بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به اینکه در زمینه کشت گیاهان دارویی در کشور، با وجود زحمات فراوان سازمان ها، شرکت ها، کارشناسان و تولید کنندگان مرتبط با این بخش، کشت و تولید گیاهان دارویی بصورت هدفمند و علمی و مطابق ظرفیت هاي بازار و همچنین پتانسیل هاي هر منطقه عملی نشده است. به گونه اي که در مناطق مختلف آب و هوایی با وجود پتانسیل هاي فراوان، شاهد مشکلات عدیده اي در این مورد هستیم و در حال حاضر این مهم بعنوان یکی از دغدغه هاي مهم تولیدکنندگان می باشد.
جهت مرتفع نمودن این مشکل و همچنین بررسی سازگاري گونه هاي مختلف گیاهان دارویی که در عرصه هاي طبیعی کشور پراکنش دارند به منظور اهلی سازي و کاشت در شرایط زراعی، بررسی هاي فیزیولوژیکی، بررسی میزان و ترکیبات مواد موثره گیاهان دارویی، روش هاي نوین تکثیر و زاد آوري و استخراج مواد موثره آنها، ایحاد محیطی آموزشی و پژوهشی به منظور بهره برداري از تجارب بدست آمده جهت تولیدکنندگان، دانشجویان و کارشناسان رشته هاي مرتبط با گیاهان دارویی،جادای کُلکسون گیاهان توسط سازمان ها، ادارات، دانشگاه ها و حتی تولیدکنندگان محترم بعنوان یکی از راه حل هاي موثر در این زمینه ضروري می باشد. در این مقاله به پاره اي از دست آوردهاي مفید در یک نمونه از کُلکسیون هاي اجرا شده توسط نگارندگان در استان فارس، اشاره می شود.
مقدمه:
کشور ایران با اقلیم هاي مختلف آب و هوایی، دارا بودن حدود 8000 گونه گیاهی و بیش از 1000 گونه دارویی، بستر بسیار مناسبی براي دستیابی به گونه هاي با ارزش دارویی و نادر می باشد که می توان نسبت به سازگار کردن و معرفی تعدادي از آنها به عرصه هاي زراعی اقدام نمود و یا از بذرهاي اصلاح شده خارجی براي کشت در اراضی با شرایط اقلیمی مناسب با نیازهاي اکولوژیک گیاه استفاده نمود. از آنجایی که در زراعت گیاهان دارویی، دستیابی به مواد موثره مد نظر می باشد لذا زارع گیاهان دارویی باید با تمام عوامل موثر بر رشد و عملکرد کمی و کیفی محصول خود آشنا باشد و به این نکته مهم توجه داشته باشد که عملکرد نهایی در زراعت گیاهان دارویی بر اساس میزان مواد موثره تولید شده در واحد سطح سنجیده می شود.
بنابراین، افزایش تولید پیکره رویشی گیاه در واحد سطح به تنهایی ملاك سنجش نمی باشد. بر این اساس عدم آگاهی از روابط متقابل بین گیاه و عوامل محیطی و یا عدم توجه دقیق به نقش این عوامل و از سوي دیگر عدم توجه به ادوات و تجهیزات جانبی مورد نیاز براي تولید، موجب صرف وقت و هزینه هاي جبران ناپذیر می شود. چرا که در اختیار نداشتن امکاناتی همچون فضا و تجهیزات مناسب براي خشک کردن پیکره رویشی گیاه برداشت شده و یا شستشوي ریشه هاي از خاك خارج شده امکان نگهداري محصول برداشت شده راحتی براي مدت زمان کوتاه از کشاورز سلب کرده و موجب افت شدید راندمان و از بین رفتن کامل محصول می گردد
مواد و روشها
این تحققی در کُلکسیون گیاهان دارویی مرکز جهاد کشاورزيبخش کُر - کامفیروز شمالی - انجام گرفت. بذر، نهال و نشاء توسط شرکت زاگرس سبز تامین و در فصول مناسب بصورت غیرمستقیم - نشاء کاري - کشت گردید. کاشت گونه هایی که بصورت بذر کشت میشوند در زمین اصلی بصورت ردیفی، کپه اي و دست پاش با رعایت عمق مناسب انجام گردید. بعد از کشت بهاره، آبیاري بطور منظم بسته به نیاز آبی گیاه تا رسیدن محصول ادامه داشت.
در مدت اجراي طرح 12 گونه گیاه دارویی شامل گونه هاي بوته اي، علفی بومی و غیربومی از طریق بذر، قلمه، ریزوم و نشاء در این مجموعه کشت گردید. بعد از کاشت، فنولوژي گیاه شامل تاریخ کاشت، جوانه زنی، تاریخ گلدهی، تاریخ برداشت محصول بطور دقیق توسط کارشناسان ثبت گردید - جدول . - 2 علاوه بر عملیات کاشت، داشت و برداشت گیاهان مورد نظر، میزان سازگاري گیاهان کشت شده با شرایط اقلیمی ایستگاه و نیز آفات و بیماري ها و علف هاي هرز منطقه در حد امکان مورد بررسی قرار گرفت. همزمان با کاشت گیاه، نام علمی، نام فارسی، خصوصیات گیاهشناسی، اندام مورد استفاده، نیازهاي اکولوژیک و نحوه کاشت، داشت و برداشت از منابع علمی موجود به طور مجزا جمع آوري گردید
به منظور بررسی سازگاري گیاهان کشت شده با شرایط اقلیمی منطقه، گیاهان به سه گروه مجزا تقسیم شدند.
