مقاله قابلیت تعقیب سران گروه تروریستی داعش در دیوان کیفری بین المللی

بخشی از مقاله

قابلیت تعقیب سران گروه تروریستی داعش در دیوان کیفری بین المللی

چکیده

یکی از مشکلات اساسی دیوان بین المللی کیفری در مواجهه با مسأله داعش، قدرت اعمال صلاحیت آن است و نظر به اینکه دیوان، صلاحیت رسیدگی به جرایمی را داراست که: -1 یک دولت عضو، بر اساس ماده 14 وضعیتی را به آن ارجاع دهد.- 2 شورای امنیت طبق فصل هفتم منشور وضعیتی را به دیوان ارجاع دهد . -3 دادستان بر اساس ماده 15 به ابتکار خود، پس از حصول اطلاع از وقوع جرایم موضوع صلاحیت دیوان، تحقیقاتی را آغاز کند. و نظر به اینکه عراق و سوریه اساسنامه دیوان را تاکنون امضاء ننموده و عضو دیوان نشده اند، عدم همکاری دولتهای عضو میتواند سد محکمی در مقابل تعقیب اعضای داعش در دیوان بین المللی کیفری باشد و تنها مرجع رسمی در پیگیری و تعقیب داعش شورای امنیت سازمان ملل متحد است که در این مجال اندک به بررسی قابلیت یا عدم قابلیت تعقیب سران گروه تروریستی داعش در دیوان کیفری بین المللی و چالشهای موجود در خصوص تعقیب آنها در دیوان کیفری بین المللی خواهیم پرداخت.

-1 مقدمه

ظهور جریانهای افراطی تکفیری همچون القاعده، طالبان، داعش و بوکوحرام از تلخ ترین رویدادهای جهان اسلام در تاریخ معاصر است. خلأ عقلانیت و معنویت و غلبه ظاهرگرایی و سطحی نگری در فهم و تفسیر دین، از زمینه های شکل گیری چنین گرایشاتی است و اغراض سیاسی هم در شکل گیری و تقویت این جریانها بیتأثیر نبوده است.

گروه داعش (دولت اسلامی) یکی از گروههای تروریستی فعال در عراق و سوریه است که فعالیت نظامی خود را از سال 2013 میلادی از سوریه آغاز کرد و بخش هایی از سوریه از جمله استان رقه را تصرف کرد. این گروه سپس به عراق حمله کرد و مناطقی از جمله استان انبار، موصل و تکریت را در عراق به تصرف و کنترل خود درآورد. داعش پس از تصرف موصل بیانیه تشکیل خلافت اسلامی با رهبری ابوبکر بغدادی را صادر کرد و در مدت کوتاهی به دلیل خشونتها و مجازاتهای سنگین شهرت جهانی پیدا کرد.

دولت اسلامی عراق و شام یا داعش از زمان پیدایش آن تاکنون باعث مرگ و صدمات جسمانی قابل توجه و خسارت به اموال و نابودی زیرساختها در عراق و سوریه شده است و هم اینک شمار وسیعی از رفتارهای مجرمانه جرمانگاری شده تحت عناوین »جرایم جنگی« و »جرایم علیه بشریت« و حتی » نسل کشی1«، توسط جنایت پیشهگان گروه داعش به فعلیت رسیده است؛ و این جنایتهای داعش ناشی از عدم وجود ضمانت اجرای کیفری مناسب در حقوق بین الملل است که تحقق آن این انتظار را در جامعه جهانی ایجاد کرده است که دیوان کیفری بین المللی به عنوان اولین و تنها محکمه دایمی در عرصه عدالت کیفری بین المللی نسبت به جرایم ارتکاب یافته از سوی داعش واکنش نشان داده و با مداخله در این ماجرا زمینه تعقیب مرتکبان جرایم بین المللی را فراهم سازد.

