بخشی از مقاله
چکیده :
مقاله پیش رو بررسی روند تاریخی صنایع دستی ایران است که به روش کتابخانه ای آماده شده است. دراین مقاله از ده منبع معتبر در مورد صنایع دستی و تاریخ ایران استفاده شده است. مقاله از دو بخش تاریخچه صنایع دستی در قبل از اسلام و تاریخچه صنایع دستی در بعد از اسلام تشکیل شده است. در بخش اول به هنرهای دستی مردم بین النهرین شامل سومریان، آکدیان، بابلیان، آشوریان فینیقی ها و ساکنان اولیه فلات ایران، آریایی ها، مادها، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان و در بخش دوم به حکومت های اعراب در بدو ورود به ایران، طاهریان، صفاریان، سامانیان، غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، ایلخانیان، تیموریان، صفویان، افشاریان، زندیان، قاجاریان، و دوران معاصر پرداخته شده است.
با بررسی و جمع آوری اطلاعات مربوط به روند و سیر تاریخی صنایع دستی از ابتدا تاکنون در دوره های تاریخی مختلف به این نتیجه رسیده ایم که صنایع دستی از ابتدا با زندگی روزمره انسان عجین بوده و جزیی تفکیک ناپذیر از آن است در گذر ازدوره های مختلف و با ورود اسلام به ایران به علت شرایط خاص دوره اسلامی و ایجاد محدودیت ها و همچنین علاقه بسیاری از پادشاهان وقت به امور تجملاتی هنر را به سمت هنرهای تزیینی و غیر کاربردی پیش برده است و در بعضی از دوره ها با انحطاط مواجه هستیم . هرچه به دوران معاصر نزدیک می شویم هنرهای صنایع دستی مفهوم کاربردی گرفته و به زندگی روزمره مردم وارد می شود . با ورود به دوران معاصر و به علت حضور ماشین آلات در زندگی امروزی صنایع دستی در جامعه کم رنگ شده و از جنبه کاربردی آن کاسته شده است .
مقدمه :
درحافظه تاریخی هر کشور لحظه های با شکوهی وجود دارد و آنچه که به عنوان غرور ملی از آن یاد می شود چیزی جز تاریخ قهرمانان و آثار هنرمندان تمام ادوار یک کشور نیست . امروزه شاهدیم که ملن ها به سمت ثبت میراث های معنوی فرهنگ ها و خرده فرهنگ های خویش رو آورده اند و این امر بیش از هر تعریفی بیانگر اهمیت و ضرورت ترویج صنایع دستی است .
در همین راستا، اهمیت وجود صنایع دستی و زنده و پایدار ماندنش یک ضرورت فرهنگی و جهانی برای ماست . بیشتر ملت هایی که با فرهنگ ایرانیان و هنرهای رایج در بین آنها آشنایی دارند شیفته محصولات صنایع دستی ایرانی هستند . آگاهی از سیر تاریخی و تغییرات رخ داده در صنایع دستی کشور می تواند فرصت های جذاب و قابل توجهی برای این هنر صنعت پیش آورد و از آنجاییکه بطور جامع و کامل در این زمینه مکتوبی وجود ندارد ضرورت ایجاب می کند که علاوه بر مطالب پراکنده ای که در ابتدای کتابهای مختلف تخصصی صنایع دستی و هنرهای سنتی در مورد تاریخ صنایع دستی وجود دارد ، کتاب جامع و کاملی در این زمینه آماده شود . امید است این مقاله راهی برای رسیدن به کتاب جامعی از تاریخچه صنایع دستی کشور باهدف توسعه و ترویج آن باشد.