الف - گیاهان سازگار: گیاهانی که کاملا با شرایط اقلیمی ایستگاه سازگار بوده و فنولوژي خود را کامل نموده و میزان عملکرد محصول آنها در حد معمول و کشت و کار آنها در منطقه اقتصادي می باشد.
ب - گیاهان نسبتا سازگار: گیاهانی که فنولوژي خود را کامل نموده ولی میزان عملکرد محصول آنها در حد 70-60 درصد میانگین تولید محصول می باشد.
ج - گیاهان ناسازگار: گیاهانی که در حین رشد و نمو بعلت عدم ناسازگاري و عدم تطابق با شرایط اقلیمی منطقه خشک شده و نتوانسته اند فنولوژي خود را کامل نمایند
وضعیت اقلیمی محل اجراي طرح
منطقه کامفیروز با مساحتی در حدود هشتاد و سه هزار و پانصد هکتار در استان فارس، شهرستان مرودشت و منطبق بر مرزهاي سیاسی دو بخش کُر و کامفیروز قرار گرفته است. این محدوده در دامنه ارتفاعی 1596 تا 3113 متر از سطح دریا قرار گرفته است. اقلیم این منطقه، نیمه خشک سرد با تغییرات درجه حرارت شدید است. بیشترین میزان بارندگی در سال 1371 با 854,5 میلیمتر و کمترین میزان بارندگی مربوط به سال 1387 با مقدار 205,5 میلیمتر رخ داده استبخش. هاي کُر و کامفیروز داراي 18043 هکتار اراضی زراعی و باغی می باشد که 1450 هکتار آن را باغات و 16593 هکتار از آن را اراضی زراعی تشکیل می دهد. موقعیت جغرافیایی کامفیروز در فاصله 51 درجه 58 دقیقه و 7,8960 ثانیه و 52 درجه و 25 دقیقه و 32,80 ثانیه طول شرقی و مابین 30 درجه و 9 دقیقه و 14,2200ثانیه و 30 درجه و 37 دقیقه و 11,3160 ثانیه عرض شمالی قرار گرفته است . - 6 -
وضعیت خاکشناسی زمین محل اجراي طرح
از آنجا که اکثر گیاهان مورد نظر جهت کشت، بافت متوسط و سبک را ترجیح می دهند، با کمک همکاران مرکز جهاد کشاورزي کامفیروز شمالی در تمامی کرت ها از نمونه خاك دست سازي که با نسبت هاي مشخص از ماسه، رس و مواد آلی، فراهم شده بود، به ضخامت 40 سانتیمتر استفاده گردید که در زیر نتایج آنالیز این نمونه خاك آمده است
جدول -1 نتایج آزمایش هاي فیزیکی و شیمیایی نمونه خاك سایت شماره 2
نتایج:
در این تحقیق از 14 گونه گیاه دارویی کشت شده،12 گونه با شرایط اقلیمی مرکز سازگار، 2 گونه ناسازگار بودند. از نظر شناسایی علف هاي هرز، 11 گونه علف هرز شامل 7 گونه یکساله و 4 گونه چند ساله و دائمی متعلق به 5 تیره گیاهی شناسایی گردید. از نظر شناسایی آفات و بیماریها 2 گونه آفت و 2 گونه بیماري روي گیاهان دارویی مزرعه مشاهده گردید.
گونه هاي ناسازگار شامل دو گونه به لیمو و مریم گلی بود که گونه مریم گلی در اکثر موارد دچار بوته میري شدند و از بین رفتند که این مشکل را میتوان با ضد عفونی نشاء و زمین، کشت در زمین هایی که از منابع آلودگی قارچی بخصوص باغات فاصله داشته باشند. گونه به لیمو به دلیل وزش بادهاي شدید در زمان کشت، به سختی مستقر میشدند و یا در صورت استقرار اولیه در اثر مداومت وزش باد از بین می رفتند و از طرف دیگر اکثر خاکهاي منطقه داراي بافت رسی می باشد که جهت کشت به لیمو مناسب نیست که این مشکل را میتوان به دو روش مرتفع ساخت:
الف - کشت این گیاه فقط در اراضی داراي بافت متوسط و سبک بویژه داراي درصد بالاي مواد آلی صورت پذیرد.
ب - در صورت کشت در اراضی با بافت رسی، قبل و بعد از کشت به کمک کودهاي آلی بویژه کمپوست و کودبرگ، بافت خاك را ترمیم و از سله بندي خاك جلوگیري نمود.
گونه هاي سازگار نظیر بادرنجبویه، عروسک پشت پرده، بابونه آلمانی، بابونه رومی، مخلصه، سرخارگل، آویشن باغی، نعنا فلفلی، مرزنگوش و ... که گونه هاي بادرنجبویه، آویشن باغی، عروسک پشت پرده، سرخارگل از نظر کمی داراي بالاترین میزان عملکرد بودند.
جدول -2 فنولوژي و سازگاري گونه هاي دارویی کشت شده
