مقاله شهر سبز ، شاخصها ، چالشها و رویکردها

بخشی از مقاله

شهر سبز ، شاخصها ، چالشها و رویکردها

چکیده

در حال حاضر بیش از نیمی از مردم جهان شهر نشینند و بر اساس پیشبینی های سازمان ملل متحد این نسبت در سال 5102 به دو سوم خواهد رسید. پیامدهای این رشد سریع شهرنشینی محدود به محیط شهرها نخواهد بود و منجر به اثرات مخرب زیست محیطی در سراسر جهان خواهد گردید.امروزه حدود هفتاد درصد گازهای گلخانه ای در شهرها تولید میشوند. یکی دیگر از پیامدهای توسعه سریع شهرها، تغییر کاربری زمین های کشاورزی و نابودی فضاهای سبز جهت سکونت شهروندان است ، همچنین پدیده مخرب حاشیه نشینی نیز یکی دیگر از چالش های پیش روی شهرهای در حال توسعه میباشد.راه حل بهبود سلامت،کاهش فقر و افزایش تندرستی میلیون ها شهروند و مقابله با تغییرات آب و هوایی و جلوگیری از آسیب های پایدار به محیط زیست را باید درون شهرها جست.

واژههای کلیدی: شهر سبز، انرژی ، مدیریت شهری، حمل و نقل

-1 مقدمه

شهرها را میتوان موتوری برای رشد بشر در سال های آینده به حساب آورد. توسعه شهرها از یک سو فرصت های بیشتری برای آموزش ، اشتغال و رفاه فراهم خواهد نمود و از سوی دیگر با رشد جمعیت شهرها شاهد چالش هایی از قبیل تراکم ترافیک ، حاشیه نشینی ،گسترش نامتوازن محیط شهری ، آلودگی های زیست محیطی ، بهره برداری بیش از حد از منابع طبیعی و در نهایت تغییرات نامطلوب آب و هوایی خواهیم بود . استفاده از تکنولوژی کارآمد و مناسب مطمئنا راهکاری برای عبور از این چالش ها میباشد . امروزه موسسات تحقیقاتی و مراکز پژوهشی در سراسر دنیا در خصوص مطالعه ، مشاوره و احداث زیرساخت های شهری و ارائه تکنولوژی های هوشمند و سازگار با محیط زیست مشغول به فعالیت هستند و در این مسیر دستوالعمل ها ، محصولات و خدمات متفاوتی را به بهترین شکل ممکن به مشتریان خود ارائه میدهند . به عنوان نمونه میتوان از شرکت زیمنس نام برد ، این شرکت علاوه بر فعالیت های خود در زمینه ساخت نیروگاه های فسیلی و هسته ای ، احداث مراکز صنعتی و ساخت تجهیزات پزشکی در زمینه طراحی و ساخت تسهیلات شهری منجمله خطوط انتقال آب و طراحی و اجرای سیستم های جمع آوری فاضلاب و ناوگان حمل و نقل عمومی ، هرساله هزینه هنگفتی را صرف مراکز تحقیقاتی خود واقع در 121 شهر در پنج قاره دنیا میکند و نتیجه این پژوهش ها منجر به اتخاذ رویکرهایی سازگارتر با محیط زیست میگردد. در این مقاله سعی شده ابتدا شاخص های یک شهر سبز مورد بررسی قرار گیرد و سپس راه کارهایی برای رسیدن به یک شهر سبز مورد بررسی قرار گیرد.

1
با توجه به اینکه حدود نیمی از مردم کره زمین شهر نشینند ، بهبود شرایط شهرها و حرکت به سمت و سوی ایجاد شهر سبز علاوه بر اینکه منجر به بهبود شرایط محیط زندگی نیمی از مردم جهان خواهد شد بلکه با کاهش اثرات مخرب شهرها بر روی محیط زیست جهانی، اثرات مهمی بر بهبود وضعیت زندگی و محیط زیست ساکنین مناطق غیر شهری نیز خواهد داشت.

