بخشی از مقاله
چکیده
استفاده از گیاهان دارویی قدمتی همپای بشر داشته و برای مدتی طولانی یکی از مهمترین ابزارهای انسان برای غلبه بر بیماری بوده است پس از ظهور پزشکی نوین و استفاده گسترده از داروهای شیمیایی گرایش مردم برخی کشورها به گیاهان دارویی کاهش یافت اما اکنون پس از حدود یک قرن از حاکمیت مطلق پزشکی نوین مجددا طب گیاهی قد برافراشته و استقبال بشر به ان رو به افزایش است
از طرفی مشکل کم آبی در ایران روز به روز رو به فزونی است که یکی از راههای پیشگیری از این موضوع استفاده بهینه از اب قابل دسترس است و همچنین کشت دیم نیز یکی از این روش ها میباشد که به دلیل استفاده شایان از آب موجود و نهاده ها اهمییت به سزایی دارد. در این بین نیز قرار دادن گیاهان دارویی مقاوم به خشکی به صورت کشت دیم در مناطق کم آب و در تناوب با غلات سبب افزایش بهره وری از زمین و آب موجود میشود که در این بین استفاده از گیاهان دارویی یکساله و مقاوم به خشکی در تناوب با غلات مقاوم مانند گندم و جو باعث بهره وری در زمین های دیم میگردد.
-1 مقدمه
رشد بی رویه جمعییت نیاز روز افزون بشر به غذا، ضرورت به کار گیری روش های نوین مدیریت مزرعه و استفاده بهینه از امکانات طبیعی را پیش از پیش اشکار می سازد. از طرفی افزایش تولید محصولات کشاورزی در کاهش وابستگی کشور به منابع خارجی نقش مهمی را ایفا می نماید. بنابراین بهره برداری بهینه از منابع قابل دسترس با وجود محدودیت های محیطی و بسیاری عوامل محدود کننده از جمله کمبود منابع آبی از طریق بکار گیری الگوی کشت مناسب اجتناب ناپذیر است. دستیابی به این مهم در گرو کنار گذاشتن بعضی از الگوهای کشت سنتی است که به خستگی و فرسوده شدن زمین و کاهش باروری آن انجامیده است.
استفاده از الگوهای کشت قدیمی نظیر کشت متمادی گندم و یا بکارگیری الگوی تناوبی ایش-گندم طی سالیان متمادی بدون رعایت اصول فنی در اراضی دیم ایران که پیامد های سوء متعددی هم چون کاهش باروری زمین افزایش تنوع انواع بیماری ها و افات ، فرسایش خاک ، ورود انواع سموم نباتی به اکوسیستم های طبیعی و بهم خوردن چرخه ی زندگی در انها را به دنبال داشته است
از سوی دیگر نقش و تاثیر رهیافت های کشاورزی پایدار در سلامت بوم نظام زراعی و تولید پایدار لزوم توجه ویژه به بهره برداری مناسب از منابع آب و خاک و پتانسیل های محیطی و ذخائر ژنتیکی را اجتناب ناپذیر می سازد. یکی از اصول شناخته شده در مدیریت واحدهای زراعی استفاده از کاشت متناوب گیاهان مختلف تحت عنوان تناوب زراعی است. تناوب زراعی از راهکارهایی است که کشاورزان در گذشته با هدف اولیه تامین مایحتاج غذایی خانواده ان را به کار می گرفتند.
امروزه علاوه بر تحقق هدف اولیهی تامین غذا از تناوب زراعی گیاهان به عنوان یک روش مهم به زراعی در جهت افزایش بازده زمین بهبود حاصلخیزی خاک مبارزه با انواع فرسایش ابی و بادی کنترل افات و بیماری ها و علف های هرز افزایش میزان تولید در واحد سطح و به طور کلی حفظ محیط زیست حرکت در مسیر کشاورزی پایدار استفاده می شود.
کشت و استقرار گیاهان دارویی در دیمزار های کم بازده ضمن ایجاد پوشش گیاهی مناسب می تواند از فرسایش ناشی از شخم های مکرر سالیانه جلوگیری کرده و تحولی در حفظ و احیاء اکوسیستم های زراعی دیم کشور ایجاد کند.گیاهان دارویی در مقایسه با گیاهان زراعی سازگاری خوبی نسبت به شرایط ناسازگار محیطی از جمله کوهستان های سرد خاک های کم عمق ، دشت های کم شیب با خاک عمیق، بیابان های خشک و شور یا مناطق پرباران داشته و دارای رشد مناسب می باشند و کشت دیم آنها دارای عملکرد قابل قبول میباشد.
ایران رویشگاه اصلی بسیاری از گونههای دارویی با ارزش می باشد. این گونهها در شرایط طبیعی و با بارندگی مختصر، مواد موثره نسبتاً بالایی تولید می کنند که می تواند با کشت اصولی آنها افزایش یابد و از این رهگذر تولیدات گیاهان دارویی، مصرف داخلی و صادرات آن افزایش یابد. درمقایسه با گیاهان دیم دیگر گیاهان دارویی سازگار با محیط می تواند عملکرد قابل ملاحظهای تولید نماید که از نظر درآمد و اشتغال مقرون به صرفه باشد. ضمن اینکه گیاهان دارویی دیم بعلت عدم استفاده یا استفاده محدود از کودهای شیمیایی وسموم مختلف یک محصول سالم خواهد بود
بنابراین انتخاب و کشت گیاهان دارویی سازگار با شرایط دیم هر منطقه به عنوان کشت جایگزین گیاهان یک ساله و نامناسب، میتواند بهترین گزینه باشد. در بسیاری از مناطق دیم خیز کشور عملکرد پایین تولید غلات توجیه اقتصادی ندارد و نیازمند بررسی برای تغییر الگوی کشت در جهت تولید و عرضه گیاهان مرتعی و دارویی است.
