بخشی از مقاله
شهر سمنان و فرهنگی منتج از نهرهای روان
چکیده:
بسیاری معتقدند شکلگیری شهرهای ما براساس اقلیم و جبر اقلیمی بوده اسـت. ولـی بـا نگـاهی دقیـق تـر بـه شهرهایی مانند بوشهر و اصفهان و سمنان و نمونههای بسیار دیگر، مشاهده میشود هـر کـدام مطـابق فرهنـگ زمانه خود و در ارتباط با عناصر شاخصی که بعضا ساخته دست بشر بوده است، شکل گرفتهاند. در شهر سـمنان شاهد تعامل نیرومند بین شهر و سامانه توزیع آب هستیم. سامانه ای که حاصل و تبلور کامل »فرهنگ جمعی و تاریخی« است. ساختاری که از سده چهارم هجری وجود دارد و در سدههای هفتم و هشتم، با زعامـت بزرگـانی چون شیخعلاءالدوله سمنانی سامان حقوقی و قانونی یافتهاست. ساختاری متشکل از نهرها و آبپخشها کـه در طول سدههای طولانی پابرجا مانده و تبدیل به نختسبیحِ فرهنگی اجتماعی و معیشتی مردم شـدهاسـت. تعامـل
گویا و روشن بین فرهنگ جمعی مردمی با شهر و کالبدِ آن. در این نوشته، ضمنِ آشنایی با تاریخ و ساختار این سامانه، نقشِ فرهنگی آن در شهر و رابطه متقابل کالبد شهر با رسومات فرهنگـی ناشـی از جریـان ایـن آب در شهر بررسی میشود. سامانهای که مختصات لازم برای ثبتِ جهانی شدن را دارد. نوشـته متکـی بـه مطالعـات و برداشتهای مستمر شخصی نویسنده و تدقیق اطلاعات تاریخی و فنی از طریق مطالعات کتابخانهای است.
واژههای کلیدی: سمنان، فرهنگ، سامانه تقسیم آب
-1مقدمه
شهر موجودی زنده و پویاست. شهر براساس مناسبات و ساختار فرهنگی مجموعه زیستی خود شکل میگیرد. از نگـاهی دیگـر، ساختار فرهنگی هر شهر از مختصات و ویژگیهای خاص آن شهر به وجود آمده است. بنابراین، شاید بهتر باشد چنین گفته شود که ساختار شهر و ساختار فرهنگیِ آن رابطه ای متقابل و مکمل باهم دارند. ویژگیهای ساختار و شالوده شـهر، ممکـن اسـت از محیطی انسانساخت متاثر شده باشد، و یا از منظر و عنصری طبیعی. در برخی شهرها مانند اصفهان و سـمنان عناصـر طبیعـی هستند که با مداخله ای انسانی ساختار شهر را تحت تاثیر قرار داده اسن. در هر دو شهر سامانه تقسیم آب شهر به قدری قـوی و
محکم با شهر و کالبد آن پیوند خوردهاست که به نظر میرسد بخشی از کالبد شهر را شکل داده است.
فرهنگ، به اختصار، عبارت است از کلیه دستاوردهای مادی و معنوی بشر کـه ریشـه در تـاریخ و نگـاه بـه آینـده دارد. در ایـن تعریف عام، فرهنگ امری جاری است و از نسلی به نسلی دیگر منتقل میشود. . دستآوردهای مادی و غیرمـادی یـک جامعـه، در هر دوره و مقطعِ زمانی، خصلت هایی را برای اهالی و مردم آن جامعه بوجود می آورد که کاملا قابـل تشـخیص و هویـت منـد است. در مبحث شهر و فرهنگ، چگونگی تاثیر این دو بر هم مطرح است. این فرهنگ گاه بسـیار سـریع بـر کالبـد شـهر تـاثیر گذاشتهاست. مانند شهر مسجد سلیمان، بخش شرکت ساز جزیره خارک و نمونه هایی از این دست. اما در مواردی دیگر در طی زمان و طول تاریخ فرهنگ شهر را شکل داده است. شهر سمنان می تواند از آن نمونهها باشد. به نظر میرسد سامانه تقسـیم آب
شهر سمنان به مرور زمان و در طول تاریخ خود را بر ساختار و شالوده شهر غالب کردهاست. این سامانه البته به دلیل به همـراه داشتن فرهنگ به وجود آمده از مناسبات خود توانسته چنین تاثیری بر شالوده شهر بگذارد.
