بخشی از مقاله
چکیده
ضرورت قانونمداری و قانون گرایی از آغازین روزهای حیات بشر، همواره مورد توجه بوده است. در طول تاریخ، افرادی به منظور ایجاد نظم در جامعه و یا اهداف دیگر اقدام به وضع قانون و حاکمیت بخشیدن به آن کرده اند. اما تجربه بشری نشان داده است که در بلندای تاریخ، قوانین بشری از ایجاد جامعه قانون مدار که سعادت همهجابنه بشر را رقم زند ناتوان بوده است و مجریان این قوانین نیز آن گونه که لازم است، به پاسداری از حریم قانون و عمل نمودن به آن اهتمام نورزیدهاند. تنها قوانینی که می توانند جامعهای سالم و قانون گرا پدید آورند، قوانین الهی میباشند که مستلزم رسیدن به جامعه اسلامی قانون گرا عمل کردن به این قوانین الهی می باشد.
رشد اجتماعی افراد یک جامعه را میتوان براساس شاخص رفتارهای قاعدهمند و منطبق بر قانون سنجید . رشد یافتهترین جوامع، قانونمدارترین آنهاست. نقش حاکمیت قانون در نظمبخشی به جامعه به قدری بدیهی است که کمتر کسی در اهمیت و ارزش آن به طورکلی، تردید نمیکند. در جامعهای که قانون حاکمیت نداشته باشد، هر رفتاری از هر کس محتمل و مورد انتظار است و این یکی از بدترین شرایطی است که میتوانتصوّر کرد. اضطراب، اغتشاش و تجاوز به حقوق دیگران، نتیجه طبیعی فقدان قانون است .لذا پژوهش حاظر با روش کتابخانه ای واسنادی به بررسی ضرورت و اهمیت قانون گرایی در جامعه اسلامی می پردازد.
.1 مقدمه
اصطلاح »جامعهمدنی« با »قانونگرایی« یکسان انگاشته میشود. هر چندکلیّت این تساوی مورد تردید واقع شده، اما بدون شک، قانون یکی از مؤلفههای جامعه مدنی میباشد. از آنجا که زیربنای جامعه مدنی،عقلانیّت بشری بوده و بر انسانمحوری تکیه خاص دارد، قانون موردپسند آن هم، صبغه بشری دارد . طرح چنین تزی در جامعه اسلامی که همه قوانین آن منشأ الهی دارد، جایتأمّل است. جامعه اسلامی - همانند همه جوامع دیگر - برای حفظ نظم و انسجام نیازمند به قانون است، چرا که آزادی مطلق و بیحدّومرز انسان موجب اضمحلال جامعه است.
رابطه همه موجودات بر اساس دو عنصر علت و معلول می باشد که نشان دهنده حاکمیت قانون در روابط پدیده هاست; که این قانون گرایی را خداوند در نظام هستی نهادینه کرده است. قانون گرایی در جامعه بشری می تواند از همان قانون مندی جهان هستی منشا گرفته باشد ; با این تفاوت که در نظام هستی قانون پذیری جبری است. ولی قانون گرایی در جامعه بشری اختیاری و تخلف پذیر می باشد. اگر در جامعه قانون حاکمیت نداشته باشد آن جامعه آرمانی نبوده و با قانون گرایی نظام هستی هماهنگی ندارد. حاکمیت و اجرای دقیق قانون، استعدادها را شکوفا میکند، حد و مرز آزادیهای لازم را تعیین مینماید، از استبداد و انحصار جلوگیری کرده، همه انسانها را، هماهنگ، به سمت کمال سوق میدهد.
.2 روش تحقیق
این تحقیق با روش اسنادی وکتابخانه ای، مبتنی براطلاعات و مستندات حاصل ازاسناد انجام شده ومراحل گردآوری اطلاعات ، طبقه بندی ، پردازش وتحلیل آنها برای دستیابی به اهداف تحقیق دنبال شده است . برای جمع آوری اطلاعات از ابزار فیش و تکنیک فیش برداری استفاده خواهد شد. در مرحله فیش برداری از تکنیک مأخذ گذاری به روش علمی و مستند سازی استفاده خواهد شد. تجزیه و تحلیل اطلاعات بصورت توصیفی و تحلیلی انجام خواهد گرفت.