-2 تغییر الگوی کاشت با کاشت گیاهان دارویی در تناوب با گیاهان زراعی یکساله
تغییر الگوی کشت راهکار اساسی برای اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی است. الگوی کاشت به معنی سهم زیرکشت و نوع محصولات مختلف زراعی در یک منطقه می باشد و تصمیم به این که کدام محصول با استفاده از چه عوامل تولیدی، با چه روشی و به چه مقدار تولید گردد از برنامه های مهم آن می باشد. تغییر الگوی کشت یک روش مدیریتی است که می تواند تاحد زیادی باعث صرفه جویی در مصرف آب در بخش کشاورزی شود. با تغییر الگوی کشت در کشور از محصولاتی که به آب زیاد در طول دوره رشد خود نیازمند هستند به سمت محصولات با مقاومت بالاتر نسبت به کم آبی و محصولاتی که سازگاری بیشتری با شرایط اقلیمی و منطقه ای کشور دارند می توان گامی در جهت مدیریت صحیح مصرف آب و افزایش بهره وری برداشت.
تنظیم و اجرای الگوی کشت مناسب محصولات زراعی و دارویی تحت تأثیر عواملی چون فاکتورهای طبیعی شامل ساختمان خاک، اقلیم و مقدار آب آبیاری در دسترسی، فاکتورهای اجتماعی شامل گروه های زارعان - خانواده ها، فرهنگ ها و... - و فاکتورهای اقتصادی مانند قیمت تمام شده محصول برای زارع، قابلیت عرضه در بازار، سطح تکنولوژی در اختیار، نیروی انسانی موجود، اعتبار و وضعیت صنعتی منطقه، حمل و نقل و دسترسی به اطلاعات قرار می گیرد
سطوح وسیع دیمزارهای کم بازده از نظر تولیدات ناهمگون با شرایط طبیعی، لزوم انتخاب و کشت گیاهان مناسب و سازگار با منطقه را آشکار می سازد. برای این منظور انتخاب و کشت گیاهان دارویی سازگار با شرایط دیم هر منطقه به عنوان کشت جایگزین گیاهان یک ساله و نامناسب، می تواند بهترین گزینه باشد. در بین تغییر الگوی کاشت می توان به کشت گیاهان دارویی در تناوب به دیگر محصولات در دیم کاری اشاره کرد.
تناوب گیاهان دارویی با غلات در منظقه غرب کشور با توجه به اینکه گیاهان دارویی در مقایسه با دیگر محصولات کشاورزی زود بازده و کم آب برهستند، از طرف دیگر با توجه به مشکلات کم آبی و شرایط آب و هوایی مناسب منطقه غرب کشور برای تولید گیاهان دارویی، کشت این گروه از گیاهان در تناوب با دیگر محصولات کشاورزی به خصوص غلات به صورت دیک کار یپیشنهاد می شود. در راستای این تغییر الگوی کشت می توان به برخی از مهم ترین گیاهان دارویی سازگار و پر بازده و اقتصادی از جمله آویشن، زوفا، زیره، مریم گلی و غیره اشاره کرد. بنابراین انتخاب گونه مناسب از نظر اقتصادی، مقاومت به خشکی، زودرسی در تناوب بسیار مهم است
-3نتیجه گیری و پیشنهاد ها
در شرایط کنونی کمبود آب و تغییر اقلیم اقدام در جهت ایجاد روش های مناسب برای حفظ مخازن آب و استفاده بهینه از آنان برای تمامی کشورها اجتناب ناپذیر است. کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست حتی چه بسا ما در وضعیت بدتری نسبت به بسیاری دیگر از کشور ها قرار داریم. روش های مدیریت کشت محصولات از رو ش های موثر و کم هزینه در جهت صرفه جویی مصرف آب محسوب می شوند. از میان این روشها بایستی توجه خاصی به تغییر الگوی کشت و کشت دیم مبذول داشت. اخیرا بحران آب باعث تغییر تصمیم های مدیریتی در سطح سیاست گزاران کشورها شده است.
کشت گیاهان دارویی در نتاوب با غلات در سطح وسیع در دیمزارهای در شرایط خشکی. کاشت گیاهان دارویی یکساله وچند ساله در تناوب با سایر محصولات زراعی دیم یکساله، استفاده از مواد موثره گیاهان دارویی دیم در صنایع فرآوری کشور - که علیرغم کاهش عملکرد در شرایط خشکسالی، نسبت به کشت آبی از درصد اجزای موثره بالایی بر خوردار می باشند - از موارد هستند که می توانند کمک شایانی هم به مشکل کمبود آب و هم تولید گیاهان داروی در کشور داشته باشد. انجام مطالعات در این زمینه ها بخصوص در مورد گیاهانی که در کشور سطح زیر کشت بالاتری دارند و ترویج نتایج این مطالعات می تواند کمک شایانی در این زمینه باشد.