در شهر سمنانخاطرِبسامانهخاصِ تقسیم آب که حداقل از اواخر قـرن هشـتم هجـری وجـود دارد، مناسـبات ویـژهای شـکل گرفتهاست. این مناسبات با خود فرهنگی را به همراه دارد. فرهنگی بسیار طولانی و قدیمی که در دل کوچـههـا و خیابـانهـای شهر رسوخ کردهاست.
با تشریح این سامانه و با نشان دادن تصاویر و نقشه هایی از دوران مختلف شهر به بررسی ایـن امـر خـواهیم پرداخـت کـه ایـن سامانه چه فرهنگی را با خود به همراه آوردهاست و این فرهنگ چه تعامل و تاثیری بر کالبد شـهر و شـکلگیـریبعـدیِشـهر گذاشتهاست.
لازم است در تدوین و تهیه هر طرح و برنامهای برای شهر، شالوده شهر و نحوه شکل گیری آن مورد مطالعه قرارگیرد. بر اسـاس مطالعه سامانه پخشِ آبِ سمنان، می توان ادعا کرد اگر این سامانه مبنای شکلگیری کالبد شهر باشد، میتوانـد مبنـای توسـعه
پایدار شهر نیز باشد. اصول توسعه پایدار چنین شالودههایی را لازم دارد.
در خصوص نحوه تقسیم آب در شهر سمنان مطلب در کتب و گزارش ها و اسناد مهندسان مشاور و طرحهای جـامع و تفصـیلی وجود دارد. اما درتعدادِ بسیار کمی از آنها نقشهای مستند و دقیق ازشبکه نهرهای آب استخرها وجود دارد، از جمله در »طرح جامع مرحله دوم سمنان« از »شرکت مهندسان مشاور طرح و پژوهش .« در اسناد سـازمان میـراثفرهنگـی و صـنایعدسـتی و گردشگری استان سمنان گزارشهای نحوه تقسیم آب سـمنان وجـود دارنـد کـه در سـال هـای 1376 و 1378 کـار شـدهانـد. همچنین پروندههای ثبت ملی استخرها و سامانه تقسیم آب در سمنان در اسناد این سازمان وجود دارد. گزارش و پژوهشهایی هم در خصوص این سامانه توسط اساتید و مسئولین سمنان انجام شدهاستشرکتِ.مهندسان مشاورِ »طرح ساماندهی محدوده امامزاده یحیی سمنان« پژوهشهایی درخصوص این نحوه تقسیم آب ارائه دادهاست.
-2معرفی شهر سمنان
سمنان مرکز استان سمنان و در حد فاصل دو شهر دامغـان و گرمسـار در حاشـیه کـویر و بـر دامنـه هـای کـم شـیب جنـوبی رشتهکوههای البرز واقع شدهاست. ارتفاع این شهر از سطح دریا 1100 متر و دارای شیب عمومی شمالی جنوبی میباشد.
این شهر در دشت وسیعی واقع شده که از سمت غرب با تهران 230 کیلومتر، از سمت شرق با شهر دامغـان 107 کیلـومتر و از سمت شمال با شهرهای مهدیشهر (سنگسر) 18 کیلومتر و شهمیرزاد حدود 25 کیلومتر فاصله دارد.