لیکن اختلاف از آنجایی آغاز میشود که با توجه به مسأله عدم صلاحیت دیوان کیفری بین المللی به جهت عدم امضای اساسنامه از سوی سوریه و عراق، آیا رسیدگی به جرایم ارتکاب یافته در قلمرو جغرافیایی این دو کشور قابل تعقیب از سوی این دیوان میباشد؟ و آیا دادستان دیوان میتواند نظر به عدم عضویت عراق و سوریه رسیدگی به جرایم را رأساً عهده دار شود؟ آیا دیوان صلاحیت رسیدگی به جرایم اتباع خارجی که عضو داعش شده اند و دولتهای آنها نیز اساسنامه را امضاء نموده اند را داراست؟

در این پژوهش نگارنده بر آن است تا با توجه به عدم عضویت دو کشور سوریه و عراق در اساسنامه دیوان کیفری بین المللی به نحوه ارجاع جرایم داعش به این دیوان و قابلیت تعقیب آن از سوی دیوان توجه نماید.

-2 قلمرو صلاحیت دیوان کیفری بین المللی در مواجهه با جرایم داعش

ماده 1 اساسنامه دیوان مصوب سال 2002 میلادی مقرر میدارد که این دادگاه قابلیت اعمال صلاحیت رسیدگی به جنایات ارتکابی اشخاص یعنی جنایات مندرج در این سند را که در زمره شدیدترین جنایات در عرصه بینالمللی بوده، بر عهده دارد که بر این اساس قلمرو صلاحیت دیوان محدود به چهار گروه از جنایات است که عبارتند از: جنایت نسلکشی (ماده (6، جنایات بر علیه بشریت (ماده (7، جنایات جنگی (ماده (8 و جنایت تجاوز ارضی که در ماده 5 اساسنامه دیوان احصاء گردیدهاند. به علاوه تابعان دیوان افراد حقیقی بالای 18 سال تمام میباشند و مفاد اساسنامه برای دولتهایی که جدیداً به اساسنامه بپیوندند عطف به ماسبق میشود (به زمان لازم الاجرا شدن اساسنامه) بر میگردد.

-2-1 جنایات نسل کشی
منظور از نسل کشی عبارت است از اعمال مشخص شده (ماده (6 که به قصد نابود کردن تمام یا قسمتی از یک گروه ملی، قومی، نژادی یا مذهبی انجام می پذیرند.

این گروه از جرایم میتوانند هم توسط مقامات دولتی و هم توسط افراد غیردولتی چه در زمان صلح و چه در زمان یک مخاصمه مسلحانه بینالمللی یا غیربینالمللی ارتکاب یابند. بنابراین جرم نسل کشی زمانی به وجود می آید که شخص یکی از اعمال مقرر در ماده 6 اساسنامه را مرتکب گردد. البته شرط اساسی این جرم همان قصد مندرج در ماده 6 یعنی »به قصد نابود کردن« میباشد. که در واقع عنصر معنوی جرم را تشکیل میدهد و در صورت فقدان این شرط این عمل ممکن است جزء جرایم علیه بشریت یا جرایم جنگی قلمداد شوند. یکی از دیگر ویژگی های این جرم این است که برای وقوع جرم ژنوساید حتماً وجود یک سیاست دولتی یا سازمانی شرط نمیباشد. برای تحقق جنایات نسل کشی وجود عناصر نابودی تمام یا بخشی از یک گروه، قصد و انجام اعمال ممنوعه در ماده 6 ا ساسنامه لازم است.

یک نکته در خصوص جنایات نسل کشی این است که تعریف آن از تعریف ماده 2 کنوانسیون 1948 نسل کشی تبعیت مینماید. البته اساسنامه به کنوانسیون هیچ اشارهای ندارد.

بر این اساس آنچه امروز از سوی داعش در عراق و سوریه به وقوع پیوسته مصداقی از نسل کشی است. نمونه بارزی از این نسل کشی را میتوان در کشتار ایزدی ها مشاهده نمود.

