی بهعنوان صنعت یادشود.
سازمانهای هردوبخش خصوصی و عمومی برای اینکه بتوانند درصحنه رقابت بازار صنعت جهانگردی باقی بمانند، باید مشتریان خود را بشناسند و از خواسته آنان آگاه شوند
شکی نیست که رضایت گردشگر یک عامل کلیدی استراتژیک است که سطح موفقیت بهدست آمده در افزایش گردشگران پزشکی به آن بستگی دارد. اهمیت این صنعت ونقش آن درتوسعه اقتصادی، اجتماعی وفرهنگی باعث شده است تا بسیاری ازمدیران وبرنامهریزان محلی، منطقهای ملی درهرکجای دنیا برای گسترش آن برنامهریزی وتلاش نمایند
بهرهگیری مناسب از ظرفیتهای گردشگری پزشکی نیازمند برنامهریزی دقیق و مدونی است که آن نیز به نوبه خود مستلزم مطالعه و شناخت دقیق عواملی است که موجب توسعه گردشگری پزشکی خواهدشد. عدم استقبال کافی از توانمندیهای پزشکی متخصصان ایرانی در داخل کشور از جانب کشورهای خارجی و روی آوردن آنها به کشورهای رقیب نشاندهنده وجود مسأله در زمینه گردشگری پزشکی است. عدم بهرهبرداری مناسب از فرصتهای موجود در این زمینه درجهت کسب ارز خارجی، ایجاد اشتغال، بهبود وضعیت تصادیاق و اجتماعی و نهایتاَ ارائه تصویر مناسب از توانمندیهای داخلی دراین زمینه چالشی مهم محسوب میشود.
هرگونه بیتوجهی به این موضوع فرصتهای جذب گردشگران پزشکی ایران را بهخطر میاندازد که این نیز به نوبه خود مسأله تلقی میشود. لذا این تحقیق درنظردارد باهدف کمک به ارتقاء سطح گردشگری پزشکی به شناسایی عوامل تأثیرگذار بر گردشگری پزشکی در سطح شهر مشهد بپردازد. برای نیل به این مقصود از مصاحبهای نیمه ساختار یافته استفاده شده است. نتایج نشان میدهد ده عامل در توسعه گردشگری پزشکی شهر مشهد دخیل هستند که از آن جمله میتوان به هزینه درمان، امکانات و تسهیلات و تبلیغات و اطلاعرسانی درمورد مراکز درمانی اشاره کرد.
مقدمه
افزایش رشد بین المللی از یک سو و افزایش علاقه به مقصدهای گردشگری از سوی دیگر سبب شده است که روز به روز انواع بیشتری از گردشگری نظیر گردشگری فرهنگی و آموزشی، گردشگری مذهبی، گردشگری شهری، گردشگری روستایی، گردشگری ورزشی و گردشگری سلامت ایجاد شود. در میان حوزههای مختلف گردشگری، گردشگری سلامت و زیرمجموعه های آن به دلیل قابلیت و مزیت های رقابتی آن ها از توجهی دوچندان برخوردار شده است و رشد شتابان را در میان انواع گردشگری از خود نشان می دهد
گردشگری پزشکی میتواند به توسعه اقتصادی بیشتر، کمک کند که توسعه اقتصادی بیشتر قویاً با وضعیت سلامت عمومی بهبودیافتهتر مانند افزایش امیدبهزندگی و کاهش مرگومیر کودکان در ارتباط است
علاوه براین گردشگری پزشکی ممکن است روند مهاجرت کارکنان درحوزه سلامت به خصوص متخصصان را کند ویا معکوس نماید
طبق ماده 87 قانون چهارم برنامه توسعه، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موظف است، به منظور زمینهسازی برای حضور مؤثر در بازارهای جهانی و تبدیل جمهوری اسلامی ایران به مرکز رفع نیازهای سلامت و پزشکی منطقه، در چارچوب سیاستهای راهبردی تجاری، تسهیلات لازم را در خصوص معرفی تواناییها، عرضه و بازاریابی خدمات سلامت و آموزش پزشکی و تولیدات، تجهیزات و فرآوردههای پزشکی و دارویی ارائه نماید، بهنحوی که مقدار ارز حاصل از صادرات خدمات و تولیدات مزبور معادل سی درصد - %30 - مصارف ارزی بخش بهداشت و درمان، در پایان سال پایانی برنامه چهارم باشد
. همانطور که ذکر شد، ماده 87 قانون برنامه چهارم توسعه ایران، دستیابی به وضعیت مطلوب در زمینه خدمات بین المللی سلامت را بر عهده وزارت بهداشت گذاشته است؛ اما این در حالی است که بسیاری از کارشناسان معتقدند مدیریت یکپارچه در این حوزه باعث شده تا کشورهای همسایه در این رقابت بین المللی به تدریج گوی رقابت را ازایران بربایند
از جمله مزایای توسعه گردشگری پزشکی و متعاقب آن افزایش تعداد گردشگران در این زمینه، افزایش کسب ارز خارجی، افزایش درآمدهای دولت، ایجاد تصویر مثبت از کشور مقصد، بهبود سطح کیفیت خدمات در کلینیکها وبیمارستانها برای بیماران بومی و همچنین توسعه بخشهای دیگر گردشگری است که دستیابی به این مزایا نیازمند برنامهریزی دراین زمینه میباشد.
