بخشی از مقاله
چکیده:
چندین دهه است1 که اصطلاح جذاب باغشهر در فرهنگ معماري-شهرسازي ایران اخیراًو در واژگان معماري منظر به شدت جاي باز کرده و چنان که پیشتر در مقاله »مغالطه باغشهر2« دید یم این معنا و وجوه مشخصه ای اصطلاحِن حرفه شهرسازي، نزد محققان باغ و شهرایرانی به درستی روشن نیست، برخی به اشتباه و بعضی با تسام ح آن را براي نمو نههایی از شهرهاي تاریخی ایران ب هکار بردهاند. پر سش از چیستی »باغشهر« در نظ ریه هاوارد و بررسی چیستی باغشهر نزد پژوهش گران ایرانی، ام ان مقایسه و تطبیق دو موضوع از بنیاد متفاوت با یک نام را جه ت رفع سوء برداشت از نظریه و اصطلاح هاوارد فراهم میکند.
در نتیجه با درك درست از پیشینه تاریخی و فهم انواع همنشینی شهر ایرانی با باغ، در کنار آشنایی با نظریه »باغ شهر« هاوارد - اراي مبانی مدرن و از پیآمدهاي انقلاب صنعتی است- که برخی جنبههایش در نظریههاي متأخر شهرسازي نیز تأثیرگذار بوده3، میتوان در موضوع معماري منظر شهري امروزي ایران به راهکارهایی براي ارتقاي کیفیت فضا و منظر شهري اندیشید. راهکارهای ی که ریشه در کیفیات تاریخی شهر ایرانی داشته باشد و همزمان از ایدههاي مدرن براي رفع نیازهاي امروزي به درستی بهره برده باشد.توجه به نیازهاي کیفی شهر معاصر و فهم کیفیات زیستی شهر تاریخ ی ایرانی و جستجوي امکانات همنشینی شهرهاي امروز و فرداي ما با انواع فضاي سبز از نوع »باغ« یا »پارك« -که هریک ماهیتی مستقل دارن د و نباید با یکدیگر خلط شوند- میتواند از موضوعات جدي امروز ما، در برنامهریز ي و معماري منظ ر شهري باشد.
واژگان کلیدي: باغشهر، باغ، شهر، نظریه باغشهر، الگوي آرمانی، شهر سازي معاصر
-1 مقدمه
دانش و حرفه معماري منظر در موضو ع طراحی منظر شهري در ایران، پیش از آنکه، دست به دامان آخرین دستاوردهاي جهانی باشد، نیازمند تحقیق در پیشینه منظر شهري در شهر هاي تاریخی ایر ان است، شهرهایی که به گواه تاریخغالباً و علیرغم بافت متراکم ساختمانی، در مقیاسهاي مختلف همنشین درخت و سبزه و ساختارهاي سبزي بودهاند که مایه صفا و سلامت محیط شهري بوده است. اما امروزه در شهرهایمان، شاهد مع ضلات ناشی از کم رنگ شدن حضور طبیعت هس تیم. چندین د هه است که تحقیقات در تاریخ معماري، شهر و باغ سازي ایرانی دنبال میشود، در این بین، مطالعات باغ ایرانی هنوز راه درازي در پیش دارد تا بتواند از نظریههاي شتابزده فاصله گرفته و از همه جوانب تعمیق شود. رابطه باغ با شه ر در ایران، پیش از آن که مبحثی در تاریخ باغسازي ایرانی باشد، از مباحث بسیار مهم تاریخ شهر و شهرشناسی ایرانی است.
