بخشی از مقاله
چکیده:
آموزههای دین مبین اسلام برخوردار از روح اجتماعی بوده و امتمحور هستند؛ بدان معنا که همگرایی و اتحاد در ورای تمام احکام و آموزههای آن نهفته است. پیامبر - ص - بهعنوان مبلغ و دعوتگر این دین راستین، دعوت به برابری و برادری و تقویت همگرایی در میان گروندگان به اسلام را از آغازین روزهای بعثت در دستور کار تبلیغی خود قرار داد و تا واپسین روزها از عمر مبارکشان بدین مهم اهتمام داشتند. پس از رحلت آنحضرت، خلفای راشدین هم ادامه دهنده راه و مسیر ایشان بودند.
مسیر تقریب و همگرایی با روی کار آمدن بنیامیه و بنیعباس و سلسلههای ترکنژاد و ممالیک در قلمرو جهان اسلام دچار بسآمدهای بسیاری شد که اوج آن را میتوان عصر مغولان و دورهی تقابل صفویه عثمانی برشمرد که آثار و پیآمدهای ویرانگر واگرایی این دورهها در جهان اسلام حتی سیاستمدران از جمله نادرشاه افشار را برآن داشت تا طرحی نو دراندازد و جنگهای خانماسوز قومی مذهبی را ریشهکن نماید.
هرچند انگیزههای نادرشاه از این اقدام چندان روشن نیست، اما در نوع خود اقدام سازنده و اثرگذاری بود که ثمره و نتیجهی آن شکلگیری جریان و جبههی اتحاد اسلام در قلمرو مسلمانان شد. اتحاد اسلام به مثابهی نمایندهی فکری جهان اسلام رهیافتهایی نوگرایانه و منطبق با واقعیت و مبتنی بر شریعت و عقلانیت را جهت برونرفت کشورهای اسلامی از معضلات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ارائه نمود و تا اندازهی قابل قبول توانست در تحولات جدید سرزمینهای اسلامی نقش ایفا کند.
مقدمه:
نادر شاه افشار - سلطنت از 1148 تا 1160 ه.ق - نامی برجسته در تاریخچه رجال وحدت اسلامی به شمار میآید. وی اعتقاد خود راجع به وحدت اسلامی را نخست بار در زمره شروطش برای پذیرش سلطنت در گردهمآیی بزرگ و پرتشریفات "حکام و رؤسا و قضات و علماء و اشراف و اعیان ولایت" - میرزا مهدی خان استرآبادی، ص - .267در دشت مغان در سال 1148 ه.ق، بیان میدارد.
نادر تأیید شرطهایش از سوی شورای دشت مغان را به صورت عهدنامهای کتبی درآورده و به امضای اعضای آن شورا میرساند، در این سند که به وثیقه نامه معروف است - نادرنامه، همان، صص - 307 - 302، نیمی از شروط وی برای پذیرش سلطنت، در حوزه طرح وی برای وحدت اسلامی قرار دارد.
طرح نادری وحدت در سایه درگیریهای صفوی عثمانی
اگرچه نادر به دفعات نشان داد که از هیچگونه اعمال خشونتی در پیشبرد سیاستهای خود ابا نمیورزد، لیکن نمیتوان پذیرفت که تمکین نسبی طبقات تأثیرگذار جامعه نسبت به دستورالعملهای مذهبی نادر شاه افشار که در مقایسه با سنتهای مذهبی شاه اسماعیل صفوی، انقلابی مذهبی به شمار میآمد، فقط به دلیل استبداد نادری بوده است.
و گویی ستیزههای مذهبی بی امان عصر صفوی، به ویژه اغتشاشات و تباهیهای دوران پایان آن و ویرانگریهای شورشهای داخلی و به خصوص شورش افغانها، لزوم تن دادن به اصلاحاتی در عرف و عادات مذهبی را؛ اگرچه نه در حد و اندازه تغییرات نادری، به صورت باوری عمومی درآورده بود؛
سلسله ریشه دار صفوی برای تقویت ارکان حکومتی خود، سیاست مذهبی در پیش گرفته بود و در همه حال بطور موفقی از تمایلات و احساسات مذهبی مردم، استفاده میکرد. گرفتاریهای بی شماری که از رهگذر نفوذ خرافات و عناصر ناصالح ایجاد شده بود، مصدر برخی ناملایمات برای مردم ایران شد، و در ذهن دورنگر نادر این بار باید تدابیر قاطعی میاندیشید و با عوامل مؤثر، از ریشه روبرو میشد.