طبق نظر تولایی [8]، هرشکل از اشکال توسعه اقتصادی به منظور دستیابی به اهداف خود نیاز به برنامهریزی دقیق دارد که گردشگری نیز ازاین قاعده مستثنی نیست. انجام برنامه ریزی مستلزم شناسایی عوامل تأثیرگذار دراین زمینه است.
از طرفی در سالهای اخیر مراکز درمانی و بخصوص بیمارستانها وکلینیکهای خصوصی در سطح کلانشهر مشهد توجه خاصی به امر گردشگری پزشکی و برنامهریزی در جهت آن مبذول داشتهاند و هرکدام از مراکز درمانی یادشده باتوجه به امکانات و تسهیلات خود مرکز تحقیقاتی دراین زمینه برپاکرده و یا از نتایج تحقیقات دیگران دراین زمینه استفاده میکنند، لیکن تحقیقی جامع دراین زمینه انجام نشده وبرنامهریزی مراکز مذکور صرفاً مختص همان مرکز بوده و قابلیت تعمیم به کل شهر را ندارند. از این رو انجام تحقیقی که قابلیت تعمیم به کل شهر مشهد راداشته باشد ضروری بهنظر میرسد.
بدنه اصلی مقاله
گردشگری سلامت یک مفهوم جدید نیست بلکه مسافرت به مناطق دارای چشمههای آبمعدنی و آبگرم - اسپاها - که برای رهایی از تنشهای زندگی روزمره و تجدید قوا بدون مداخله و نظارت پزشکی انجام میپذیرد و تحت عنوان گردشگری تندرستی نامیدهمیشود، از قرن 18 در اروپا رواج داشته استمعمولاً. این توریستها بیماری جسمی مشخصی ندارند و بیشتر در پی بهرهمندی از طبیعت شفابخش مناطق دیگر هستند
گردشگری سلامت درایران نیز پدیده جدیدی بهشمارنمیرود. درگذشته ساکنین کشورهای همسایه به ویژه کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس برای دریافت خدمات بهداشتی و سلامت به ایران و به خصوص به استان فارس مسافرت میکردند
طبق گفته ماتیسون و وال در اوایل دهه [11] 1980، گردشگری عبارت است از: " تغییر مکان موقتی افراد به مقاصدی خارج از محل معمول کار یا اقامتشان، فعالیتهایی که درطول اقامت افراد درآن مقاصد انجام میگیرد و تسهیلاتی که بهمنظور برآوردن نیازهای آنان فراهم میشود". در سال 1991 از سوی سازمان جهانی گردشگری تعریفی تازهتر ارائه شد که هدف آن در وهله اول کمک به کسانی بود که وظیفه جمعآوری آمار در زمینه گردشگری را به عهده داشتند. این تعریف از این قرار است:
"فعالیتهای فردی که برای کمتر ازمدت زمانی معین به خارج از محیط معمول زندگی خود مسافرت نموده و هدف اصلی وی چیزی غیر از انجام فعالیتی است که به خاطر آن از سوی محل مورد بازدید مزد دریافت نماید"
گردشگری پدیدهای چندبعدی است و میتوان آن را به روشهای گوناکونی تقسیمبندی نمود و باتوجه به انگیزه، اهداف، حجم، تعداد و قلمرو جغرافیایی به انواع متعددی تقسیممیشود. افزایش رشد بینالمللی از یک سو و افزایش علاقه به مقصدهای گردشگری از سوی دیگر سبب شدهاست که روز به روز پسوند و پیشوندهای بیشتری همچون گردشگری جنگ، گردشگری مذهبی، گردشگری شهری، گردشگری روستایی، گردشگری ورزشی، گردشگری سلامت و بومگردی را درکنار واژه گردشگری شاهد باشیم