-2 شاخص های یک شهر سبز

از سوی مراکز تحقیقاتی و علمی در سراسر دنیا شاخص ها و معیارهای متفاوتی برای یک شهر سبز در نظر گرفته شده که هر چند در برخی موارد جزئی دارای تفاوت هایی میباشند، اما اصول در نظر گرفته شده فارغ از محدوده جغرافیایی و شرایط اقتصادی و اجتماعی یکسان است.

-1-2 کیفیت هوا

سالیانه میلیون ها نفر در سراسر جهان بواسطه تنفس ذرات معلق منتشر شده از کارخانه ها ، مراکز صنعتی و خودروها جان خود را از دست میدهند . بررسی ها نشان می دهد آلودگی هوا یکی از ده عامل اصلی مرگ و میر بین انسانها میباشد . امروزه آلودگی هوا یکی از مشکلات اصلی کلان شهرها و یکی از مهمترین عوامل خطرزای زیست محیطی برای سلامت بشر است. تعداد مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا سالیانه حدود 3 میلیون نفر توسط سازمان بهداشت جهانی تخمین زده شده است و سالیانه شاهد افزایش حداقل سیصدهزار نفری این میزان هستیم. لازم به ذکر است که بیش از دوسوم این میزان مرگ و میر مربوط به قاره آسیاست. بررسی هایی که در سال 2112 توسط گروهی از محققین در دانشگاه پکن صورت گرفته نشان داد که ساکنین شهرهای نواحی شمالی چین که مشکل آلودگی هوا به صورت حاد در آنها وجود دارد به طور متوسط کمتر از 5 سال از ساکنین شهرهای نواحی جنوبی چین عمر میکنند. مواردی که جهت سنجش میزان کیفیت هوای یک شهر باید به صورت کامل مورد سنجش قرار گیرد عبارتند از : دی اکسید نیتروژن ، دی اکسید سولفور ، ازن ، مونو اکسید کربن ، اکسیدهای گوگرد ، سرب ، ذرات معلق.

-2-2 حمل و نقل

-1-2-2 استفاده از حمل و نقل همگانی

بررسی نحوه عملکرد بخش حمل و نقل عمومی و استفاده از تجربیات موفق موجود منجر به دستیابی به راهکارهای اجرایی با در نظر گرفتن تحلیل های اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی منجر به بهبود شرایط محیط زیست شهرها خواهد گردید. عمده ترین دلیل تشویق شهروندان به استفاده از وسائل نقلیه همگانی، کاهش مصرف سوخت و همچنین کاهش آلودگی هواست. البته شهروندان نیز با صرف هزینه اقتصادی کمتر و صرف زمان کمتری به مقصد خود خواهند رسید.در این زمینه شهرهای اروپایی یک الگوی مناسب برای دیگر شهرها در سراسر دنیا محسوب میشوند. بیش از 33درصد شهروندان اروپایی همواره از وسائل نقلیه همگانی استفاده میکنند و تنها 33 درصد شهروندان اروپایی از اتومبیل شخصی جهت رفت و آمد استفاده میکنند درحالیکه 73 درصد شهروندان آمریکا و کانادا تنها با اتومبیل شخصی رفت و آمد میکنند.

-2-2-2گستردگی سیستم حمل و نقل همگانی

حمل و نقل و جابجایی یکی از نیازهای ضروری و مهم جوامع بشریست.در همین راستا به دلیل افزایش مصرف سوخت توسط خودروهای شخصی و درنتیجه آن، افزایش میزان انتشار آلاینده ها، امروزه گسترش ناوگان حمل و نقل عمومی بیش از

