بخشی از مقاله
چکیده
مسیلها و رودخانه های شهری، به عنوان فضاهای پنهان شهری، فرصت هایی هستند که بی توجه رها شده اند و با توجه به کمبود فضاهای سبز و باز در شهرها و به رغم پتانسیل های فراوانی که دارند استفاده کامل و درخوری از آنها نمی شود. با توجه به تجربه سایر کشورها بنظرمی رسدتعیین برای حریم برای رودخانه های شهری،ضابطه مند نمودن ساخت وساز، ایجاد محورهای پیاده وتفرجی با رویکرد طبیعی، جلوگیری از اختلاط آبهای آلوده با آب رودخانه،حفاظت وگسترش پوشش گیاهی،حفاظت از دیدها ومنظرهای باز ومنظرسازی های متعدد وتبدیل آن به مکانی برای مراسم مختلف و... می توانند در احیای رودخانه ها شهری به عنوان یک شریان حیاتی،زیست محیطی،تفریحی وخدماتی در بهبود کیفیت زندگی در شهر مهابادمؤثرواقع شود.
این پژوهش درصد باز زنده سازی حاشیه رودخانه شهری مهاباد واقع در شهرستان مهاباد از توابع استان آذربایجانغربی با رویکرد پایداری از منظر طراحی شهری می باشد. در این خصوص کیفیت بخشیدن به فضاهای جمعی ودارای سرزندگی، تشویق به دو باره زنده کردن شهرها با توجه به هویت شهری، ایجاد انگیزه ای برای مشارکت مردم از جمله اهداف پژوهش می باشد.روش تحقیق دراین پژوهش،توصیفی- تحلیلی است، شناسایی وویژگی های حاشیه ی رودخانه از طریق مشاهدات میدانی نگارنده، صورت گرفته است. نتایج پژوهش گویای این امراست که حاشیه رودخانه ها یکی از مهمترین ظرفیت های شهری جهت بقای محیط زیست است، برای اینکه بتواندجایگاه واقعی خود راپیدا کند، نیازمنداحیا وطراحی مناسب بر اساس اصول پایداراست.
مقدمه
در تمامی شهرهای دنیا که رودی در آن جریان دارد حاشیه رود از فضای مهم شهری است که مکان مناسبی برای تعاملات اجتماعی و حتی خلوت و تنهایی به وجود می آورد. سرزندگی کناره رودخانه به عنوان یک فضای همگانی که با پیوند با طبیعت به عرصه شهری به عنوان یکی از عوامل اصلی در ایجاد سرزندگی نیز از مسائل کلیدی در فضاهای کناره رودخانه است. ناظر در مواجهه با رودخانه، اصل آسایش روانی و خاطره سازی را دنبال می کند. فرد با پناه بردن به رودخانه سعی در تخلیه روانی و رسیدن به آرامش دارد.
همچنین اگر بتواند با فضایی که در آن قرار دارد ارتباط برقرار کند آن فضا برای او به یادماندنی و خاطره ساز خواهد شد.استفاده مناسب از جریان آب رودخانه در طراحی های محیطی، سهل الوصول بودن کناره ها برای گردش و پیاده روی و حذف عناصر اغتشا شزا مانند آلودگی صوتی با استفاده از پوشش های گیاهی مختلف می تواند نقش مفیدی در ایجاد فضایی به یاد ماندنی برای ناظر داشته باشد. طراحی فضاهای جنبی کنار رودخانه، نقش عمده ای در احیای بدنه های آن دارد و باعث هجوم مردم به چنین نقاطی می شود که در اکثر شهرها به شدت کمیاب است.