صنایع دستی و تاریخ :
صنایع دستی ایران بعنوان یکی از قطب های اصلی صنایع دستی جهان - به همراه چین و هند- دارای سابقهی درخشان و پر پیشینه ای است. بی تردید استعداد و نیروی خلاق و ابتکار ایرانیان وعلاقهی آنان به هنر و خلق آثار هنری ، یکی از عوامل قوام و دوام صنایع دستی ایران بوده است. به هر حال فرهنگ ایران همچون فرهنگ های دیگرکه هویت نیرومند فردی داشته است، دارای تمدنی بسیار پیچیده و پرتنوع است.که برای بررسی و شناخت آن رجوع به تاریخ اجتناب ناپذیر است. بدیهی است تاریخ صنایع دستی ، چیزی جدای از تاریخ تمدن نیست . به اعتقاد اکثر محققان خاستگاه فنون فلزکاری، سفالگری و ... خاورمیانه و خصوصا فلات ایران است
تاریخچه صنایع دستی قبل از اسلام :
قدیمیترین مرحلهی زندگی بشر در ایران ، تا جایی که آثار مکتوب و بازیافته های تاریخی می تواند در پی بردن به آن مدد رسانمان باشد تمدن »عصر حجرمیانه« است. »رمان گیریشمن« ضمن تحقیقات و تالیفات خود به وجود اشخاصی اشاره می کند که شیوه های ساخت ظروف سفالین را می دانسته اند.[2] عمده ثروت ساکنان اولیه بین النهرین خاک رس است که از آن آجر ، ظروف و لوحه می ساختند. در هزاره پنجم ق.م سرامیک های رنگی در قدیمی ترین ده بین النهرین به نام حسونا پیدا شد. همچنین سفال ها و گلدان های رنگی و منقوش با موتیف های هندسی در منطقه ای بنام تل حلف کشف شده است. .[3] این مطلب نشان دهنده این است که سفالگران ، در آن دوران با پخت سفال و لعاب روی آن به بیان امروزه آشنا بودند.
سومری ها 3500-2400 - ق.م - با هنرهای مانند فلزکاری - برای ساخت دستبند ، گلوبند، پابند، انگشتری، گوشواره، ظروف، کلاهخود، خنجر و غلاف - ، سرامیک های رنگی آشنا بوده اند این ادعا را می توان از بررسی معماری آنها و کشفیات صورت گرفته گنجینه طلا و زینت آلات در مقبره پادشاهان آن زمان ثابت نمود. از نمونه های جالب توجه سومریان پرچمی است که بنام »پرچم اور « که ازآمیختن چوب با ورقه های طلا و سنگ های قیمتی و صدف ساخته شده است.
از نمونه های دیگر هنر سومریان می توان به چنگی که از چوب، طلا ، صدف، لاجورد و سنگ قرمز اشاره نمود. انواع مجسمه های سنگی - سر الهه گان - ، گلدان های سنگی ، انواع مهرهای گردو استوانهای که از سنگ یا گل پخته است از دیگر هنرهای سومریان است. سیر تکامل هنر بین النهرینی ها از طریق همین مهرها مشخص می شود. همچنین حکومت سومریان نخستین حکومت انسانی بود که در آن حجاری، طاق ها، گنبدها ، زینت آلات و... به وفور دیده می شود.
آکدیان 2400-2285 - ق.م - نیز دارای هنرهایی مانند مجسمه سازی ، حجاری بصورت لوحه هایی که روایت گر جنگاوری ها و پیروزی هایشان بود، مهرهایی که برای نشان دادن صحنه های اساطیری و صحنه های دینی از آن استفاده می کردندهنر در آکد به سمت ظرافت گام بر می دارد.
بابلیان - 2016-1595ق. م - با زیور آلات زنان و حجاری که معرف آن، لوحه حمورآبی برای بیان قوانین دولتی ، ازدواج، میراث، خانواده و حقوق است شناخته می شود.
هنر آشوریان 2200-612 - ق. م - در حجاری ، مجسمه سازی، از حیوانات - گاو بالدار - ، نقش برجسته ها و آجرهای لعابدار دیده می شود. آشوریان از مهر ها برای نشان دادن صحنه های زندگی و تکامل هنری خود استفاده می کردند.