2

گذشته مورد توجه مدیران شهری قرار گرفته و مطالعات وسیعی در سالیان گذشته صورت گرفته است. در بین نمونه های موفق میتوان از سامانه حمل و نقل عمومی بندر کوریتیبا (Curitiba) در جنوب برزیل به عنوان یک الگوی بین المللی برای شهرهای در حال توسعه نام برد. در سال های میانی دهه هفتاد میلادی طراحان شهری در شهر کوریتیبا برخلاف بسیاری از دیگر شهرهای آمریکای لاتین از بازسازی شتابزده و سریع بخش مرکزی شهر و احداث بزرگراه هایی که فقط به صورت موقت مشکلات ترافیک را حل میکند، خودداری نمودند. چنین روشهایی در حال حاضر نیز در بسیاری از شهرهای در حال توسعه خصوصا در قاره آسیا قابل مشاهده است و تنها نکته مثبت چنین طرح هایی حل موقت مشکل ترافیک بوده و با افزایش جمعیت شهر و یا خودروها عملکرد مفید خود را از دست خواهند داد. طراحان شهری در شهر کوریتیبا، گستردگی شبکه حمل و نقل همگانی را به عنوان پایه توسعه و رشد آینده شهر برگزیدند. در سال 1872 میلادی طرح گسترش سیستم حمل و نقل همگانی این شهر به سرانجام رسید و درنتیجه آن بیش از 81 درصد شهروندان به سامانه های حمل و نقل همگانی دسترسی پیدا کردند.

-3-2-2 گسترش ناوگان حمل و نقل سبز

در شهرهایی که دید روشنی نسبت به آینده وجود دارد، سعی شده تا دوچرخه به چرخه حمل و نقل بازگردد اما نه به صورت گذشته های دور. در این شهرها دوچرخه ها بازگشته اند تا کیفیت حمل و نقل را بهبود بخشند، از عبور و مرور خودروها بکاهند و با آلودگی هوا مقابله کنند، سلامتی افراد جامعه را بهبود بخشند ضمن اینکه باعث بهبود وضع کار و مشاغل محلی شوند. سیستم های اشتراک دوچرخه که با شبکه های حمل و نقل همگانی بزرگ یکپارچه سازی میشوند ، بسیار مورد توجه مردم شهرهای پر جمعیت قرار گرفته است ، مردمی که خودروی شخصی را بیشتر یک مشکل به حساب میآورند تا یک وسیله برای عبور و مرور.امروزه بیش از پانصد شهر در 98 کشور دنیا میزبان برنامههای پیشرفته اشتراک گذاری دوچرخه با بیش از 511 هزار دوچرخه هستند. برنامه "شهر دوچرخه" در کپنهاگ که همواره یک مورد الهام بخش برای دیگر شهرها بوده است،پس از هفده سال فعالیت با هزار دوچرخه در سال 2112 به پایان رسید و چندی بعد یک سیستم مدرن اشتراک گذاری دوچرخه جایگزین آن شد تا میزان اشتراک دوچرخه از % 33 به% 51 افزایش یابد. شهرهای کشورهای دانمارک و هلند نمونه های بسیار موفقی از برنامههای به اشتراک گذای دوچرخه محسوب میشوند. همچنین قطارهای پرسرعت یکی از سبزترین روشهای حمل و نقل در جهان شناخته میشوند و کشورهای پیشرفته دنیا سرمایهگذاریهای بسیاری را در این زمینه در دو دهه گذشته انجام داده اند.

-3-2 دیاکسیدکربن

افزایش سطح مصرف سوختهای فسیلی و در نتیجه افزایش پایدار حجم دیاکسیدکربن موجود در جو منجر به گرمتر شدن هر چه سریعتر کره زمین شده است . اثرات این تغییرات زیست محیطی هنوز به صورت کامل شناخته نشده است اما اکثر محققین معتقدند که این تغییرات می تواند سرانجام فاجعه باری برای محیطزیست داشته باشد. مراکز صنعتی در حاشیه شهرها و همچنین خودروها تاثیر عمدهای بر میزان انتشار دیاکسیدکربن دارند. با این حال انتشار دیاکسیدکربن مرتبط با ساخت و ساز در نواحی شهری بیش از بخش حمل و نقل و صنایع بوده و بزرگترین عامل گرمایش جهانی به شمار میرود. در نتیجه موارد فوق ضروریست که مدیران شهری و مهندسین به راهکارهایی جهت کاهش میزان تولید و انتشار دیاکسیدکربن دست پیدا کنند که در بخشهای مربوط به ساختمان ها و حمل و نقل در این مقاله به آن پرداخته شده است.

