بخشی از مقاله
چکیده
هم اکنون شناسایی و مدیریت بناها و محوطههای تاریخی به منظور ثبت و مستندنگاری میراثفرهنگی بیشتر بر روشهای میدانی استوار است. سنجش از دور در حوزه باستان شناسی سعی در شناسایی آثار و الگوهای بهجامانده از فعالیتهای گذشته انسان برروی زمین دارد.
در پژوهش حاضر، کارایی روشهای نوین سنجش از دور برای نقشه برداری و مستندنگاری قسمتی از دیوار بزرگ گرگان که سومین دیوار بزرگ جهان پس از دیوار بزرگ چین و دیوار بزرگ آلمان و بزرگترین اثر باستانی ایران است آزمایش می شود و مناطق دارای احتمال وجود آثار تاریخی سطحی و زیر سطحی مربوط به این بنای شکوهمند مورد پژوهش قرارمی گیرد .
برپایه ملاکهای مختلف، لایه های اطلاعاتی مختلف اعم از ساختاری و توصیفی که به طور کامل تمامی نشانه هایی را که امکان رصد و آشکار سازی این اثر فرهنگی تاریخی و کلیه آثار شناخته شده و نشده مربوط به حریم آن را فراهم میکند از تصاویر دورکاوی استخراج می شود. سپس، برای مدیریت و ایجاد یک نقشه دقیق و با اطمینان بالا و در نظر گرفتن تمامی عوامل مرتبط با آشکارسازی این اثر و تأثیر هریک از این عوامل بر هم و بر نقشه نهایی مربوط به آشکارسازی سطحی و زیر سحطی دیوار بزرگ گرگان و کلیه آثار مربوط به آن و همچنین با توجه به جنس هر یک از لایه های اطلاعاتی و نوع تأثیرگذاری آنها، تصمیم گیری و ادغام لایهها به روش FUZZY ANP-OWA صورت پذیرفت. اکتشافات میدانی انجام شده تا کنون با نتایج به دست آمده در این پژوهش انطباق بسیار زیاد دارند.
-1 پیشگفتار
میراث طبیعی و فرهنگی1 جزء نعمت ها و سرمایه های گران بهای هرکشور محسوب می شود، رویکرد دولتها باید مبتنی بر اولویت دادن بر حفظ و احیای میراث طبیعی و فرهنگی و توجه به شناخت و شناساندن آن باشد. سهم بی مانند میراث طبیعی و فرهنگی در گسترش اقتصادی، صنعتی، اجتماعی و ارتقای وضعیت فرهنگی کشورها، سبب شده است تا هرگونه فعالیت در زمینه بهبود شرایط نگه داری و فراهم آوردن امکانات بهتر برای شناخت و مطالعه میراث طبیعی و فرهنگی و اقدام در خصوص باز زندهسازی آن بسیار اهمیت یابد.
مستند نگاری1، حفظ، نگهداری و بازسازی میراث طبیعی و فرهنگی و همچنین حریم2 آنها جزء وظایف مهم مردم و دولت ها شمرده می شود. برای این منظور، داشتن اطلاعات مکانی و نقشه های دقیق، مبنای عملیات آشکار سازی تغییرات، نگهداری، شناسایی، بازسازی و تهیه آرشیو ملی میراث طبیعی و فرهنگی قرار می گیرد .[1] راهکار اصولی برای پایش و تضمین حفظ میراث طبیعی و فرهنگی و حریم آن، انجام اصولی مستندنگاری می باشد. همچنین، از جنبه های مهم و مرتبط با میراث فرهنگی، حریم آن است که باید مورد توجه قرارگیرد و لازم است از هرگونه فعالت توسعه ای و تجاوز به حریم و چشم انداز آثار تاریخی پرهیز کرد.
در حال حاضر شناسایی و مدیریت بناها و محوطههای تاریخی به منظورمستندنگاری میراثفرهنگی مبتنی بر روشهای میدانی است. این روشها علاوه بر دقت کم و عدم جامعیت در ارائه نتایج، بسیار دشوار و پرهزینه هستند. ازطرفی دیگر، با توجه به وسعت زیاد کشور ایران و حجم بسیار بالای بناها و محوطههای تاریخی شناسایی نشده، راهکارهای دانشبنیان که شناسایی و مدیریت میراثفرهنگی کشور را تسهیل نماید موردنیاز است. بنابراین استفاده از فناوری های نوین سنجش از دور و سامانه اطلاعات مکانی برای این منظور در مناطق مختلف جهان مورد بررسی قرار گرفته و مفید شناخته شده اند.
سنجش از دور در باستان شناسی سعی در شناسایی آثار و الگوهای بهجامانده از فعالیتهای گذشته انسان برروی زمین دارد. تحقیقات متعددی در سطح جهان درمورد کاربرد سنجش از دور در باستان شناسی انجام شده است که متاسفانه سهم ایران در آن بسیار ناچیز است. سنجش از دور با امکان دید وسیع و جامع قادر است همانند روشی سریع و دقیق در جهت کشف اطلاعات آثار باستانی بر روی سطح و حتی زیر سطح عمل نماید. با پیشرفت این علم در سالهای اخیر، تصاویر ماهوارهای و عکسهای هوایی با قدرت تفکیک مکانی و طیفی بالا برای اکتشافات دقیقتر آثار باستانی موجود در سطح و زیر سطح بهکار گرفته میشوند.