در دوران فینیقی هاتولید مصنوعات شیشه، فلزات ، گلدان های چینی ، اقسام سلاح و اسباب آرایش و جواهرات تا پارچه تولید می شد. آنان دارای کارگاههای بزرگ صنعتی بودند که به طرز صنایع بزرگ امروزی به مقادیر زیاد کالای خودرا تولید وبه بازارهای دنیا صادر می کردندهیچ دولتی مانند دولت فینیقی ها دارای هنرهای دستی نبود. تهیه کاغذ از مشاغل اصلی آنها بود. با از بین رفتن این قوم همه آثار آن ها از بین رفت چون هنرهای این دوره نماد یا شاخصه خاصی که باعث ماندگاری و تفکیک هنر این دولت از دیگر دولت ها باشد را نداشت.[4] در غارهای شکارچیان در بیستون، تمتا در ارومیه و غارهای گنجی در خرم آباد آثاری مربوط بهدوران پارینه سنگی بدست آمده که شامل سلاح، چکش، پیکان ، تیغه ، تبر سنگی و ... می شود .از تپه سیلک بعنوان نخستین محل سکونت انسان ابزارهای سنگی ، سفال و فلز یافت شده است .
در این محل خانه های خشتی گلی با رنگ قرمز دیده می شود. این رنگ قرمز مخلوطی از اکسید آهن با عصاره میوه بدست آمده است. ساکنان فلات ایران وسایلی را به همراه مردگان خود دفن می کردند که بعضی از آنها به چهار هزار سال قبل می رسد. در همان زمان از آجرهای بیضی شکل استفاده میکردند.آنها از قطعات بزرگ سفال در دیوارها برای جلوگیری از رطوبت استفاده می کردند در هزاره چهارم اختراع چرخ سفالگری و ترقی صنعت فلز از مهمترین اتفاقات است . در این دوره نساجی هم زیاد دیده شده است. دوک های سفالی و سنگی نشان از همین مسئله است. نخستین پیشرفت فن کوزه گری در هزاره پنجم با تولید ظروف سفالی منقوش اتفاق افتاد.
سفالگری در ابتدا هنری خانگی و سپس تبدیل به صنعت شد . نقش اندازی برروی سفال هم از جنبه تزینی و هم ازجنبه شناسایی دوره های تاریخی ارزشمند است. مراحل ساخت سفال با مراحل فرهنگی هم خوانی دارد. بطور مثال در زمانی که خانه ها با گل ساخته می شد سفال ها خشن تر و ناصاف تر و در زمانی که خانه ها با خشت و آجر ساخته می شد سفال ها ظریفتر و نازکتر بودند.
ساکنان فلات ایران برای ذخیره غلات نیاز به ظروفی داشتند که هم در برابر سرما و گرما تاب داشته باشد و هم مایعات را در خود جای دهد. بنابراین برای بالا بردن دوام سفال و بهتر نشان دادن نقوش سفال را پختند ساخت سفال بهترین وسیله برای تعیین زمان و طرز زندگی مردم است سفالگری با دست در خانه از کارهای زنان و سفالگری با چرخ در انحصار مردان بود.سفال از سنگ راحت تر و از چرم و چوب با دوام تر است.
سفال در منطقه شمال خاکستری ، در تمدن ایلام منقوش و در غرب کشور نخودی رنگ است.
جرج کنتو باستان شناس معتقد است نقوش سفال نخستین کتاب جهان است.
رمان گیرشمن نیز معتقدند که نقوش ظروف سفال مرحله ای بی فاصله به سوی خط تصویری و قبل از اختراع فن کتابت در بین النهرین است
در هزاره پنجم در ایران همزمان با دوران سنگ ، مس نیز شناخته شد.
در حکومت ایلامیان مس - فلز - نوعی کالای اقتصادی محسوب می شد ولی در لرستان از فلز مفرغ برای ابراز مالکیت استفاده می کردند. اشیایی شبیه علم یا بت که جنبه مصرفی نداشت و از علائم مذهبی محسوب می شد.غنی ترین فلزات در لرستان است که در گروه های ساز و برگ اسب، اشیای نذری مثل سر پرچم ، سنجاق و
... ، زیورهای شخصی ، ابزار و سلاح ها و آب خوری ها و کاسه ها و لیوان ها تولید می شد. [5]. از هنر مادها اطلاعات چندانی در دست نیست . جواهر سازی از معدود اطلاعاتی است که دوره مادها موجود بوده است که این رشته را از آشوریان آموزش دیده اند. ترکیب هنر مادها، آشوری هاوسکایی ها منجر به هنرهخامنشی می شود.