3

-4-2 انرژی

-1-4-2تولید انرژی
هم اکنون ساکنین شهرها مصرف کننده حدود دو سوم انرژی جهان هستند و این نسبت در سال5101 میلادی به بیش از سه چهارم خواهد رسید. تامین انرژی مورد نیاز برای شهرها در حال تبدیل شدن به یک بحران جهانیست و برای عبور از این بحران استفاده از تکنولوژیهای نوین جهت افزایش راندمان نیروگاههای موجود و افزایش بهرهوری شبکه توزیع انرژی شهری اقدامی شایسته و ضروریست.

-2-4-2 مصرف انرژی
گام اول در کاهش مصرف انرژی ، شناسایی فرصتهایی است که به بواسطه آنها میتوان از میزان مصرف انرژی کاست. در شهرهایی که شهروندان آن بواسطه بودجههای دولتی، منابع انرژی ارزان قیمت در اختیار دارند عموما تمایلی به کاهش و یا بهینه سازی مصرف انرژی دیده نمیشود. واقعی کردن قیمت حاملهای انرژی البته با شیبی مناسب درآمد سالیانه شهروندان در طول یک برنامه زمانی میان مدت راهکار مناسبی در این مسیر بشمار میرود. همچنین با استفاده از تکنولوژیهای نوین در بخشهای مختلف خدمات شهری مانند حمل و نقل ، سیستم روشنایی و دیگر موارد میتوان از میزان مصرف انرژی کاست.

-3-4-2 انرژیهای تجدید پذیر :

استفاده از انرژی باد ، خورشید و تولید انرژی از پسماندها به عنوان رویکردی جهت تامین انرژی پاک و پایدار در نظر گرفته شده است. در تولید این انرژیهای اصطلاحا "نو" یا " جایگزین" از منابع بدون کربن استفاده می شود. تولید انرژی از پسماندها نیز بر اساس دیدگاه های زیست محیطی و اقتصادی در شهرها از اهمیت بسیار برخوردار است و مهمترین مزایای آن عبارتند از حفظ منابع طبیعی ، بهبود شاخصهای بهداشتی و زیست محیطی و تولید انرژی به عنوان انرژی نو و جایگزین است.

نامگذاری سال 2112 توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد به عنوان "سال انرژی پایدار برای همه" ضرورت توسعه منابع پایدار انرژی در شهرها و گسترش دسترسی شهروندان به این منابع را به یکی از اولویتهای اصلی مدیران شهری در سراسر دنیا تبدیل کرده است و حتی کشورهای کمتر توسعه یافته نیز استفاده از انرژیهای نو و منابع انرژی تجدید پذیر را در اولویت برنامههای خود قرار داده اند.

-4-4-2 سیاست های انرژی پاک و کارآمد

دولتها و مدیران شهری با اتخاذ رویکردهایی در جهت استفاده کارآمد از منابع انرژی میتوانند برای تامین محیطی ایمن و سالم برای شهروندان تلاش کنند. هرچند در شروع کار اتخاذ چنین تصمیماتی بار مالی سنگینی بر شهرها وارد میکند، اما نتایج مثبت آن در میان مدت و حتی در کوتاه مدت قابل مشاهده است.در کشورهای کمتر توسعه یافته تلاش برای اصلاح دیدگاه شهروندان نسبت به مباحث زیست محیطی و ایجاد بستر فرهنگی مناسب کاملا لازم و ضروریست.

-5-2 ساختمان ها

9

-1-5-2 انرژی مصرفی ساختمان ها

گام اول برای کاهش انرژی مصرفی در ساختمانها شناسایی فرصتهایی است که میتوان با استفاده از آنها از میزان مصرف انرژی کاست . جهت کاهش میزان مصرف انرژی در ساختمانها لازم است تمرکز اصلی بر دو بخش تهویه مطبوع و سیستم روشنایی که عموما بیشترین مصرف کننده انرژی در ساختمانها هستند صورت گیرد. با راهکارهایی چون استفاده از دیوارهای دو و سه جداره ، سقفهای سرد تابشی ، بکارگیری سیستم روشنایی هوشمند میتوان از میزان انرژی مصرفی کاست.