لازمه ورود دقیق به این بحث، نیازمند آگاهی از تاریخ شهر ایرانی و در کنار آن بیش از هرچیز، شناخت علل وجودي باغ ایرانی است. اما نظریاتی که اکنون در این زمینه مطرح شدهاندغالباً، فارغ از تحقیق دقیق در شهرهاي تاریخ ی ایران، بیشتر متکی به نخستین نظریهپردازيهاي پژوهشگر ان خارجی هستند، نظریاتی که مو رد نقد و تحلیل قرار نگرفته و کثراً به همان صورت تکرار شدهاند، در حالیکه غالب آن نظریهها و تعاریف،قدیمی، اولیه و نیازمند بازنگري و رفع ابهام هستند. ی ک نقیصه در نظریات مذکور که پیچیدگیهایی در فهم نسبت شهر با باغ در ایران ب وجود آورده و غبالً پژوهشگران ایرانی به آن توجه نکرده و یا خود به آن دامن ز ده اند، کاربرد اص طلاح مدرن »باغشهر« براي شهرهاي تاریخی ایران ی است. متذکر شدیم که مطالعات باغ ایرانی هنوز در آغاز راه است، چنان که حتی برخی واژگان یا اصطلا حات بومی و ایرانی مانند: »چهار باغ«، »خیابان«، »راسته«، »کرت« و »میان کرت« و ...، در پژوهشها به کرات بهکار میروند اما هنوز به دقت تبیین نشدهاند.
در این میا ن اصطلاح »باغ شهر« که یک ا صطلاح غیربومی و غیرتاریخی است نیز در معانی متفاوت و عمدتاً مبهم بهکار گرفته میشود.این مقاله در پی پرس ش اولیه از چیستی باغشهر و نسبت آنچه درایران باغشهر نامیدهاند با مفهوم اصیل »باغشهر« که به عنوان نظریه ابنزر هاوارد نزد متخصصان شنا خته شده است آغاز میشود و در پی پاسخ به پرسش دوم که از چگونگی درس گرفتن از تاریخ و گذشته در معماري منظر شهره اي امروزیمان است، ادامه پیدا میکند. هدف این مقاله، جست جوي راهکارهایی برگرفته از شناخت درست ماهیت رابطه تاریخی شهر ایرانی با باغ ها در طراحی و برنامهریزي منظ ر شهري امروز ي ایران و نیز سنجش وجوه قابل کاربرد نظریه هاوارد به این منظو ر است.
ساختار مقاله شامل دو بخش و یک نتیجهگیري است: بخش نخس ت به تبیین چیستی باغشهر هاوارد در مفهوم اصیل آن میپردازد و بخش دوم به اجمال اما به صورت تحلیلی مفهوم آنچه را در ایران به آن باغ-شهر گفتهاند روشن میکند تا تفاوت بنیادین آن را با »باغشهر« ه اوارد معلوم کند . در بخش سوم ارزش تاریخی و قابلیت به روز شد ن موضوع »پیوند و همنشینی ش هر با باغ در ایران« در یک بررس ی تطبیقی با نظ ریه »باغشهر« هاوارد و اشاره به وجوه قابل اعمال هر دو در برنامهریزي و طراحی منظر شهري امروزي بیان میشود و به پیشنهادهایی از نوع را هکارهاي نظري- عملی براي ارتقاي کیفیت منظرین شهرهاي امروزيمان منجر میشود، که ضمن نو و به روز بودن ریشه در ماهی تاریخی همنشینی شهر با باغ در ایران داشته باش ند. رویکرد مقاله در ارائه راهکارها مبتنی بر نظریههاي حفا ظت، احیا و بازآفرینی شهري اس ت و روش تحقیق تفسیري-تاریخ ی و متکی بر مطالعه منابع کتابخ انهاي و تحلیلها مبتنی بر تفس یر متن، عکس و نقشه است.
-2 باغشهر - Garden City - ا صالتاً چیست؟
چیستی باغشهر هاوارد
نخستین برخورد اهل حرفه با کلمه با غشهر یادآور Garden City ابنزر هاوارد است که نخستین نمونهء آن بهنام »لچورث«، طبق نظریه هاوارد در سال 1903 ساخته و به شکلگرفتن »جنبش باغ-شهر4« و تأسیس »انجمن باغ-شهر« یا »انجمن برنامهریزي شهرها و شهركها5« د ر انگلستان منجر شد. جنبشی که در انگلستان، آن را پیشگام جریان برنامهریزي شهري دانستند6، اما در صورتی قلب، تبدیل به یک جریان جهانی ساخت شهركهاي حومهاي سبز، با کمرنگ شدن وجه برنامهریزي جامع در آنها شد.مانند جنبششهرِهاي با کمربند سبز 7 در آمریکا و جریان ساخت انواع شهرك هاي ح ومهاي-خوابگاهی سبز در اروپا کهغالباً از امکانات زیستی و فعالی تهاي شغلی کامل برخوردار نبودند و با عنوان شهركهاي خواب گاهی موردانتقاد هستند.