دشت سمنان که یکی از وسیع ترین دشتهای شکل گرفته در جنوب رشته کوههای البرز اسـت از جنـوب سنگسـر (در شـمال دشت) تا دهانه حوضه به شکل یک مثلث نامنظم است که راس آن در دهانه حوضه رود سمنان واقع شـده اسـت. بعـد ازدهانـه حوضه رود سمنان مخروط افکنه سمنان شروع می شود که شکل آن به صورت مثلثی است که راس آن در دهانـه حوضـه قـرار دارد. شهر سمنان در این مخروط افکنه واقع شده که وسـعت آن تـا دهانـه 73 کیلـومتر مربـع اسـت. (مهندسـان مشـاور بـاغ اندیشه،1389، ص (8 در احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم که نگارش آن به قرن چهارم نسبت داده شده است در مورد سمنان مندرج است »در کنار
جاده است، جامعی خوب در بازار دارد، جوی آبی به نوبت از آنجا میگذرد و استخرهایش را پر میکند. شهر کـاهش یافتـه در برابر آن دیهی بنام سمنانک در سمت ری هست که بازاری گرم دارد« (احسنالتقاسیم ص(521 در بستان السیاحه که زمان تالیف آن اوائل قرن یازدهم هجری است، آمدهاست »سمنان شهرکی اسـت خـرم بنیـان طـولش از
جزایر خالدات خح و عرضش از خط استوی »لوما« از بناهای طهمورث دیوبند و هوایش خاطرپسند و آبش گوار و خاکش رغبت فر است قریب دوهزار باب خانه در اوست در زمین پست و بلند و اقع و جوانب اربعه اش واسع از اقلـیم رابـع اسـت اکثـر فواکـه سردسیرش ممتاز است انجیر و مویز و بادام و فسق و انار آنجا با امتیاز است که چون مسلمان و انـار سـمنان در عـالم نیسـت.
(بستان السیاحه)
در کوچههای آن جویبارهایی روان است که در ایران حکم راه آب و همچنین راهی در وسط خیابان دارد، ولی چنین مـینمـود که در حوالی شهر به طوری که شاید و باید از آنها استفاده زراعتی نمیکردند، اما تنباکو فراوان کاشته میشود در خـارج بـازار میدانی است که چنارهای برازنده دارد و یکی از چنارهای کهنسال در خود بازار است که تنه عظیم آن از سقف بازار بـالا رفتـه است. مناره قدیمی نیز در وسط بازار و وصل به مسجد جامع است که در حال خرابی است. برج با ارتفاع و چند پله دارد کـه تـا نوک آن بالا میروند و در آنجا گلدستهای هست که زلزله و طول زمان آن را کج کـردهاسـت. (شـرکت مشـاور و برنامـهریـزی معماری و شهرسازی طرح و پژوهش، صص (63-60 در این متنها به جویها و نحوه تقسیم آب در سمنان اشاراتی شدهاست. اشعاری نیز وجود دارند کـه مویـد فرهنـگ حاصـل از
این سامانه است. معروفترین این اشعار شعر محلی »بریدری« به معنی قطع آب شهر است. این متون و اشعار نشاندهنده قدمت و تاثیری است که این سامانه بر شهر سمنان دارد.
-3نحوه تقسیم آب در سمنان
شیوه تقسیم آب در شهر سمنان از نوع استخری است. این شیوه حداقل از قرن چهارم هجری قمری در سمنان متـداول اسـت ولی از نیمه دوم قرن هفتم هجری به بعد حساب و کتابی برای پخش آب سمنان ایجاد شدهاست. این نظریه مبتنـی بـر بـاوری است که شیخ علاء الدوله سمنانی 736-657) ه.ق) را مبتکر نظام تقسیم آب سمنان می شناسد. در حالی که مقدسی سه قـرن پیش از علاء الدوله به تلویح به تقسیم آب سمنان اشاره کردهاست که: (جوی آبی به نوبت از آن جا میگـذرد و اسـتخرهایش را پر میکند.) علاوه بر این ها میتوان به دو سند معتبر اشاره کرد که به دیرینگی تقسیم آب سمنان اشاره دارنـد: یکـی وقـفنامـه قاضی رکنالدین عمیدالملک سمنانی (سال (780 و دیگری آگاهی نامهای در مورد آب سحر (سال .(1040 ذکـر ایـن نکتـه بـه اعتبار این دو سند جالب است که شیوه تقسیم آب در سمنان از روش هایی نظیر تقسیم آب زاینده رود اصفهان کـه مبتکـر آن شیخ بهایی دانستهشده، قدیمتـر اسـت. (احمـدپناهی، 1381، ص (35-34 (سـازمان میـراثفرهنگـی اسـتان سـمنان، 1381، ص 1و(2 در متون تاریخی نظیر یاقوت حموی و سفرنامه ابودلف و آثار البلاد قزوینی نیز اشاراتی غیرمستقیم به نظـام تقسـیم آب ایالـت