-2-5-2 استاندارد و کارامدی انرژی مصرفی ساختمان ها
با بکارگیری سیستمهای مدیریت یکپارچه ساختمان (Building Management Systems) میتوان به نحو مطلوبی بر راندمان انرژی ساختمان افزود. این سامانههای هوشمند با استفاده از مجموعهای از عملگرها و حسگرها که از طریق یک شبکه داخلی ساختمان با یکدیگر در ارتباط هستند ، با پایش مدام بخشهای مختلف ساختمان و کنترل سیستمهای گرمایشی، سرمایشی ، روشنایی و اطفا حریق را بر عهده دارند. یکی از بارزترین مزایای سیستم هوشمند ساختمان ، سهولت در مدیریت بخشهای مختلف ساختمان است که ضمن ایجاد آسایش برای ساکنین ساختمان موجب کاهش مصرف ناخواسته انرژی و تخصیص منابع انرژی به فضاهای مورد بهرهبرداری میشود.

-3-5-2 احداث ساختمان های سـبـز

ساختمانهای سبز یا ساختمانهایی با مصرف انرژی صفر به ساختمانهایی گفته میشود که مصرف سالیانه انرژی آنها از شبکه توزیع انرژی شهری صفر بوده و همچنین منجر به انتشار آلاینده کربنی نیز نمیگردند. با توجه به محدود بودن منابع سوخت های فسیلی ، ساختمانها نیز همچون صنایع و بخش حمل و نقل باید به سمت استفاده از دیگر انرژیهای موجود و قابل استفاده همچون انرژی خورشیدی ، بادی و بیولوژیکی حرکت کنند. جلوگیری از انتشار کربن تنها محدود به دوران کاربری این سازه ها نبوده و حتی در مراحل طراحی و ساخت نیز این موضوع رعایت می گردد.

در این ساختمانهای دوستدار طبیعت ، علاوه بر اینکه استفاده از انرژی های تجدیدپذیر در آن اولویت دارد و مصرف انرژی آن ها نیز ناچیز میباشد ، مصالح آن نیز از منظر زیست محیطی مورد ارزیابی قرار میگیرد. هدف نهایی این ساختمانهای سبز استفاده بهینه از منابع و کاهش تاثیر منفی ساختمان بر روی محیط زیست میباشد. با این وجود نمیتوان این ساختمانها را در تمامی زمینهها از قبیل کاهش زباله و ضایعات و یا استفاده از مواد قابل بازگشت به طبیعت ، سبز تلقی کرد.

-6-2 آب

-1-6-2 میزان مصرف آب
هر شهروند آمریکایی روزانه حدود 573 لیتر آب مصرف میکند ، در حالیکه هر شهروند اروپایی حدود نیمی از این میزان یعنی 277 لیتر آب مصرف میکند. در آمریکای جنوبی هر شهروند روزانه 239 لیتر و در آسیا هر شهروند روزانه 237 لیتر آب مصرف میکند. شهروندان افریقایی با مصرف روزانه 173 لیتر، کمترین میزان مصرف آب را در دنیا دارا میباشند.

-2-6-2 میزان نشت و هدر رفتن آب در شبکه توزیع شهری

5

ناکارامدترین و فرسودهترین شبکه توزیع آب شهری در دنیا متعلق به شهرهای آمریکای جنوبی است.به طور متوسط 02درصد حجم آب ورودی به این شبکه ها ، نشت کرده و هدر میرود.همچنین کارامدترین سیستم توزیع آب شهری متعلق به کشورهای امریکا و کاناداست که میزان نشت و هدررفتن آب در آن کمتر از 00 درصد است. شبکه توزیع آب شهرهای اروپایی و آسیایی نیز به ترتیب 55 و 50 درصد از حجم آب ورودی را به هدر میدهند.در شهرهای افریقایی نیز 01درصد آب، هدر میرود.