هخامنشیان بزرگترین قدرت جهان را داشتند و معماری آنان نیز جزو عالی ترین معماری های جهان بحساب می آمد. هنر هخامنشیان در حجاری نیز منحصر بفرد است. در این دوران اشراف از آثار سنگی گرانبها ، ظروف طلا و نقره و اشیای تزیینی و جواهرات و مردم عادی و روستایی از ظروف مفرغی و سفالی استفاده می کردند. توجه شاهنشاهان هخامنشی به تجمل باعث شده که سفال این دوره تنزل کند . در این دوران فلزکاری ، زرگری، جواهر و نقره سازی و قلم زنی با کاربردهای متفاوت و مصارف مختلف بیشتر مورد توجه بود مهر سازی نیز در این دوره برای مقاصد اداری استفاده می شود . کاشی های رنگین لعابی - مینایی - ، لوحه های مفرغی ، ظروف زرین و سیمین از دیگر هنرهای هخامنشیان است. .[7] بر اساس یافته های تاریخی در کارگاههای هخامنشیان ابریشم هم بدست آمده است
هنرهایی که دردوره اشکانیان رواج داشت سفالگری، و مهر سازی بود .از شاخصه های سفال این دوره لعاب یک رنگ - سبز روشن تا فیروزه ای - بود. مهر سازی برای تضمین مال التجاره ها و مراقبت از آن ها ، برای چاپ و تکثیراطلاعات در امور بازرگانی استفاده می شد. در دوره اشکانیان اشیای کوچک برنزی و مفرغی از اشیای نقره ای مهمتر هستند. از این دوره فقط سکه و چند اثر معماری شامل گچ بری و طاق ضربی باقی مانده است
هنر و معماری در دوره ساسانیان پیشرفت قابل ملاحظه ای داشت . در دوره ساسانیان با کمال هنرهای معماری ، نقاشی ، گچبری ، فلز کاری، پارچه بافی ، قالی بافی و موسیقی مواجه هستیم. زیگورات چغازنبیل آجرهای لعابدار و اشیاء شیشه ای و همچنین جام طلایی حسنلو از شاهکارهای ساسانیان است. ساسانیان همچنین در گچبری و موزاییک کاری متبحر بودند از نشانه های این ادعا کاخ فیروز آباد فارس است. فلز در دوره ساسانی شامل انواع ظروف ، بشقاب ، تنگ ، گلدان و ... بود که در مراسم اعطای منصب استفاده می شد.
هنر طلا کاری در دوره ساسانیان - کاسه های مزین و مسطح ، دسته دار - به سفارش دربار شاهنشاه و آتشکده ها ساخته می شد. در دوران ساسانیان دونوع کارگاه وجود داشت یکی کارگاههای هنرهای دستی درباری و دیگری کارگاههای دستی محلی . اما مشخص نیست که سفارشات در کدام یک از کارگاهها انجام می شده است. سفال لعابدار در دوره ساسانی دیده شده ولی تولید آن در دوره ساسانی به اثبات نرسیده است.