کومش آمدهاست. (سازمان میراثفرهنگی استان سمنان، 1381، ص(1 آب سمنان از محلی به نامسربند» گُلِرودبـار « واقـع در 18 کیلـومتری شـمال شـهر سـمنان از ارتفاعـات جنـوبی شـهمیرزاد
سرچشمه گرفته و در نزدیکی بند مهدیشهر، با دریافت شعبههای ده صوفیان و شهمیرزاد، حوزه وسیعی را مشروب مـیکنـد. از در جزین چندین رشته قنات به نام های »اسلامآبـاد« و »هوابـان یـا هـواوان« و »راهـدار«، »کنـدیزنـان یـا ونـه بنـد« و نیـز چشمهسارهایی نظیر: »چهلتن« و »قاضیآب« به آن میپیوندند و در یک امتداد وحدت یافته، رودخانه »گل رودبار« را تشکیل میدهند. (احمدپناهی، 1381، ص (47 مدخل رودخانه به شهر در ضلع غربی پارک گلستان (واقع در شمالغربی شهر سمنان) وارد آبپخشکن (پارا) میشود.
آب برای مصارف عمده کشاورزی و گه گاه آب انبارها و حمام ها از برجم کبیر به وسیله 6 نهر زاوغان, کـوشمغـان، کـدیور, بـاغ فیض (ناسار), شاهجو (جنبدان), لتیبار (چهل قبله) بین استخرهای شش گانه شهر تقسیم میشـود. شـرقیتـرین و غربـیتـرین استخر به ترتیب شاه جوی و زاوقان نام دارند. بین این دو استخر از شرق به غرب به ترتیب استخرهای لتیبار, ناسار و اسفنجان, کوشمغان و کدیور قرار دارند. این استخرها در بالاترین نقطه از شهر قدیم سمنان قرارگرفته اند. شهر سـمنان از سـمت شـمال این استخرها توسعه یافتهاست. این دو بخش از شهر که ساختاری متفاوت از هم دارند به وسیله خیابانهای شرقی-غربی قـدس و 17 شهریور از یکدیگر جدا شدهاند.
شکل شماره :1 محل قرار گرفتن استخرها در شهر
سازمان اداری حاکم بر 6 استخر نهادی خودجوش و مردمی است و از درون تجربه تاریخی مردم این شهر برآمدهاست. هر یـک از این استخرها به وسیله گروهی که در واقـع نقـش هیئـتمـدیره آن اسـتخر را بـرعهـده دارنـد، اداره مـیشـود. اعضـای ایـن هیئت مدیره که کار تقسیم آب بین سهمبران را برعهده دارد متشکل از »قانوندار«، »امین رودخانه « (در ابتـدا و انتهـای مسـیر نهرها دو نفر تحت عنوان این موظف به سرکشی مداوم از رودخانه اند)، » انگارنویس « (هم هر نفر را در طول روز از مدار گـردش مشخص کرده و همه روزه سهام آب روز دیگر استخر, نام مالکین و سهم هر یک را نوشـته و بـه اسـتخربان تحـول مـی دهـد)، »مرهبان «، »استخربان « (وظیفه باز و بستن کوله یا دریچه استخر, لایروبی اولین برجم, مراقبت از اسـتخر, تقسـیم برگـه هـای حقابه و تقسیم آب را برعهده دارد.) ، »عملهدار«، »پارهبان« (موظف است همه روزه پس از انتقال آب به استخر در مسیر نهر از محل استخر تا پارا را کنترل نماید) ، »لایروبان« میباشد. (دارایی، 1384، صص(3-1 (حسنی، 1376، (159 با توجه به این سازمان مدیریتی سامانه تقسیم آب سمنان درمی یابیم آب و سامانه آن هنگام آمدن بـه شـهر بـا خـود فرهنـگ اجتماعی و تعاملی خاصی را به وجود آوردهاست. فرهنگی قدمتدار و طولانی.