-7-2 زباله و بازیافت زباله

-1-7-2 تولید زباله شهری

شهرها تقریبا دو درصد از سطح کره زمین را پوشش میدهند، اما نزدیک به هفتاد درصد از زباله تولید شده در دنیا محصول ساکنین مصرفگرای شهرهاست. تولید زباله در هر شهر تابعی از شرایط تولید و مصرف در کشور مربوطه است. بحرانهای اقتصادی اخیر در ایالاتمتحدهامریکا نیز باعث نگردید که شهروندان امریکایی رتبه نخست خود را به عنوان بزرگترین تولید کنندگان زباله شهری در جهان از دست بدهند. به گزارش بانک جهانی شهروندان امریکایی روزانه حدود 371 هزار تن زباله تولید میکنند. یعنی هر شهروند امریکایی سالیانه حدود 721 کیلوگرم زباله خشک تولید میکند، درحالیکه هر شهروند اروپایی 511 کیلوگرم، امریکای جنوبی 935، افریقایی 917 کیلوگرم و هر شهروند آسیایی نیز 335 کیلوگرم زباله خشک تولید میکند.

-2-7-2 بازیافت زباله ها

با قاطعیت میتوان گفت که داستان محو و دفن کردن زبالهها در جهان امروز به پایان رسیده است و راهی جز بازیافت زباله برای بشر باقی نمانده است. شهروندان کشورهای توسعه یافته به طور معمول دارای بالاترین نرخ در تولید زباله هستند، چرا که میزان تولید و مصرف کالا در این کشورها بالاست. اما نکته مهم و اساسی که از شاخصهای توسعه نیز به شمار میرود، درصد بازیافت و فرهنگ مدیریت زباله در آن کشورهاست . کشور سوئیس به عنوان یک نمونه مناسب از بازیافت زباله بشمار میرود، % 52 زبالههای تولید شده در زوریخ و ژنو بازیافت میشوند.

-3-7-2 رویکردهای کاهش تولید زباله
کشورهای پیشرفته با تدوین برنامه "زباله صفر" تلاش میکنند تا از میزان تولید لوازم مصرفی که پس از مصرف، به زباله تبدیل میشوند بکاهند. محققین و متخصصین با این باور عمومی که بازیافت و امحای پاک زباله ها توسط تجهیزات پیشرفته به معنی زباله صفر است، مخالفند. از دید آنها در حقیقت زمانی برنامه زباله صفر محقق میگردد که تولید پسماند از منبع و مصرف کالا و لوازمی که پس از استفاده مصرف کنندگان پسماند بر جای میگذارد به صفر برسد، آنها کاهش تولید زباله را مهمترین برنامه پیش روی خود برای کنترل پسماندها میدانند و دیگر روشها مانند بازیافت و یا امحای زباله را گامهای دیگری میدانند که از اهمیت کمتری برخوردار است. با اصلاح الگوی رفتاری شهروندان و همچنین تولید کنندگان و ساخت محصولاتی کاراتر و ارائه خدماتی مدبرانهتر میتوان تا حد مطلوبی ازمیزان تولید زباله در شهرها کاست.هم چنین اجرای برنامه "زباله صفر" به حفظ منابع طبیعی کمک شایانی میکند. امروزه بخش بزرگی از منابع انرژی و یا منابع طبیعی در شهرها به صورت پسماند از چرخه خارج میشوند، مطمئنا با ایجاد یک سیستم مدیریت مصرف میتوان آنها را احیا کرد.

تلاش ها برای کاهش تولید زبالههای جامد باید بیش از پیش جدی گرفته شود ، تولید کنندگان باید سعی کنند محصولاتی تولید کنند که کمترین میزان زباله جامد را پس از مصرف بر جای بگذارد. همچنین تا حد امکان باید تلاش شود که محصولات