از آنجا که تحقیقات باستان شناسی با علوم دیگر مانند مطالعات گیاهشناسی، خاکشناسی و معماری مرتبط است و همچنین براساس اصول سنجش از دور طیف نور خورشید منعکس شده از سطح زمین حاوی اطلاعاتی از ترکیبات سطح زمین است، بنابراین جمع آوری این اطلاعات در قالب تصویر و مطالعه بر روی آنها توسط سنجش از دور سرنخهایی از فعالیت های گذشته بشر در زمینههای کشاورزی، بناها و راهها و پوشش گیاهی آن زمان و انواع سنگها و مصالح را که هریک دارای مشخصات طیفی متفاوتی هستند آشکار میسازد. لذا دورکاوی بهعنوان یک روش کارآمد جمعآوری اطلاعات پا به عرصه رقابت با دیگر روش های آشکارسازی و مستندنگاری میراث فرهنگی گذاشته و در راستای تکمیل و تفسیر مطالعات باستان شناسی و کاهش هزینه و زمان برای شناسایی محدوده ها و محوطههای باستانشناسی مطرح شده است.
در پژوهش حاضر کارایی روشهای نوین سنجش از دور برای نقشه برداری و مستندنگاری قسمتی از دیوار بزرگ گرگان که سومین دیوار بزرگ جهان پس از دیوار بزرگ چین و دیوار بزرگ آلمان و بزرگترین اثر باستانی ایران است و مناطق دارای احتمال وجود آثار زیر سطحی و سطحی مربوط به این اثر بزرگ تاریخی مورد ارزیابی قرارمی گیرد. برای این منظور، تصاویر با توان تفکیک مکانی و طیفی مناسب تهیه و مورد انواع پردازش های مکانی و طیفی قرارگرفتند تا نشانههای امیدبخش در ناهنجاریهای خاک و گیاهان و نیز هندسه پیرامون منطقه مورد مطالعه پیگیری شود.
برپایه ملاکهای مختلف تعدادی لایه اطلاعاتی مختلف اعم از ساختاری و توصیفی که به طور کامل تمامی نشانه هایی را که امکان رصد و آشکار سازی این اثر فرهنگی تاریخی و کلیه آثار شناخته شده و نشده مربوط به حریم آن را فراهم میکند از تصاویر دورکاوی استخراج شد. سپس برای مدیریت و ایجاد یک نقشه دقیق و با اطمینان بالا و در نظر گرفتن تمامی عوامل مرتبط با آشکارسازی این اثر و تأثیر هریک از این عوامل بر هم و بر نقشه نهایی مربوط به آشکارسازی سطحی و زیرسحطی دیوار بزرگ گرگان و کلیه آثار مربوط به آن و همچنین با توجه به جنس هر یک از لایه های اطلاعاتی و نوع تأثیرگذاری آن ها، تصمیم گیری و ادغام لایهها در سطح تصمیم صورت پذیرفت.
-2 پیشینه تحقیق
باتوجه به اینکه تصاویر ماهوارهای با توان تفکیک بالا و مناسب تحقیقات باستانشناسی تنها چند سالی است که در دسترس قرار گرفته اند پژوهشهای اندکی در زمینه بهکارگیری سنجش از دور در آشکارسازی میراث فرهنگی سطحی و زیر سطحی انجام شده است و موضوع بسیار نوینی میباشد. ازجمله تحقیقات انجام شده در این زمینه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
اولسن - 2004 - این موضوع را مورد مطالعه قرار داده که بسیاری از مواد مانند فسفات و فلزات سنگین در سکونتگاههای باستانی انسان تمرکز دارد و قابلیت سنجش از دور در آشکارسازی مواد فلزی و غیر فلزی را اثبات کرده است .[2] گرون و لوسکا - 2002 - وجود ناهنجاریهای خفیف در رنگ و پوشش گیاهی نقاطی که در گذشته زیستگاه انسان بودهاند را مورد پژوهش قرار داده و نشان داده است که شاخصهای طیفی مناسب برای آشکارسازی چنین نوسانهایی قابل طراحی و پیادهسازی است
بارلیندهاوگ - 2007 - روشهای سنجش از دور را برای آشکارسازی تغییرات مناطقی که در زمانهای گذشته ناحیه مسکونی بودهاند ولی هماکنون بهعنوان زمینهای کشاورزی مورد استفاده قرارگرفته اند بهکاربردهاست .[4] اگیتو - 2014 - وجود ناهنجاریهای ارتفاعی نظاممند در مناطقی که در زمانهای پیش دارای ساخت و ساز بودهاند را در تحقیقات خود مورد بررسی قرار دادهاست
-3 دیوار بزرگ گرگان - مارسرخ -
دیوار بزرگ گرگان که در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده شدهاست دیواری تاریخی است که از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوه های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه یافته است . شکل1 موقعیت این دیوار را نشان میدهد. هم اکنون تقریبا تمام این دیوار از میان رفته است و تنها بخش های کوچکی از آن که در زیر خاک مدفون بوده باقی مانده است. دیوار تاریخی گرگان پس از دیوار چین - به طول شش هزار کیلومتر - بزرگترین دیوار دفاعی جهان است.
