بخشی از مقاله
تاثیر تناسبات شوادون های دزفول در آسایش اقلیمی
چکیده
هر معماران ایرانی در مناطق مختلف کشور برای سازگاری با طبیعت و اقلیم هر منطقه ابتکارات فراوانی داشته اند .به گونه ای که بدون نیاز به استفاده از انرژی های فسیلی برای سرمایش و گرمایش با دستاورد حفظ محیط زیست به ساخت بناهای متناسب با اقلیم پرداخته اند که می توان به شوادون در دزفول و شوشتر توجه داشت . با توجه به اینکه از ابعاد و تناسبات شوادون ها چیزی در دست نیست و تا کنون کسی به این موضوع توجه نداشته در این مقاله سعی شده است با برداشت های میدانی این ابعاد و تناسبات و رابطه آنها را با دما یافته شود .تحقیق از نوع پیمایشی و گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات میدانی و منابع اسنادی می باشد. مقابله با وضعیت آب و هوایی حاد خوزستان مهمترین دغدغه معماران و دست اندرکاران ساختمان سازی از گذشته تا حال این دیار بوده است . شوادون از زمان باستان یک مأمن مناسب برای فرار از تنگنای شدید اقلیمی بوده که تا زمان معاصر استفاده از آن در دزفول رایج بوده به گونه ای که در هر خانه یک شوادون حفر شده است . این مقاله ابتدا به توضیح مختصری از بخش های مختلف شوادون و ابعاد و تناسبات و خصوصیات هر کدام از آنها پرداخته است و سپس بررسی و تجزیه و تحلیل تناسبات آنها با دمای شوادون صورت گرفته است .
واژههای کلیدی: شوادون ، دزفول ، تناسبات ، دما ، آسایش
-1 مقدمه
در بررسی خصوصیات اقلیمی دو شهر دزفول و شوشتر به عواملی ناسازگار برمیخوریم که پیجویی در زمینه عامل گرمایی و مهار آن در منطقه فوق ما را به راهحلهای بومی و منطقهای میرساند. استفاده از سطوح مختلف در زیر ساختمان طرحی است مبتکرانه که زیست در فضای معتدل را امکانپذیر میسازد. در ارتفاعی حدود یک متر و نیم از سطح حیاط به فضایی بر میخوریم که شبستان مینامند و اکثراً سطحی کامل را در زیر سطوح بالا شامل میشود. شوادان که در متون شبادان نیز نامبرده شده است، در ارتفاعی پایینتر بمنزله زیرزمینی است عمیق که زندگی در شرایط ناسازگار را ممکن می-سازد.(ربوبی، (197 : 1359
شوادان و طرحریزی چنین فضایی از دوران صفویه وارد معماری دزفول و شوشتر میشود. چنانکه سید عبداالله جزایری که به سال 1112 میزیستهدر تذکره شوشتر آورده است:(( سابقاً معمول بوده که منعمان اندرونهای گلین بسیار مرتفع میساختند و درها و روزنهای متعدد از اطراف جهت منفذ هوا قرار میدادند و گاهی خارشتر نیز به شبایک آن میزدند و آب میپاشیدند و این قسم اندرونها را گلستان گویند و گاه در اوقات شدت حر آنجا میغنودند و سایرالناس به شکافهای رودخانه دودانگه و سایر غرابها دفع آسیب گرما مینمودند و در بعضی از خانها قنات بود که از مافاریان آب میآورد و در زیرزمین صفها و مجلسهای وسیع بدور آب میساختند و مردم هر محله به کاریزی که داشتند، اکتفا مینمودند، لیکن الحال مدتهاست که قنوات همه اکثراً
پر و چرخابها نیز برطرف شده و بنای خانه گلین منسوخ است و لاجرم طنازانیکه تاب گرما ندارند، شوادان را اختیار نمودند و کار بجایی رسیده که کم خانهایست که شوادانهای متعدد نداشته باشد)).(شوشتری،(1348
در این مقاله مساله ای که مدنظر قرار گرفته این است که تناسبات شوادون ها بررسی شود و تأثیر آنها بر آسایش اقلیمی و ابعاد قسمت های مختلف خانه ها مشخص شود .این مقدمه ابتدا به معرفی تاریخچه شوادون در دزفول پرداخته و سپس با بررسی و مطالعه اجزاء مختلف آن از چگونگی و نحوه بهره برداری برودتی شوادون آشنا خواهیم شدو نهایتاّ به بررسی تناسبات
چند الگو از خانه های موجود در دزفول پرداخته و الگوها و نتایج حاصله از تحقیق ارائه خواهد شد .