مشاوران درست اندیش او نیز همین نظر را داشتند و مناسب بود که در مجمع حقیقی اهل بینش و دانش، چنین مهمی حتی به صورت پیشنهاد صاحب قدرت و به اصطلاح "فرمایشی" مورد مداقه قرار گیرد. با توجه به آنچه در تاریخ شایسته بررسی است، این "به حساب گرفتن مردم" باید برای او افتخار بزرگی محسوب شود، و به هر حال، بدیهی است که مخالفتهای موجهی نیز علیه اراده او صورت نگرفته است"
نادر شاه افشار با اشراف دقیق بر قواعد بازیی که آغاز کرده بود، به خوبی میدانست که برد در این بازی منوط به همبازی شدن امپراطوری عثمانی است. و به تعبیری دیگر باروری یا عقیمی طرح وی، بستگی کامل به استانبول که مدعی خلافت اسلامی و سروری جهان اسلام است، دارد. از سوی دیگر چنانچه ما به ازاء کوتاه آمدن های شیعیان، برقراری صلح و آرامش در سرزمینهای اسلامی و شناسایی حقوق مذهبی و اجتماعی اتباع این مذهب تحت عنوان مذهب جعفری
دین و دولت در ایران، نقش علما در دوره قاجار، ص .63 نیروهای مذهبی در قرن هیجدهم و نوزدهم، " سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج"، صص - 221- 220، از سوی مراجع مذهبی و سیاسی اهل سنت نباشد، کرنش عقیدتی عبث و بی فایده خواهد بود.
از همین رو، وی بی فوت وقت، چارچوب طرح خود برای وحدت اسلامی را شفاف و در قالب اصولی کاربردی برای ارسال نزد سلطان عثمانی؛ محمود اول - سلطنت از 1143 تا 1168 ه.ق - تنظیم مینماید - تاریخچه نادرشاه، ص - 56 که شامل به رسمیت شناختن مذهب جعفری به عنوان مذهب رسمی پنجم در کنار مذاهب اربعه، اختصاص رکن در حرمین شریفین به شیعیان برای نماز جماعت و اعزام هرساله امیرالحاج، آزادی اسراء دو طرف و مبادله سفیر بین دو دولت بود.لیکن دولت عثمانی علیرغم اصرار، جدیت و پیگیری نادر، پیشنهادهای وی برای وحدت اسلامی را همواره رّد نمود و شاید این موضع متصلب که احتمالا بیش از آنکه از سر تعصب مذهبی باشد، از روی مصالح سیاسی بود، فرصتی تاریخی برای فراهم آمدن زمینه همسازگری مسلمانان، در اوان عصری که به تدریج نشانههای تفوق جهان مسیحیت آشکار می گردید و مسلمانان بیش از هر دورهای دیگر نیاز به اتحاد و انسجام داشتند، تضییع نمود.
پافشاری نادر بر پذیرش طرح وحدت اسلامی از سوی سلطان عثمانی سودی نداشت و دولت عثمانی به ویژه پس از فتوحات نادر در هندوستان " که در تمام جهان انعکاس یافت" - سفرنامه ایران، ج 2، ص - 379 و ترکستان، بیش از پیش از پادشاه افشار اندیشناک شده و با بدبینی نسبت به انگیزههای وی، در مقابل خواستههای مذهبی نادر مقاومت نمود.
آخرین و مهمترین اقدام نادر در راستای طرح وحدت اسلامی، انعقاد گردهم آیی حدود هفتاد تن از علمای مذاهب اسلامی از ایران، افغانستان، ماوراءالنهر و بین النهرین، در سال 1156 ه.ق، در نجف میباشد. نتیجه این گردهم آیی که با هدف حل و فصل اختلافات مذهبی منعقد گردید و در نوع خود تجربهای کمنظیر به شمار میآید، انتشار بیانیهای به امضاء علمای حاضر در گردهم آیی، راجع به اتحاد مذاهب اسلامی بود که مشهور به وثیقه نجف میباشد.
"چون تمامی علمای ایران و بلخ و بخارا و افغان و سایر بلاد توران در رکاب اقدس حاضر بودند و همگی همت آن حضرت مصروف به اتحاد مذهب اسلام و رفع نزاع از میانه امت حضرت سید الانام بود. علمای مشهدین شریفین و حله و توابع بغداد را نیز احضار و در آستانه مقدسه علویه و عتبهبهیّه غرویّه مجلس مذاکره و انجمن محاوره انعقاد دادند که طرفین با یکدیگر گفتگو نموده مواد منافرت را مندفع و حبل مغایرت را منقطع سازند، لهذا علمای فریقین در آن درگاه عرش اشتباه مجتمع گشته بعد از مقاوله که مشرب ملت عذب محمدیه را از آلایش شکوک شبهات تصفیه دادند وثیقهای مشعر بر کیفیت ماجری بمسوده راقم حروف مرقوم و بمهر همگی افاضل و حضار مختوم و نقلی از آن در خزانه مقدسه غرویه ضبط و بهر سوادی از بلدان ممالک محروسه سوادی از آن انفاذ یافت. شرح وثیقه مزبوره اینست: ...