متأسفانه در کشور ایران بی توجهی فراوانی به رودخانه های شهری می شود و در اکثر شهرها، آنها را تهدیدی برای شهر میدانند وبه طُرق مختلف سعی در مهار آنها دارند.در اکثر شهرها به دلایل مختلف اقدام به دیواره چینی وبتن ریزی بستر رودخانه ها می نمایند و نام مسیل را بر روی آنها می گذارند.در مراحل بعد به دلیل بی توجهی و عدم مدیریت صحیح، اینگونه فضاها به زباله دانی شهر تبدیل شده وبه عنوان فضایی متروک مشکلات فراوانی از جمله معضلات زیست محیطی، نزول کیفیت سیما و مناظر شهری، مشکلات اجتماعی و اقتصادی و غیره را برای شهر به ارمغان می آورد.
در رودخانه هایی که از درون شهر می گذرند، به دلیل ارتباط مستقیم شهر و رودخانه، طراحی به شکل مصنوع محوطه ازاهمیّت بیشتری برخوردار است. ساخت و سازهای پراکنده و نامنظم، وجود کناره های دست نخورده،طراحی نشده ودرعین حال درحال تخریب، عدم فضاهای قابل استفاده و مناسب برای ساکنین شهر در مواجهه با رودخانه، سیما و منظر ناسالم شهری از جمله عواملی است که طراحی معمارانه وزیبارا البته تاجایی که به تجاوز درحریم رودخانه نینجامد.[1]
در این پژوهش رودخانه مهاباد که از درون بافت های مختلف شهر عبور می کند و دارای رژیم دایمی است. که متأسفانه در شهر مهاباد آن طور که شایسته است به این عامل توجه نشده وکناره رودخانه با پتانسیل های بسیار بالا برای زیباسازی و بهبود سیما ومنظر شهری بی استفاده مانده وحاشیه ای با منظری زشت از خود به نمایش گذاشته است.
ضروری ولازم می نمایاند، باساماندهی رودخانه می توان دراطراف مسیررودخانه فضاهای شهری مناسب ایجاد سرزندگی نمود. باززنده سازی رودخانه می تواند آنرا به عنصر مهمی در شهر مهاباد تبدیل کرد وبه شهر هویتی دیگر گونه بخشید. باطراحی حاشیه رود وتبدیل آن به فضاهای سبز تفریحی موجب ارتقای کیفیت های محیطی این رودخانه می شود.
مبانی نظری تحقیق
به منظور تهیه چارچوب نظری مناسب برای بررسی موضوع مورد مطالعه و نیل به هدف تحقیق، لازم دیده شد مفاهیم اصلی مورد استفاده و روابط بین آنها و همچنین روش به کار رفته، به ترتیبی که در پی می آیند، در این تحقیق به اختصار مورد بحث قرار گیرند:
تعریف پایداری
معنای واژه پایداری عبارتست از آنچه که می تواند درآینده تداوم یابد - سفلایی - ،در فرهنگ دهخدا این واژه به معنای با دوام وماندنی معنی شده است. اولین استناد برلغت پایداری درکتاب محدودیت های رشد در سال 1972بود. در این کتاب پیش بینی می شود که در نیمه قرن21 شاهد فروپاشی سامانه های جهانی باشیم لیکن آنها با خوش بینی اظهار می دارند که شاید بتوان این روندرشدراتغییردادو وضعیت پایداری اقتصادی و اکولوژیکی که بتواندتاآینده ای دور پایداربماند را تحقق ببخشد. گاهی پایداری هر سه سامانه اقتصادی، فرهنگی ،اجتماعی و محیطی، خط بنیان سه گانه نامیده می شودکه توسط آن دوام و موفقیت توسعه و طراحی ،ارزیابی می گردد.
الزامات توسعه پایدار
به طورکلی الزامات اساسی جهت رسیدن به توسعه پایداررا درچند جمله ذیل می توان خلاصه کرد:
➢ وجود یک نظام اقتصادی که بتواند برای تنش های ایجاد شده ازناموزونی توسعه چاره اندیشی کند.
➢ وجود یک نظام سیاسی که با تأمین امنیت شهروندان،آن هارا در تصمیم گیری ها مشارکت دهد.