-2 مبانی نظری
.2-1 تاریخچه شوادون های دزفول
شوادان (شوادون) که از ترکیب کلمات شب + دان به معنی (تاریک و سیاه) و پسوند دان (در) که رویهم به معنی " اینجا را تاریک بدان" درست شده، و در لهجه دزفولی و شوشتری به معنای شبستان است و از دیرباز مرسوم بوده که برای فرار از گرمای طاقت فرسای تابستان در درون سردابه هایی عمیق از تابش آفتاب محفوظ بوده است (پورعلی ، 59،(1374 بعنوان یکی از فضاهای دستکند در معماری زیرزمینی دزفول بشمار می رود که با در نظر گرفتن اصول و فن حفاری معماران سنتی با توجه به جنس سخت زمین (کنگلومرا) 1 نسبت به حفر این فضاهای زیرزمینی اقدام و بدون اجرای دیوار و سقف بعضابا عمق بیش از 10 متر از سطح زمین ایجاد می کردند لذا در تابستان که گرمای محیط به بیش از 50 درجه می رسد بدلیل وجود دریزه2 و به کمک جریان هوای طبیعی و ایجاد کوران هوا (سیرکولاسیون) سبب خنکی هوای زیرزمین شده و گاهاّ اختلاف دمای شوادون با فضای خارج از آن به 25 درجه و بیشتر نیز می رسد .( واحد پژوهش شهرداری دزفول،(2 :1390
تاریخچه احداث شوادون ها را می توان همزمان با پیدایش اولین نشانه های شهرنشینی در دزفول (دوره ساسانیان) دانست و محققان اوج کاربری شوادون ها را تا دوره قاجاریه و پهلوی دانسته اند ولی با گسترش روز افزون شهرنشینی وپیشرفت تکنولوژی این فضاها بصورت متروکه رها شده تا جائیکه در اواخر دهه 50 شمسی در معماری خانه ها دیگر اثری از شوادن دیده نمی شود .(همان،(3
.2-2 اجزای شوادون:
نگاره:1 اجزاءشوادون(ماخذ: نگارنده)
شوادون ها دارای اجزای متعددی هستند که در تصویر شماره (1) برخی از اجزاء نشان داده شده اند که به معرفی اجزاء مهم آن خواهیم پرداخت.
ورودی : (تصویر) 2شوادون دارای یک ورودی نسبتاً عریض است که معمولاً در یک قسمت از حیاط قرار دارد. اما در برخی از موارد در یک ایوانچه رد جنب حیاط قرار می گیرد و غالباً بدون در می باشد و برای تامین ایمنی دور آن را دیوار جان پناه اجرا می کردند. (بینا،(38 :1387
نگاره:×2 ورودی شوادون خانه عبدی(ماخذ: نگارنده)
پلکان ورودی (تصویر :3( از بدو ورود پلکان شروع و تا صحن شوادون ادامه دارد. غالباً شیب این راه پله ها زیاد تر از پله های امروزی می باشد.
نگاره:3 پلکان ورودی (ماخذ: میراث فرهنگی)
پله پهن (تصویر :4( معمولاً در پلکان قبل از هر 12 پله متوالی یک پله وسیع به عنوان پاگرد تعبیه می شود که عملکرد و سطح آن فراتر از یک پاگرد می باشد و در مواقعی که تعداد استفاده کنندگان بیشتر از گنجایش شوادون باشد از فضای آن استفاده کنندگان بیشتر از گنجایش شوادون باشد از فضای آن استفاده میشود.
نگاره:4 پله پهن خانه عبدی (ماخذ: نگارنده)
صحن ( تصویر : ( 5 صحن بخش اصلی شوادون با پلانیمربع می باشد(گاه نیز چند ضلعی اجرا می شود) در شوادون های بزرگ اختلاف صحن از سایر قسمت ها موجب هویت بخشی به آن می شود 0 و در کل صحن عامل وحدت دهنده و انتظام بخش به تمام قسمت های آن می باشد کت به جز وجه اول صحن که به پلکان وصل است سه وجه دیگر آن به اتاقک هایی به نام کت متصل می باشد.