عقیده اسلامیه داعیان دوام دولت قاهره نادریهو علمای ممالک ایران اینکه: ... از رفض و تبّری تبری میجوییم و خلفای راشدین را به ترتیب مذکور خلیفه حضرت سید المرسلین میدانیم و شک و شبهه نداریم بنحویکه جناب قدوه العلماء الاعلام شیخ الاسلام و افندیان عظام دولت علیّه عثمانیه تصدیق مذهب جعفری نمودهاند مقلد طریقه آن حضرت و برین عقیده راسخ و ثابت قدم میباشیم و آنچه سمت
تحریر یافته محض خلوص فؤاد و صمیم قلب و نقد این مدعی مصفا از شایبه غش و قلب است.
عقیدهاقلّ داعیان دولتین علیتین علمای نجف اشرف و کربلای معلی و حلّه و توابع بغداد آنکه امام جعفر صادق علیه السلام ذریّه رسول اکرم و ممدوح کل امم و نزد ائمه ملل مقبول و مسلم است، و از قراریکه علماء بلاد ایران عرض و تحریر کردهاند و نزد داعیان تحقق یافته، عقاید اسلامیه اهل ایران صحیح و فرقه مزبور از اهل اسلام و امت حضرت سید الانام علیه الصلوه و السلام میباشند، و هر کس که باین فرقه اظهار عداوت دینی و ملت کند او از کسوت دین عاری و خدا و رسول و اکابر دین ازو بری بوده، در داردنیا محاکمه او با سلطان عصر و در سرای عقبیباجّبار شدید البطش و القهر خواهد بود.
عقیدهاقلّ الدعاه علمای قبه الاسلام بخارا و بلخ اینکه عقیده صحیحه اسلامیه اهالی ایران بنحویست که علمای فوق بیان نموده اند و این فرقه داخل اهل اسلام و امت حضرت خیرالانام میباشند و هر کس که باین جماعت اظهار عداوت نماید خارج از دین و محروم از شفاعت حضرت سیّد المرسلین بوده در دنیا بازخواست آن با پادشاه آفاق و در عقبی با شاهنشاه علی الاطلاق خواهد بود و اختلافی که معتقدین عقاید مسطوره را در فروعات با ائمه مذاهب اربع میباشد منافی و مغایر اسلام نیست و اصحاب این اعتقاد از اهل اسلام و قتل و نهب و اسرطرفین، که مسلمانامّتو محّمدیه و برادر دینّیه اند، بر یکدیگر حرام است.
شرح مذاکرات مذهبی این گردهم آیی که با هدایت نادر منجر به صدور وثیقه نجف شد توسط یکی از اعضای برجسته آن ؛ شیخ عبداالله افندی بن حسین بغدادی مشهور به سویدی که به درخواست پادشاه افشار، از سوی احمد پاشا حاکم بغداد، به نجف اعزام شده و در گردهم آیی شرکت جسته بود، در دو اثر وی؛ " الحجج القطعیه لاتفاق الفرق الاسلامیه" و "النفحه المسکیه فی الرحله المکیه" آورده شده است. - تاریخ تشیع در ایران، دفتر اول، زیرنویس ص - . 40 اما با مرگ پادشاه افشار، نتایج گردهم آیی نجف حتی در دولت افشاریه نیز بر باد رفت، و حکایت ناهمسازگریهای مذهبی همچنان باقی ماند.
انگیزههای نادرشاه برای طرح وحدت
راجع به انگیزههای آشکار و احتمالا پنهان نادر در ارائه طرح وحدت اسلامی، و امتناع لجوجانه عثمانی در پذیرش آن، آرای گوناگونی ابراز گردیده است. به هر رو، انگیزههای متعددی که برای طرح وحدت اسلامی نادر، مطرح گردیده است را میتوان به صورت ذیل برشمرد:
- از میان بردن پشتوانه عقیدتی سلسله دیرپای صفویه و مخدوش ساختن مشروعیت آن.
- از میان برداشتن اسباب تفرقه و کینجوییهای مذهبی در ایران بزرگ و فراهمآوری زمینهی یکپارچگی و نزدیکی میان رعایای امپراطوری وسیع افشاریه. - همان -
- جلب اعتماد و همدلی سپاهیان سنی مذهب، که بخش قابل ملاحظهای از نیروی نظامی جهانگشای افشار را تشکیل میدادند.