.3 مفهوم شناسی قانون
قانون در اصطلاح علوم مختلف، معانی متفاوت دارد؛ همانند قوانین طبیعی، قوانین فلسفی، قوانین فیزیکی و قوانین ریاضی که هر یک به گونهای خاص تعریف شدهاند. قانون در اصطلاح حقوق اساسی، قضایایی است که شیوه رفتار انسان را در زندگی اجتماعی تعیین میکند، به این معنی که انسانها در زندگی فردی و اجتماعی باید چنین کنند و چنین نکنند... بنابراین، قانون ضوابط و اصولکلّی معیّنی است که از طرف یک منبع دارای قدرت و اعتبار اجتماعی، مقرر میشود و در آن برای همه کسانی که در قلمرو آن منبع قدرت زندگی میکنند، تکالیف، حقوق و مسؤولیتهاییمعیّن گردد که همگان، قوی یا ضعیف، به رعایت آن ملزم باشند و به عواقبتخلّف از آن گردن نهند.
قانون مجموعهای از قواعد است که اگر افراد جامعه خود را با آن تطبیق دهند، علیرغم وجود انبوه انسانها با گرایشها و سلیقههای متفاوت و گاه متضاد، هر کس در محدوده حقوق خویش عمل میکند و اصطکاک و رویارویی مستقیم، به وجود نمیآید.
.4جامعه قانونمند
یکی از راهکارهای مهم ایجاد جامعه قانونمند، وضع قوانین مناسب است; قوانینی که با فطرت بشر همخوانی داشته و با نیازهای آن هماهنگ باشد. از سوی دیگر، قانون گذار باید بر اساس مصالح و مفاسد اجتماعی و فردی قانون وضع کند. بر این اساس، اگر همه شرایط برای شکل گیری جامعه ضابطه مند وجود داشته باشد، ولی قوانین عادلانه و مناسب وضع نشود، جامعه هدفمند شکل نمی گیرد.
گرچه شعار قانون گرایی در جامعه غربی از شعارهای اصلی است; ولی با توجه به ساختار قانون گذاری آن، در این جوامع بیشتر از جوامع دیگر قداست قانون شکسته می شود; زیرا در ساختار این جوامع آزادیهای غیر معقول، لذت گرایی و اصالت فردی از معیارهای مهم جعل قانون است; این معیارها با مصالح اجتماعی تضاد دارد و از موانع ایجاد جامعه ضابطه پذیر شمرده می شود.
از سوی دیگر، در جوامع غربی خردمندان، که به تمام ابعاد انسان و نیازهای او آگاهی ندارند، قانون وضع می کنند; از این رو، قوانین سعادت آور نیست. بر همین اساس، قوانین این جوامع معمولا دستخوش تغییر و تحول شده، اجتماع را در هرج و مرج فرو می برد. برخی از نظریه پردازان غرب، در تبیین مفاهیم اخلاقی، معیارهای افعال پسندیده را قدرتمندی ، لذت گرایی و ... ذکر کرده اند که با مؤلفه ها و راهکارهای ایجاد جامعه ضابطه پذیر در تضاد است. متاسفانه مبانی چنین مکتب هایی سبب شد جنایتکارانی مانند هیتلر تمام جنایات خود را بر این گونه مکاتب اخلاقی مبتنی و مستند کنند.