ایزدی ها طایفه ای هستند که بیشتر در نزدیکی موصل و منطقه سنجار عراق به سر می برند اما گروههای کوچکتری از آنها در ترکیه، سوریه، ایران، گرجستان و ارمنستان حضور دارند. ایزیدی ها کُرد هستند و ریشه هندو اروپایی دارند و به زبان کردی به عنوان زبان مادری سخن میگویند و به عربی نیز تکلم می کنند. همه دعاها و کتابهای دینی آنها به زبان کردی است. لالش ضریح مقدس آنها در شمال عراق است و از شخصیتهای معنوی مورد احترام آنها در عراق و جهان است. تعداد آنها 500,000 نفر در کل دنیاست که بیشتر آنها در عراق زندگی می کنند نزدیک به سی هزار نفر از آنها در سوریه به سر می برند و بیش از 500 نفر از آنها در ترکیه هستند که تعداد آنها بیش از 25 هزار نفر در اوایل قرن هیجدهم بود و بسیاری از آنها به اروپا رفتند.

در ایران نیز گروه اندکی زندگی می کنند که آمار دقیقی از آنها در دست نیست.

بر اساس آمار سازمان یونیسف در گزارشی درباره وضع اقلیت ایزیدی در نینوا آورده است: 40 کودک بر اثر گرسنگی و تشنگی طی روزهای گذشته به دنبال یورش داعش به سنجار، جان باخته اند. 25000 کودک سرگردان در کوههای اطراف سنجار در موصل نیاز به کمک های حیاتی دارند و بر اساس گزارش وزارت حقوق بشر عراق، داعشی ها زنان و دختران ایزیدی را در منزلی در سنجار جمع کرده اند و تعدادی را نیز به فرودگاه تلعفر منتقل کرده اند. تروریستها زنان و کودکان را میکُشند و زنان سرنوشت نامعلومی دارند. برخی منابع از ربوده شدن بیش از 400 زن و دختر ایزیدی از سوی تروریست های داعش و سرنوشت نامعلوم آنها خبر داده اند. که این اتفاق ناگوار نمونه ای از نسل کشی موضوع ماده 6 اساسنامه دیوان کیفری بین المللی است.

جنایات داعش علیه کردهای ایزدی و محاصره آنها در کوهستان سنجار که در واقع محروم کردن آنها از آب، غذا، دارو و امکانات زندگی می باشد که به روایت اخبار منابع موثق سبب از بین رفتن عده زیادی از آنها گردیده است از جمله به گزارش سازمان ملل بیش از هزار کودک که به دلیل کمبود غذا و دارو و قرار گرفتن زیر نور آفتاب جان سپردهاند. همچنین محاصره شهر ترکمان نشین آمرلی به مدت دو ماه توسط داعش که در این مدت مردم شهر به آب و غذا دسترسی نداشتند و برق شهر هم قطع بود و سایر جنایات این چنینی مشمول نسل کشی می گردد.

و کمیته تحقیق سازمان ملل گزارشی 41 صفحهای درباره اقدامات گروه تروریستی داعش علیه اقلیت ایزدیها منتشر و اقدامات تروریستها را »نسلکشی« توصیف کرد.

-2-2 جنایت علیه بشریت
در تعریف این دسته از جنایات بیان شده است: »هر یک از اعمال مشخص شده در بند 1 ماده 7 اساسنامه است که در قالب حملهای گسترده یا سازمان یافته علیه یک جمعیت غیرنظامی و با علم به آن حمله ارتکاب مییابند. حمله گسترده و سازمان یافته شامل رفتاری میشود که علیه هر جمعیت غیرنظامی در تعقیب یا پیشبرد سیاست یک دولت یا یک سازمان انجام میگیرد.« جرایم علیه بشریت از زمان عهدنامه ورسای شناخته شدهاند، اما زمان تبلور مشخص آن در اساسنامه دادگاه نورنبرگ بود. البته

تاکنون جرایم علیه بشریت در یک سند چندجانبه به طور مشخص نیامده است. با وجود این برخی مواد آن در اساسنامههای دادگاههای کیفری بینالمللی برای یوگسلاوی سابق و رواندا دیده میشود. (به ترتیب در مواد 3 و 5 اساسنامههای مذکور) همچنین در اساسنامه دیوان اختصاصی سیرالئون جنایت علیه بشریت مد نظر قرار گرفته است. (ماده (2 به هر حال اجزاء متغیر جنایت علیه بشریت قبل از ایجاد اساسنامه در تحولات بینالمللی حقوقی عرفی و حقوق قراردادی شکل گرفته است.