➢ وجود یک نظام تولیدی که ملزم به حمایت ازمنابع طبیعی ومحیط زیست باشد ومحیط را اساس توسعه بداند.
➢ وجود یک نظام دانش فنی - نوعی فن - مناسب که الگوهای پایداری از تجارب مالی را فراهم نماید.
➢ وجود یک نظام بین المللی که الگوهایی ازتجارب ودارایی را ایجاد کند.
➢ وجود یک نظام مدیریتی قابل انعطاف که ظرفیت خود اصلاحی داشته باشد.[2]
ضرورت ساماندهی وتوجه به رودخانه های شهری
امروزه جوامع بشری با توجه به مخاطراتی که برای محیط شهری وزیست محیط طبیعی خود ایجاد کرده اند سعی برآن دارند که با مراجعه به ساختارهای طبیعت واستفاده از روش های طبیعی وبهره گیری از قابلیت های آنها بسیاری از اشتباهات خود را درزمینه تحولات شهرنشینی جبران کنند.با توجه به مطالب ذکر شده رودخانه ها از موارد پراهمیتی هستند که علاوه بر تأثیرات گسترده براکوسیستم شهر وکنترل سلامت شهر، به عنوان اندام طبیعی شهروعنصری اکولوژیک از سازمان فضایی،بصری وکالبدی شهر،نقش خودرا به عنوان یک عنصر شاخص و تأثیر گذار درمنظر شهری نشان داده اند.
خصوصیات ویژه رودخانه ها همانند پویایی ذاتی وروحیه آزاد ودامنه گسترده آنها،با گسترش شهرها محدود گشته اند. این عناصر طبیعی،اکوسیستم های زنده ای هستند که روز به روز یادخل و تصرف های انسانی روبه زوال می روند.پیامدهای سوء جبران ناپذیر فعالیت های انسانی درحریم رودخانه ای، برای محیط زیست انسانی بسیارخطرآفرین می باشند. چراکه حیات اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و جلوه های منظر شهری، به رودخانه آن شهروابسته است به همین دلیل حفاظت واستفاده خردمندانه از این عناصر نیاز به دلیل وبرهان زیادی ندارد.
رودخانه ها و اهمیت آن در برنامه ریزی و طراحی شهری
یکی از نیازهای اساسی شهروندان، دسترسی به امکاناتی است که بتواند در صورت تمایل،اوقات فراغت خود را درآن به صورت مفید سپری کنند،این امکانات که در یک معنای عام تفرجگاه نامیده می شود.یکی از زیرساخت های توسعه پایدار شهری به شمارمی آید.اماموضوع حائز اهمیت آن که شهروندان باید بتوانند خودشان نوع تفرجگاه را انتخاب کنند نه اینکه برآنها تحمیل شده باشد.به بیان دیگرممکن است بخش ازاوقات فراغت شهروندان درخیابان های شهر یا درپارک های کوچک فاقد امکانات سپری شود.چرا که شاید دسترسی به امکانات بهتر برای این افرادوجود نداشته باشد.
درواقع می توان گفت که هرمیزان قدرت انتخاب شهروندان برای گذراندن اوقات فراغت وگزینه های پیش رو افزایش یابد،کیفیت زندگی در شهرنیزبه همان نسبت ارتقاء خواهد یافت.گسترش تفرجگاه های شهری علاوه براین امکان استفاده ساکنان شهر را فراهم می کند،زمینه های مناسب برای جذب ساکنان مناطق دیگرنیزایجادمی کندکه در هردو حالت مصداق گردشگری بوده وبرای اقتصاد شهری مفید است. اغلب شهرها دارای فضاهایی هستند که در برنامه ریزی وطراحی شهری به عنوان فضای طبیعی مورد بهره برداری قرار می گیرند تاپاسخگوی نیازهای طبیعت گرایانه انسان شهرنشین باشند.