نگاره:5 صحن (ماخذ: میراث فرهنگی)
کت ها2 (تصویر: (6 کت ها حد اکثر با یک اختلاف سطح از صحن جدا می شوند.
نگاره:6 کت (ماخذ: نگارنده)
تال) 3 تصویر: (7 کت های شوادون در برخی از موارد به شوادون های همسایه با یک کت تونل یا دریچه وصل می شوند که به آن تال می گویند . در حقیقت تال ها شبکه ارتباطی زیر زمینی برای یک گروه خانه که در نزدیک رودخانه با قنات واقع می باشد کانال اتصال دهنده آن تال می باشد. که در این صورت از کوران هوای بسیار خنک قنات نیز بهره مند می شوند.
نگاره:7 تال شوادون خانه عبدی (ماخذ: نگارنده)
دریزه4 (تصویر8و: (9 دریچه یا دریزه بدون استثناء در برخی کت ها یا صحن ها شوادون هواکشی ( داکت) جهت تهویه تعبیه شده است که نام در کوچک آن را به خود گرفته و به آن دریزه گفته می شود . در شوشتر به آن سی سرا نیز می گویند.
البته برای توسعه شوادون هر یک از کت ها می تواند به صحن دیگری وصل شود که معمولاً صحن بعدی در سطح پایین تری قرار می گیرد در این صورت صحنی که در محور اصلی و در سطح پاین تری قرار دارد صحن اصلی نام می گیرد. سلسله مراتب در شوادون از جمله ویژگی های معماری شوادون توالی فضایی و رعایت سلسله مراتب آن است . به طوری که رعایت این اصل معماری سنتی علاوه بر ایجاد شوادون شاهد تنوع دمایی مطلوبی باشیم به گونه ای که عمیق ترین قسمت سرد ترین فضا، پله پهن و کت های جانبی آن دارای عمق کمتری هستند گرم ترین بخش شوادون می باشند. لذا در حالی که استراحت و خوابیدن بر روی پله پهن با رو انداز سبک( ملحفه) کافی می باشد، در کت های انتهایی و عمیق نیاز به استفاده از پتو و رو انداز مشابه می باشد.
.2-3 ویژگی های کارکردی شوادان
.2-3-1 زمین و دمای آن
دمای پوسته زمین در قسمت تحتانی حدود 800سلیسوس می باشد که تقریباً بازاء افزایش هر صد متر ارتفاع سه درجه دمای آن کاهش می یابد ( پ. بلورش.(23 :1369 پوسته با وصل شدن به اجسام سرد یا گرم تر از این مقدار می تواند آن جسم را هم دمای خود کند بدون آنکه تغییر دمایی در کل پوسته زمین حاصل شود (مدنی ،.(211- 2 :1374
-2-3-2بررسی وضعیت دمایی شوادون
جهت شناخت وضعیت دقیق دمایی شوادون ها تعدادی از آنها را که پراکندگی مناسبی در سطح شهر داشته اند به عنوان مورد مطالعاتی انتخاب گردیده اند که در جدول شماره 1 مشخصات این نمونه ها ارائه گردیده است. در این انتخاب تاکید بر آن بوده که برخی در محدوده بافت قدیم و تعدادی در حاشیه بافت و برخی دیگر در خارج از محدوده بافت قدیم واقع شده باشند تا احتمال تاثیرات اقلیمی بافت شهری بر آن قابل بررسی باشد. در این جدول شوادون ها به ترتیب موقعیت قرار گیری از شمال به جنوب مرتب شده و بر این اساسی از A1 تا A5 کد گذاری شده اند که ستون سوم اختصاص به میزان عمق هر شوادون دارد و در ستون چهارم موقعیت آنها نسبت به بافت قدیم نمایش داده شده و در ستون آخر وضعیت بهره برداری از آن مشخص شده است( جدول ).(1بینا،(40 :1387
از نمونه های انتخاب شده در سال های 1384 و 1385 در روز اول هر ماه از تابستان برداشت دمایی صورت گرفته که میانگین دو ساله آن در جدول شماره ( (2 آورده شده است. در این جدول خنک ترین دماها برای نمونه A3 ثبت شده که نسبت به سایرین دو ویژگی عمده دارد. اول عمق زیاد تر و دوم موقعیت قرارگیری شهری که در بافت قدیم می باشد و گرم ترین برداشت ها مربوط به A4, A2می باشد که ورودی آنها مستقیماً به هوای آزاد راه ندارد( جدول ).(2همان)