منظور از جنایات علیه بشریت که در این اساسنامه آمده است هر یک از اعمال مشروحه ذیل است هنگامی که در چارچوب یک حمله گسترده یا سازمان یافته بر ضد یک جمعیت غیرنظامی و با علم به آن حمله ارتکاب میگردد و شامل:

-1 قتل: در اساسنامه دیوان کیفری بین المللی فقط نام برده شده و تعریفی از آن ارائه نشده است. گروه داعش بنا بر مدارک و مستندات مختلف که شامل منابع خبری معتبر، تصاویر، کلیپ های ویدیویی از قتل افراد مختلف که رسماً توسط خود داعش بر روی اینترنت قرار می گیرد مرتکب قتل های متعددی گردیده است.

از جمله قتل عام 670 زندانی شیعه در موصل، کشتن افراد در ملاعام با شیوه هایی از جمله تیرباران کردن، گردن زدن، سربریدن، به صلیب کشیدن، مثله کردن، زنده سوزاندن و انتشار عکس ها و فیلم های این جنایات در اینترنت از جمله انتشار فیلم های گردن زدن خبرنگار آمریکایی "جیمز فولی" و سربریدن "پیترکسینگ" ، امدادگر آمریکایی، سر بریدن 21 کارگر مسیحی قبطی مصری که در لیبی ربوده شده بودند، همچنین آمار سر بریدن بیش از هفت هزار شیعه که توسط سازمان ملل منتشر شده است و نمونه های متعدد قتل های وحشتناک که با مراجعه به اخبار و نشریات و رسانه های مختلف قابل دسترسی است، مصداقی از این جنایت است.

-2 ریشه کن کردن (قلع و قمع): تخریب شهرها و روستاهای اشغالی و آثار تاریخی و فرهنگی گذشته در عراق و سوریه توسط داعش مصداق این موضوع است. مثلاً پالمیرا که در گذشته یکی از شهرهای بسیار مهم در مرکز سوریه بوده و به عنوان یک کاروانسرا برای افرادی که از صحرای سوریه عبور میکردهاند بسیار اهمیت داشته است.

به همین دلیل این شهر به »عروس کویر« نیز مشهور شده است. پالمیرا توسط اعراب به فرماندهی »خالد بن ولید« به تصرف درآمد و در قرن 16 قلعه فخرالدین مانی بر روی کوهی ساخته شد که مشرف به همه مناطق شهر بود.

این شهر در سال 274 میلادی توسط ارتش امپراتوری روم (اورلیانوس) برای اولین بار ویران و در دوره های بعدی بازسازی می شود. داعش پیش از این آثار باستانی فراوانی را در شهرهای »نمرود« و »الحضر« در عراق ویران کرده است و آثار باستانی شهر پالمیرا سرنوشتی مشابه داشته است.

داعش همچنین در سوریه و عراق اقدام به تخریب قبور مسلمین و دیگر مذاهب کرده است. آنها در سوریه قبور متعددی را که دارای ارزشهای تاریخی و مذهبی بوده تخریب کرده اند که نبش قبر »حجر بن عدی« در سوریه یکی از مشهورترین این اقدامات است.