گردشگری سلامت، سفری سازمانیافته از محیط زندگی فرد به مکان دیگر است که بهمنظور حفظ، بهبود و دستیابی مجدد به سلامت جسمی و روحی فرد صورت میپذیرد که بیش از 24 ساعت و کمتر از یکسال بهطول بیانجامد .[13] به هر حال تمام مصرف کنندگان خدمات گردشگری پزشکی برای بهرهمندی از بهروزترین خدمات مراقبت سلامت همراه با مراقبتهای پس از درمان مناسب و همچنین اجتناب از لیست انتظار درمان به این خدمات روی میآورند
نوع رایجتر تقسیمبندی گردشگری سلامت که در متون و تحقیقات مختلفی به آن اشاره شده است، به شرح زیر است: گردشگری پزشکی1، گردشگری تندرستی2 وگردشگری پیشگیرانه3 است.
گردشگری پزشکی: سفر برای درمان خاص یا عمل در بیمارستانها یا مراکز درمانی خارج، از کشور مبدأ - با میانگین اقامت 2 هفته - است. مداخلات پزشکی در گردشگری درمانی وجود دارد. بیمار - با بیماری مزمن یا حاد - برای حل مشکلات درمانی خود یا از روشهای پزشکی معمول و متعارف بهره می برد و یا از درمانها و روشهایی که از نظر دانشمندان روشهای غیر علمی خوانده میشوند
گردشگری صحت یا تندرستی: که به آن گردشگری شفابخش4 نیز گفته میشود .در این نوع گردشگری از امکانات طبیعت - آبهای معدنی، دریاچههای نمک، لجنهای طبی، شنزارهای رادیو اکتیو، حمامهای گیاهی، خورشید و آب و هوا و مانند آن - استفاده می شود. بیماران - گردشگران - با هدف درمان یا رفع نارسایی جسمی سفر کرده و ممکن است تا ماهها در مقصد بمانند همچنین بیمارانی که دوره نقاهت خود را میگذرانند، نیز با استفاده از برنامه مراقبتیای که پزشک معالج در نظر میگیرد میتوانند با استفاده از امکانات طبیعت بهبود خود را تسریع بخشند
این گردشگری بیشتر شامل فراغت و تفریح - ورزش - ، فعالیتهای جامع - یوگا، مراقبه و فعالیتهای معنوی - وشاید تندرستی درمانی است .[17] گردشگری پیشگیرانه: در این نوع گردشگری تمام منابع طبیعی و هدف از سفر، مشابه گردشگری صحت است با این تفاوت که افراد، ناراحتی یا بیماری خاصی ندارند بلکه در واقع، از بروز بیماری و ناراحتی جسمی و روحی جلوگیری میکنند
در مورد تفاوت گردشگران تندرستی و پزشکی میتوان گفت گردشگران پزشکی گردشگرانی هستند که به منظور درمان ناباروری، سقط جنین و یا حتی جراحیهای زیبایی مسافرت میکنند درحالیکه گردشگران تندرستی برای استفاده از چشمههای آبگرم و اهدافی که بیشتر بر آسودگی تکیه دارند و معمولترند سفر میکنند
همچنین در گزارش سال 2000 سازمان تحقیقات و بازاریابی گردشگری، تقسیمبندی زیر از گردشگری سلامت ارائه شدهاست.
شکل :1 تقسیمبندی گردشگری سلامت، سازمان تحقیقات و بازاریابی گردشگری، 2000
سیفزادهبهمبری [19]، طی پژوهشی تحت عنوان بررسی عوامل مؤثر در توسعه توریسمدرمانی در بیمارستانهای شهر کرج، نقش عوامل شرایط عمومی، نیروی پرسنلی، تجهیزات پزشکی، شرایط جانبی، شرایط جغرافیایی و ضوابط وبسایت مراکز پزشکی را درتوسعه صنعت توریسمدرمانی در بیمارستانهای شهر کرج تأثیرگذار توصیفکردهاست.