موضوعی که در چنددهه اخیردست اندرکاران طرح ریزی های کالبدی شهری ومنطقه ای را به چاره اندیشی واداشته است. نحوه برخورد وبه کارگیری این قبیل فضاها درعرصه توسعه کالبد شهری ونقاط مستعد واقع در قلمرو طرح های شهری ومنطقه ای می باشد.بشربرای زندگی راحت،نیازمند به یک محیط مطلوب است.این محیط متشکل ازمحیط طبیعی ومحیط مصنوعی است.
محیط طبیعی موهبت های الهی است که به ما عطا شده،همچون منابع طبیعی که شامل کوه ها،محیط سبز وخاک مناسب جهت پوشش گیاهی است.[3] یکی از مهمترین فضاهای طبیعی که همواره مورد توجه مسئولین شهرداری های شهرهای مختلف جهان برای به وجود آوردن فضاهای سبز شهری بوده،رودخانه ها و دره ها می باشند.ترکیب عناصرطبیعی آب،خاک،صخره ها وگیاهان با گونه های متنوع با یکدیگر به شیوه های هنری گوناگون در رود دره های مختلف، جلوه های طبیعت بکر را یادآوری و آرامش خاطر خاصی به انسان می بخشد.[4]
توقعات مردم از لبه رودخانه در تعامل با شهر
کناره رود دائمی شهری خط ممتدی است که از دل شهر می گذرد و سرزندگی و شادابی را در شهر جاری می سازد.این سرزندگی معمولاً مقارن با تنوع فضایی و رفتاری کناره می شود و همین امر شهروندان را دعوت به حضور دراین فضا می کند. به طوری که در مهاباد یکی از مهمترین تفرج گاه های شهر، کناره آن رود است فعالیت هایی که در لبه رودها شکل می گیرد می تواند در شکل گیری هویت لبه رود مؤثر باشد، کاربری هایی مثل تریا، رستوران، پارک های ساحلی، پارک های تفریحی و... می توانند به صورت های مختلف تأثیرگذار باشند.
میزان طغیان رودخانه، سطح رودخانه و کیفیت سطح آب رودخانه، خط آسمان مصنوع و طبیعی... می توانند خصلت های گوناگونی را برای رودخانه به وجود آورند. توجه به مسایل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، تاریخی و اکولوژیکی و ... برای دست یابی به ساختار پویا و شاخص برای لبه رودخانه به عنوان ساحل درون شهری لازم می باشد .چرا که جوامع بشری در پی زنده کردن دوباره هویت اصلی شهرها هستند.
دخالت انسان در رودخانه
با افزایش رشد جمعیت و کم شدن امکانات انسان به فکر استفاده از منابع جدید افتاد و برای تأمین آب مصرفی از یکی از منابع بنام آب سطحی که در قسمت های بالای رودخانه دارای کیفیت عالی می باشد بصورت گسترده استفاده شد این استفاده مداوم که همراه با تجاوز به حریم رودخانه می باشد تأثیرات بسیار منفی با خود به همراه داشته است استفاده روزافزون از منابع و در نتیجه از بین رفتن پوشش گیاهی حوزه های آبریز باعث وقوع سیل می گردد سیل ها رودخانه را از مسیر طبیعی خارج کرده و مسائلی همچون کف کنی فراوان و غیره در رودخانه بوقوع می پیوندد.به طور کلی می توان گفت که تجاوز به حریم رودخانه اشغال بخشی از فضای رودخانه و دشت سیلابی آن برای ساختن راه و تجهیزاتی است که به نحوی در تغیر شکل ظاهری و نحوه جریان آب رودخانه مؤثر هستند.[5]
تأثیرات شهر بر رودخانه های شهری
رودخانه های شهری روز به روز دچار زوال ونابودی شده اند. انسان برای بدست آوردن فضا جهت فعالیت های خود دست در طبیعت می برد وآن را نامطلوب می کند.ما هرروزه به رودخانه های موجود در تجاوز کرده وآن هارا به عنوان یکی ازمنابع طبیعی ارزشمند فراموش کرده ایم وبه ساخت ساز سود جویانه درآن می پردازیم. باغات آن را تفکیک می کنیم وفضای سبز طبیعی آنرا تصاحب وتملک می کنیم.