برداشت سطحی از ایدة هاوارد موجب شد که اصطلاح »باغ شهر« او گرچهعیناً ترجمه و وارد زبان هاي مختلف گردید - در ا تالیاییCitta’Giardino 8 و در فرانس هCite’Jardin 9 و در آلمانی - Gartenstdt 10، اماالباًغ با مفهوم و صورتی متفاوت با نظریه هاوارد به کار گرفته شد تا جایی که موجب خلط مبحث نزد محققان خارج ی و داخلی باغ ایرانی و لغتنامهنویسان زبان فار سی هم شد، به نحوي که در فارسی باغشهر به معن ی »شهرك با فضاي سبز« یا »شهرك ویلایی« در لغتنامهها ترج مه شدهاست.11اما آن طور که هاوارد در کتابش نوشته و در فرهنگ لاروس به زبان فرانسه به دقت ترجمه شده است، »باغشهر« یعنی : »شهرکی که برا ي صنعت و زندگی سالم طراحی شدهباشد، در مقیاسی متناسب و به اندازه، که بتواند شرایط زند گی اجتماعی را محصور در محیط روستایی، در حد کمال فراهم کند، کل زمین ها باید در مالکیت عمومی یا سرمایهگذاري شده، به نفع عموم باشد.12«
مشاهده میکنیم که نظ ریه »باغشهر« هاوارد متکی بر یک زیربناي اقت صادي با تأکید بر کار و صنعت و مالکیت عمومی زمین است که توج ه به کیفیت مح یط زندگی را نی ز سر لوحه خو د قرار داده است: کیفیتی بینابی ن، زندگی در »باغشهر«، چیزي بین زندگی روستایی و زندگی شهري است. شهرکی که باید در محیط خارج از شهر13 ساخته شود تا بتواند در ارتباط با طبیعت و داراي اقتصادي تلفیقی از کشاورزي و صنعت باشد. شهرکی که باید در بهترین شرایط ارتباط حمل و نقل با مادر شهر خود باشد، یعنی علاوه بر مسائل ترافیک میان شهري، ترافیک بین شهر ي هم در این نظریه دیده شده ا ست.14
نظریه باغشهر، در طلیعه قرن بیستم - 1898 - ، از سو ي متفکر انگلی سی ابنزر هاوارد، در راستاي یافتن پاسخی برا ي معضلات کلانشهرهاي پس از انقلاب صنعتی در انگلستان م طرح شد، گرچه این نظریه و ایدة تکمیلی آن »شهركهاي اقماري« در انگلستان به سرعت اجر ایی شده و تا م دتی به عنوان نمونههاي موفق شناخته میشدند اما در سایر کش ورهاي اروپا که اصولاً در آن زمان بحران صنعتی شدن و وضعیت مادرشهرها - متروپولیسها - در آنها به وخامت انگلستان نبود و بیشتر گرفتار تراکم بالاي جمعیت در شهرهاي ب زرگ بودند، لایه هاي سطحی ای ن نظریه مورد اقبال قرار گرفت و مبناي ساخت بسیاري از نوش هرهاي سبز حومها ي شد که در آن ها چندان توجه ی به زیرساخت هاي مطرح شده در نظریه هاوارد وجود نداشت . در انگلستان پیشکسوتان برنامهریزي شهري چون لوییس مامفورد و آنوین، از جانبداران این نظریه و از همکاران اجراي باغ شهرهایی چون »لچورث« و
