بخشی از مقاله
چکیده
احمدبناسحاق قمی، محدث بزرگوار، نماینده و مورد اعتماد ویژه امام عسکری در قرن سومه.ق. بود. آرامگاه احمدبناسحاق در شهرستان سرپلزهاب از توابع استان کرمانشاه واقع شده است. طرح کالبدی و نمای هر شهر انعکاس دهنده محتوی حیاتی آن شهر بوده است. نمای شهری به عنوان یکی از موضوعات و مفاهیم دخیل در فرآیند درک شناخت، تجزیه و تحلیل و طراحی فضاهای شهری، مبنای نظریه پردازی فراوانی است.
این نوشتار با استفاده از روش تحلیل ساختاری در سطح معماری شهری تلاش دارد، تا تأثیر اماکن مذهبی بخصوص آرامگاه احمدبن اسحاق را در طراحی و بافت شهری سرپلزهاب ارئه نماید. در این روش جنبههای مختلف معماری شهریِ اماکن مذهبی و متبرکه شامل شکل کالبدی، موقعیت قرارگیری و روش ساخت و تزینأت آن مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد که حاصل تحقیق آن خواهد بود، که تاثیر مستقیم آرامگاه بر طراحی و بافت شهری سرپل زهاب را هویدا میسازد.
مقدمه
شهرستان سرپل زهاب بیشک یکی از مهمترین شهرستانهای استان کرمانشاه در غرب ایران است که در گذشته این اهمیت در درجه اعلای خود بوده چرا که مهمترین مسیر ارتباطی حج و عتبات عالیات از تهران به عراق و عربستان بوده است. این شهر اگرچه از نظر بافت شهری مانند شهرهای بزرگ ایران مطرح نیست اما شکلگیری آن در چهارچوب نظریه دولابلاش - 1918م - قابل طرح است.
چنانکه گفته شد این شهر به دلیل قرار گرفتن در مسیر عتبات عالیات پذیرای زائرین بزرگواری از جمله احمدبن اسحاق قمی بوده است؛ که ایشان به دلیل کهولت سن و بیماری در حدود سال 260ه رحلت کردند. این بزرگوار در گورستان شهر به خاک سپرده شد و در دوره پهلوی اول آرامگاهی برای مقبره ایشان تعبیه گردید که بعد از جنگ ایران وعراق در نتیجه خسارتهای وارده به آن تعمیر و مرمت گردید.
آنچه در این مقاله بدان اشاره میشود تاثیر این مکان مقدس در طراحی بافت شهری سرپل زهاب و گسترش و توسعه آن در امتداد مسیر ارتباطی ایران و عراق و حول این مکان مقدس است. آنچه از این رهیافت حاصل میشود آن است که عمدهترین عوامل توسعه و پایداری شهر در نتیجه راه ارتباطی و زیارتی این شهر که همان مسیر حج، عتبات عالیات و آرامگاه احمدبن اسحاق میباشد.
پیشینه پیدایش و شکل گیری سرپل زهاب
شهرستان سرپل زهاب در غرب استان کرمانشاه با مساحتی در حدود 879کیلومتر مربع بین 45/52 طول شرقی و 34/24 عرض جغرافیایی قرار داد - سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح:. - 3 :1386 این شهر به صورت روشن ادامه حیات دو شهر معروف حلوان و زهاب میباشد. حلوان از شهرهای مهم دوره ساسانی است و توسط قباد ساسانی تجدید بنا گردید - کمبریج: - 423 :1377 که در اواسط سده هشتم متروک شده و زهاب در نتیجه روند ویرانی حلوان در فاصله نزدیکی از این شهر ساخته شد - قنبری: - 34 :1391؛ تا قبل از دوره مظفری این شهر در تاریخ سیاسی ایران مطرح بوده و از این دوره به بعد اسمی از شهر زهاب در منابع ذکر نشده است.
گفته شده که ابوعماره حمزه بن حبیب بن عماره بن اسماعیل کوفی قاری مشهور قرآن، در سال 156 ق در حلوان درگذشته و همانجا مدفون است. از دیگر مشاهیر حلوان در دوره اسلامی میتوان به احمد بن علی بدران بن ابوبکر حلوانی، یحیی بن علی بن بزار، احمد بن محمد عاصم حلوانی، ابوسهل حلوانی، خانای قبادی، مفتی زه هاوی و جمیل زه هاوی اشاره کرد
در سال 1317ق زهاب به عنوان یک دهکده در نیم فرسنگی سرپل - قنبری: - 57 :1391 در نسخ خطی معرفی شده است. در اوایل دوره قاجار و به سبب تقویت نهاد روحانیت و جاده حج و عتبات عالیات، این مسیر مورد توجه دولتهای قاجار و بعد از آن قرار گرفت که شهر سرپل زهاب به دلیل قرارگیری در این مسیر از این مهم دور نمانده و به مرور زمان رو به توسعه نهاد. معروفترین جاده زائران ایرانی به زیارت عتبات جاده تهران-کرمانشاه بوده است این جاده در دوره قاجار جاده اصلی عتبات بود؛ چنانکه آقامحمدخان و احمدشاه قاجار از این مسیر برای تدفین به عتبات برده شدند
در طول این مسیر مهمترین و آخرین منازل کاروانهای زیارتی و حتی تجاری در خاک ایران، منطقه سرپل زهاب بود - مشیر الدوله: - 124 :1348 که شامل سه منزل کاروانی یعنی سرخه دیزه، سرپل و قرابلاغ است - مهاجرانی: . - 26-27 در قبضه سرپل، کاروانسرای شاه عباسی و بیدستان، پست خانه و حمام زائران را خشنود میکرد
ترکیب جمعیتی امروزه سرپل زهابرا بیشتر سه گروه کُرد یعنی جاف، کلهر و گوران تشکیل میدهند. جافهابه کُردی جافی - سورانی - و مردم کلهر و گوران با کُردی کلهری - کرمانشاهی - صحبت میکنند. مردمان ایل جاف اهل سنت و شافعی مذهباند و کلهرها شیعه و گوران بیشتر اهل حق - یارستان - هستند. شیعیان مراسم مذهبی خود را در مصلی و بقعه جناب احمد بن اسحاق انجام میدهند و اهل سنت معمولاً در مسجد قادری الحسینی - آن را سید محمدطاهر حسینی هاشمی در سال 1350 ش ساخته است - اجتماع میکنند و اهل حق نیز در جمخانه مراسم خود را برگزار میکنند
از مهمترین نظریات پیرامون شکلگیری شهرها میتوان شکلگیری شهر سرپل زهاب را در چارچوب نظریه دولابلاش یعنی اختیار و امکانگرایی، در نظر گرفت - فرید: - 10-8 :1384 که طبق این نظریه شکلگیری و توسعه سرپل زهاب را نه جبر طبیعی و تاریخی بلکه ناشی از تصمیم و اراده مردمان منطقه است.
بافت شهری سرپل زهاب
چشم اندازی گذرا بر سیمای شهری سنتی ایران بافتهای با ارزشی را به نمایش میگذارد که میراث فرهنگی این جامعه کهن در آنها نهفته است