.5ویژگی های قانون گرایی در جامعه اسلامی - 1- 5 الهی بودن قوانین
در جامعه دینی قانونگزار خداوند است; - ان الحکم الا الله - - یوسف - 40: خداوند به تمام ابعاد مادی، معنوی، نیازها، مصالح و مفاسد بشر آگاهی دارد. - فاطر: - 35 و در وضع قوانین منفعت شخصی و گروهی را در نظر نمی گیرد. در اسلام قانون بر اساس مصالح و مفاسد فردی و اجتماعی وضع می شود. چنانکه بسیاری از اندیشوران شیعه بر این باورند و معصومان علیهم السلام نیز بدین امر اشاره کرده اند. امام صادق - ع - می فرماید: ما می بینیم که خداوند متعال چیزهایی را حلال کرده است که مردم برای زندگی و ادامه آن به آن نیازمندند و برای آنان مصلحت و فایده ای دارد; و چیزهایی را حرام کرده است که مورد نیاز بشر نیست و موجب فساد و نیستی است. - شیخ صدوق ،ج - 93: 1
-2-5 تلفیق شرع و عقل
یکی از ویژگیهای قوانین اسلام تلفیق شرع و عقل است. برخی تصور کرده اند که دین با خرد ورزی و عقل مداری تضاد دارند، در حالی که این دو مکمل یکدیگرند. از این رو، در فرهنگ شیعی عقل یکی از منابع اجتهاد به حساب آمده، مردم به و اسلام عقل را پیامبر باطنی می داند. - اصول کافی ،ج - 16 : 1 حضرت علی - ع - یکی از اهداف بعثت انبیا را رشد عقلانی جامعه بشری شمرده است: خداوند پیامبران خود را برانگیخت و انبیا را پیاپی میان مردم فرستاد تا آنان را به انجام دادن پیمان فطری وادارکنند. و عقل های خفته و نهفته در ضمیرشان را بیدار و فعال سازند. - نهج البلاغه ، - 43 تاریخ بشر نیز نشان می دهد که برای ایجاد جامعه قانونمند باید از عقل و شرع بهره گرفت.
- 3- 5 هماهنگی با فطرت
یکی از ویژگیهای قوانین اسلام فطری بودن آن است . چنانکه در قرآن به آن اشاره شده است. مفسرانی مانند علامه طباطبایی، همسویی با فطرت را از ویژگیهای قوانین اسلام دانسته است. - طباطبایی ،ج - 193 : 16 گوستاولوبون نیز بر این باور است که قوانین اسلامی طبیعی ترین قوانین بوده و همین سبب تمدن و گسترش اسلام شده است. اثر تمدن و سیاسی اسلام واقعا شگفت آور است.
کشور عربستان در عصر جاهلیت عبارت بود از چند ولایت کوچک و یک عده قبایل خود سری که همیشه باهم مشغول جنگ خانگی و قتل و غارت بودند; ولی در جریان یک قرن از ظهور پیغمبر اسلام دامنه این دیانت از دریای سند تا اندلس وسعت پیدا کرد و در تمام این ممالک که بیرق اسلام در اهتزاز بود ترقیاتی که از هر حیث پیدا شد در حقیقت حیرت انگیز بوده است; وعلت عمده آن اینکه عقاید اسلامی کاملا موافق با قواعد و اصول طبیعی - بوده - و از خواص این عقاید آن است که اخلاق عمومی را تسویه کرده - است. - .
- 4- 5 معاد باوری
دانشمندان بر این باورند که برای اجرای قوانین و جلوگیری از قانون گریزی ضمانت اجرایی لازم است. از این رو، صاحب نظران، حکومت و نظارت عمومی را عوامل حاکمیت قانون شمرده اند. در نظام سیاسی اسلام نیز حکومت و امر به معروف و نهی از منکر ضامن اجرای قوانین شناخته شده اند; ولی معاد نیز به یاری آن دو آمده است . معادباوری سبب می شود که انسانها حقوق شهروندان را رعایت کرده، کمتر مرتکب گناه شوند. از سوی دیگر، کسانی که حرمت قانون را شکسته اند، باید توبه کنند. توبه نوعی گرایش به قانون است.
.6حفظ و اجرای قوانین
یکی از مؤلفه های ایجاد جامعه ضابطه پذیر، صیانت و اجرای قوانین است. از این رو، قوه مجریه در ساختار حکومتها اهمیتی ویژه دارد. در منش و گفتار معصومان علیهم السلام حفظ و اجرای قوانین از جایگاهی ممتاز برخوردار است. پیامبر - ص - ، بدون آنکه تحت تاثیر جو حاکم بر جامعه قرار گیرد، قانون را اجرا می کرد. از سوی دیگر، آن حضرت همگان را به قیام علیه حاکمان ستمگر، قانون شکن و دین ستیز فراخواند:
ای مردم! هرکس حاکم ستمگری را ببیند که حرام الهی را حلال کرده، پیمان او را شکسته، بیت المال را ظالمانه به خویش اختصاص داده و از مرز قوانین الهی تجاوز کرده است و علیه او با گفتار و عمل برنیاشوبد، شایسته است که خدا او را با همان ستمگر محشور گرداند.