حال با درک این مطلب و آشنایی مختصر با فرهنگ برگرفته از مناسبات سـامانه آب، بـه بررسـی تـاثیر ایـن سـامانه بـر نحـوه شکلگیری شهر میپردازیم.
شکل شماره :2 سند تقسیم آب در سمنان
-4فرهنگ منتج از سامانه تقسیم آب
در خیابانها و کوچههای شهر سمنان این نهرها مانند رگهای شهر جـاری شـده انـد. نهرهـا بـا گذشـتن از درون شـهر باعـث شکلدهی به ساختار زمین و کالبد و ساختار فضایی شهر شدهاست.
در عکسها و نقشههای متعددی میتوان مسیر نهرها را شناسایی کرده و با شوارع و معابر قدیمی آن مقایسـه کـرد. در محـلات ثلاثه سمنان با این که خیابانکشیهای جدید برخی نقاط را از هم گسسته است اما هنوز این مسیر نهرها و شـالوده قـدیمی در برخی نقاط قابل مشاهده می باشد. یکی از شاخص ترین این نقاط محدوده امام زادگان علویان مـیباشـد. ایـن محـدوده در کنـار بخشی از راه ابریشم قرار دارد. نهرهای آب آمده از استخرهای بالا پس از گذشتن از کوچه باغها با گذشتن از این محـور و کنـار امامزاده به باغات جنوبی شهر هدایت می شود. این مسیرها در بخشهای قدیمی شهر کم نیستند.
شکل شماره :6 مسیر راه ابریشم، کنار مجموعه امامزادگان علویان
شکل شماره :7 همان مسیر با 360 درجه چرخش
نهرهای آمده از استخر ناسار و اسفنجان هم در محدوده بافت تاریخی و محلـه قـدیمی ناسـار از لابـلای کوچـههـا و واحـدهای مسکونی عبور میکند و به باغات پایین دست شهر هدایت میشوند. (شرکت مهندسی اردیبهشت مهرازان، 1390، ص(3
شکل شماره :8 یکی از نهرهای استخر ناسار و اسفنجان
جای آن هست که به نکاتی ظریف از فرهنگ به دست آمده از این آب اشارهای کوچک شود. به نظر میآید مردم شهر بـه ایـن آب احترام میگذارند. مشاهدات میدانی نشان میدهد- مردم زبالهها خود را در داخل آب ایـن نهرهـا- کـه در سرتاسـر شـهر و بافت شهری و قدیم شهر پخش شده اند - نمیریزند. آب با آنکه از محدودههای مسکونی باقت قدیمی شهر عبـور مـیکنـد امـا تمیز و زلال است. این نهرها در چندین نقطه بدون پوشش از وسط خیابانهای اصلی شهر مانند خیابان سعدی، خیابـان بـاهنر، خیابان هفتتیر و ... عبور کرده است. و همچنان زلال به باغات پـایین دسـت در حـال هـدایت اسـت. روزهـای مراسـم در ایـن خیابانها مشاهده میشود این جویها که در آن آب روانند تمیزند اما با فاصله چند متری از آنهـا در جـویهـای دیگـری کـه برای جمعآوری آبهای سطحی در کناره خیابان قرار گرفتهاند زباله به چشم میخورد.
شکل شماره :9 خیابان سعدی و یکی از نهرهای استخر ناسار و اسفنجان
شکل شماره :10 خیابان سعدی، جوی جمعآوری آبهای سطحی در همان روز، 13 آبان 1392
این مشاهدات گواه فرهنگی طولانی است که تحت تاثیر این سامانه آب همچنان ادامه مـییابـد. یکـی از ایـن اسـتخرها کـه در شرقیترین بخش این سامانه قرار دارد (استخر شاهجوی)، معمولا آلوده به زبالههای بسیاری در مسـیر ورودی اسـتخر اسـت. بـا پرسشها و مطالعات میدانی معلوم شد دلیل این آلودگی امدن نهر اصلی استخر از محل ساخت و سـازهای جدیـدی اسـت کـه