فرهادی [20]، در پایاننامه کارشناسی ارشد خود با عنوان بررسی عوامل مؤثر بررونق صنعت گردشگری سلامت درایران از دید مدیران ومتخصصین سلامت استان تهران، به نتایج زیر دست یافتند. داشتن مزیت رقابتی، نیروی انسانی، شاخصهای عملکرد وزیرساخت و همچنین قوانین بیشترین امتیاز را درتأثیرگذاری بر رونق گردشگری سلامت ازدید مدیران سلامت کسب کردند
سیدجوادین و همکاران [21]، در تحقیقی تحت عنوان بررسی توسعه بخش خصوصی در گردشگری سلامت - برمبنای مدل کرت لوین - ، دریافتند که عوامل تعدد مراکز تصمیمگیری و سیاستگذاری، نبود هماهنگی بین بخش خصوصی و دولتی، موانع فنآوری و تلقی گردشگران مبنی بر ناامن بودن با تمایل نداشتن بخش خصوصی برای فعالیت درگردشگری سلامت رابطه مستقیم دارد.
گودرزی [22] ، درنتایج حاصل از پایاننامه دکتری خود تحت عنوان برنامهریزی راهبردی توسعه گردشگری پزشکی درکلانشهر شیراز، اینطور بیان میکند که عوامل کیفیت خدمات درمانی و گردشگری، فرهنگ، امکانات، تسهیلات و تجهیزات درمانی و گردشگری، و فناوری اطلاعاتوارتباطات رابطه مثبت ومستقیمی با توسعه گردشگری پزشکی دارند و عامل قیمت درمانی و گردشگری باتوسعه گردشگری پزشکی رابطهای منفی ومعکوس دارد. نتایج حاکی از آن است که درمجموع بیشترین تغییرات متغیر وابسته به اثر متغیر امکانات، تسهیلات وتجهیزات درمانی و گردشگری مربوط میشود.
خان و اَلَم [23] در مقالهای مروری با عنوان عربستان صعودی" مقصدی بالقوه برای گردشگران پزشکی، مدعی شدند که موانع گردشگری پزشکی در کشور عربستان به شرح زیر است: ناچیز انگاری پتانسیل کشور - بیاعتنایی به آن از طرف دولت، عدم تعریف برند برای آن و ... - ، مشکلات مربوط به اخذ روادید پزشکی، عدم وجود اطلاعات کافی - ومستقیم از سوی واحدهای درمانی - ، همکاری ضعیف بین اپراتورهای تورهای پزشکی و واحدهای پزشکی و ناکافی بودن بازاریابی در این زمینه.
هان و هیون [24] در مقاله ای با عنوان بازگشت مشتری در صنعت گردشگری پزشکی: تأثیر کیفیت، رضایت، اعتماد و قیمت معقولانه، دریافتند که کیفیت ادراکشده، رضایت و اعتماد به کارکنان و کلینیک، تأثیر معناداری بر بازگشت دوباره مشتریان به کلینیک و کشور مقصد دارد. علاوه براین نقش قیمت معقولانه به عنوان تعدیلگر روابط موجود در مدل مفروض تأیید شد.
پان و چن [25]، در مقالهای با عنوان گردشگران پزشکی چینی-ادراک آنان از تایوان، به بررسی و شناسایی انگیزههای گردشگرانی پرداختند که برای مقاصد پزشکی به تایوان سفر میکنند. دراین راستا هشت برانگیزاننده شناسایی شد که عبارتند از: تبلیغات رسانهها، بازاریابی آژانسهای مسافرتی، توصیههای دوستان و یا بستگان، کیفیت درمانی پایین در مبدأ، برداشتن ممنوعیت سفر به تایوان توسط دولت چین، زمان کم پروازهای مستقیم به تایوان و هزینه پایین گردشگری پزشکی. آنها همچنین مشخصههای مثبتی چون تجهیزات پیشرفته آزمایشگاهی، پزشکان و پرستاران حرفهای، فرایندهای آزمایشگاهی سهل وآسان، پرستاران مهربان و دلسوز، وجود مسئولین ماهر در آزمایشگاهها و توضیحات ساده و واضح درباره نتایج آزمایشها را از جمله ادراکات گردشگران پزشکی چینی از تایوان بیان کردند.