تاریخچه صنایع دستی بعد از اسلام :
در ابتدای اسلام به دلیل ورود اعراب و شرایط خاص ورود اسلام به ایران هنرهایی مانند فلزکاری ، ظروف شیشه ای ، سفال های نقاشی شده ، عاج های کنده کاری شده رواج یافت گفته شده که ابریشم از ایرانیان به اعراب رسید. در این زمان هنرمندان به حجاری ، موزاییک سازی ، کاسه های لعابدار ، تنگ های سفالین ، فرشها و ظروف مفرغی آراسته شده می پرداختند. ساختمان سازی ، تزیینات بناها از جمله مساجد و کاخ ها از جمله هنرهایی بود که به آن بها داده می شد. [12] در این دوره هنر قابل توجه مشاهده نشده بجز مقداری سفال که مرغوب هم نیستند
صنایع دوره سامانیان سفال ، سنگ و آجر و مینیاتور است در این دوران نقاشی پیشرفت کرد و همچنین دومرکز نیشابور و سمرقند بعنوان مهمترین و اصلی ترین مراکز تولید سفالینه ایرانی بودند.در دوره سامانی پاره ای ثبات سیاسی بر شمال شرق اران حکمفرما بوده است . اما در دوره سامانی هنوز عصر تقابل های فرهنگی میان گرایشهای گوناگون نظیر مهاجران مغرب ایران، عناصر ترک و مسلمانان عرب و مانند آنها بوده است. در دوره های بعدی گونه ای وحدت هنری پدید آمد.
این وحدت هنر در عصر تیموریان و خوارزمشاهیان بسیار تحمیلی و زود گذر بود . در این دوران گه گاه خلاقیتی نیز در ابداع پاره ای جزئیات داشته اما ندرتا توانستند سبک راستینی پدید آورند. . [14] هنر گچ بری ، ساخت مجسمه و سردیس ها از جمله هنرهای این دوره است.[15] در دوره غزنویان پیکره تراشی ، کنده کاری روی سنگ و گچ ، کنده کاری روی چوب ، کتیبه سازی ، نقاشی دیواری و ساخت پیکره های مفرغی انسان رواج داشت . در این روزگار به علت سهولت دسترسی به سنگ مرمر هنرمندان این سنگ را جایگزین گچ کردند
ممنوعیت استفاده از ظروف ساخته شده از فلزات قیمتی در هنر اسلامی منجر به این شد که مواد و مصالح بی ارزش از طریق روش های مخصوص - مرصع، میناکاری ، مطلا کاری و لعابکاری - ساخته شده و جایگزین شد. همچنین به علت همین ممنوعیت ، سفال لعابکاری یا سرامیک با نقوش تزیینی جایگزین شد. ساخت سفال های تجملاتی - سفال با خمیر سفید به تقلید از چینی ها - در دوران سلجوقیان اتفاق افتاد
در این دوره کاربردهای تجمل گرایی و تزیین های زیاد برروی ساختمان ها و ظروف بسیار دیده می شود پارچه های ابریشمی و زربفت ، ظروف فلزی و برنجی ، نسخ خطی ، درهای چوبی ، منبرها ، مقرنس ها و کاشی موزاییک از هنرهایی است که سلجوقیان خیلی عالی به آن پرداختند . . [18] چوب بری ، منبت ، سفال ، انواع منسوجات از سایر هنرهای این دوره است. مجسمه و پیکره سازی ، ترصیع کاری ، حکاکی و عاج کاری و گچ بری از هنرهایی بود که در تزیین مساجد بکار می رفت.
در دوره خوارزمشاهیان گچ بری در بناها به فور دیده می شود. حسب بررسی های بعمل آمده در آثار تاریخی و باستان شناسی در این دوره هیچ نشانی از وجود و رواج هنر پیکر تراشی و مجسمه سازی به دست نیامده است.
در این دوره ویژگی های ادبی و اجتماعی و اوصاف اجتماعی تالیفات بسیار ، ساخت مساجد، مدارس، دارلعلم وجود دارد . تذهیب و آراستن قرآن و کتب مذهبی ، هنر کتابت ، نسخ قرآنی ، نقاشی گل و برگ مشجر و خطوط اسلیمی ، هندسی و نوشته های کوفی برروی ابنیه از هنرهایی است که که دراین دوره به آن پرداخته می شد. هنر تصویر سازی و تزیین کتابها در سرتا سر مملکت ایلخانی ترقی کرد. علاقه پادشاهان تیموری به اینگونه هنرها باعث شد که هرات پایتخت مکتب تیموری شود