فضاهای باقی مانده از این تجاوز را محل انباشت نخاله وزباله می کنیم.با این تفاصیل نه فقط رگه های سبز وحیاتی را که می توانند در مقابل آلودگی هوای شهرها مددرسان باشند،حذف کرده ایم،بلکه ناخودآگاه فضای سبز تفریحی را می تواند تفرجگاه شهروندان باشد،تخریب نموده ایم.جالب توجه آنکه از تجمع وپیک نیک خانواده دررفیوژهای سبز بزرگراه ها وجزیره وسط فلکه ها در شب تابستان تعجب می کنیم .[6]
منظر شهری پایدار
در زمینه اصول ومعیارهای طراحی منظر پایدار،نظریات متفاوتی وجود دارد.نظریه پردازانی چونر »تامپسون1 « و»استینز2«دو اصل خلاقیت واکولوژی را به عنوان اصول اساسی منظر پایدار معرفی می نماید ومتذکر می گردند که الهام از ویژگی های آکولوژی طبیعت پیوندی ناگسستنی با فرهنگ دارند.بنابراین طراحی منظر پایدار برمبنای رعایت اصول اکولوژیکی وزیبایی شناختی امکان پذیر می شود.این نگرش نقش طراحی منظر پایدار وطراحی محیط را در ایجاد تعادل بین تقاضای استفاده از محیط وتوان اکولوژیک مشخص تر می کند.
مرمت منظر فرایند طولانی مدتی است که درنهایت به پایداری مناظر طبیعی منجر می گرددوبر مرمت گونه های بومی واکوسیستم های سالم ومتنوع بستر طبیعی تأکید دارد.دررویکرد مرمت منظر تأکید برنوسازی محیط های طبیعی است که یا نابود شده اند ویا رو به زوال می باشند.این مهم می تواند کیفیت آب و زیستگاه های گیاهی وحیات وحش منطقه را ارتقا بخشد.
دراین فرایند تأکید برپاسخ گویی شایسته به تمامی نیازهای اکولوژیکی،هیدرولوژیکی وزیبایی شناسی بسترطبیعی می باشد.اهداف مرمتی در یک پروژه به طور معمول برتصمیمات سازنده و طراح این مناظربا تأکید برایجاد محیط سالم وطبیعی پایه گذاری می گردد.[7] منظر سازی پایدار ارتباطی به ظاهر منظر طراحی شده ندارد.یک منظر پایدار ممکن است رسمی یا غیر رسمی3دارای نظم هندسی یا طبیعی وساده یا پیچیده باشد.
روش تحقیق روش گردآوری اطلاعات
انتخاب روش تحقیق شاید بنیادی ترین و مهمترین بخش هر تحقیق باشد.روش تحقیق به مفهوم روش علمی و منظم برای رسیدن به پاسخ پرسش های تحقیق،در هرشاخه از دانش بشری به صورت های متفاوت،به کاررفته است. با توجه به این که در پژوهش حاضربرای تحقیق اهداف وپا سخگویی به سؤالات تحقیق،و با توجه به عنوان موضوع که به » طراحی حاشیه رودخانه مهاباد با رویکرد پایدار«، روش تحقیق در پژوهش حاضر تحلیلی- توصیفی است.به منظور انجام این پژوهش به دو روش اسنادی و میدانی به تهیه اطلاعات و تجزیه و تحلیل و تلفیق آنها اقدام شده است.در مرحله اسنادی به گردآوری اطلاعات از کتب، نشریات ،مطالعات،نقشه ها،عکس های هوایی و سایت های اینترنتی پرداخته شده است.