آنها اخیراً در عراق مراقد زیادی را منفجر کرده اند که از بارزترین آنها می توان به قبور متبرکه پیامبرانی همانند یونس، جرجیس و شیث اشاره کرد. به ویژه قبر حضرت یونس که تقدس خاصی برای موصلی ها داشت و در پی تخریب آن خشم ساکنان این شهر را دربرگرفت. مقبره حضرت یونس (ع) در 375 کیلومتری شمال بغداد واقع شده است و تاریخ بنای آن به سال 138 هجری یعنی 1300 سال قبل بر می گردد. گروه داعش برای تخریب اماکن مذهبی از گردانی به نام گردان تسویه قبور و ضریح بهره می برد. اعضای این گردان که تعداد آنها نزدیک به 300 نفر است با استفاده از ماشین آلات سنگینی که متعلق به شرکتهای بزرگ در موصل است و آنها را پس از اشغال نینوا به چنگ آورده اند اقدام به تخریب اماکن مذهبی و تاریخی می کنند.

-3 به بردگی گرفتن: منع بردگی نسبت به دیگر جنایات بین المللی از سابقه طولانیتری برخوردار است، یعنی به قبل از کنوانسیونهای 1899 و 1907 لاهه بر می گردد. به بردگی گرفتن یعنی اعمال اختیارات مربوط به حق مالکیت بر انسان و او را مورد استثمار قرار دادن، میباشد.

اساسنامه دیوان کیفری بین المللی به بردگی گرفتن را این طور تعریف مینماید »اعمال اختیارات مربوط به حق مالکیت بر انسان که مشتمل است بر اعمالی که از قبیل خرید و فروش انسان به ویژه زنان و کودکان.« گروه داعش در موارد متعدد زنان و کودکان اقلیت های ایزدی، مسیحی و ترکمن را در عراق و سوریه ربوده و آنها را به عنوان

برده و کنیز فروخته است. از جمله در منطقه القدس در موصل بازاری برای فروش زنان و دختران توسط داعش ایجاد شده است که در این بازار روی زنان و دختران اسیر بر چسب قیمت زده شده و خریداران اقدام به چانه زدن درباره قیمت ها و خرید آنها می کنند.

به گزارش سازمان ملل حمله داعش به یک روستای ایزدی نشین در منطقه سنجار و ربودن زنان و دختران این روستا و انتقال آنها به زندان بادوش موصل و همچنین فرستادن گروهی متشکل از 150 زن و دختر که بیشترشان ایزدی یا مسیحی بودند به سوریه تا به عنوان هدیه در اختیار تروریست ها قرار گرفته یا به عنوان برده جنسی فروخته شوند. از مصادیق جنایت مذکور است برخی از زنان که موفق به فرار از دست اعضای داعش شده اند. به رسانه ها گفتند: قیمت فروش دختران به اعضای داعش حداقل 25 دلار و حداکثر 150 دلار است.
-4 حبس کردن یا ایجاد محرومیت شدید از آزادی جسمانی که برخلاف قواعد اساسی حقوق بین الملل انجام میشود. در این زمینه ماده 9 اعلامیه جهانی حقوق بشر چنین تصریح می نماید: »احدی را نمیتون خودسرانه توقیف یا حبس کرد.« این مورد نیز در اساسنامه دیوان کیفری بین المللی تعریف نشده است. بعد از محاصره موصل توسط گروه داعش، این گروه از زندانهای این شهر از جمله زندان با دوش برای نگهداری زنان و دختران اسیر و سایر زندانیان استفاده می کند.

-5 شکنجه: یعنی »تحمیل عمدی درد یا رنج شدید جسمی یا روحی بر شخصی که تحت کنترل متهم به شکنجه است. « در کنوانسیونهای 1899 و 1907 لاهه و ماده 3 مشترک کنوانسیونهای 1949 ژنو و پروتکل های 1977، اعمال شکنجه منع گردید و در غیر موارد جنگی نیز میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی، اعلامیه جهانی حقوق بشر و سایر کنوانسیونها و معاهدات منطقهای نیز به همین ترتیب شکنجه را منع کردهاند. بنابراین منع شکنجه امروزه از قواعد اساسی و مهم حقوق بشر دوستانه بینالمللی است.

گروه داعش با تعریف فوق مرتکب مصادیق بی شماری از این جنایت گردیده است: رنج روحی قبل از قتل افرادی که توسط داعش سر بریده می شوند که شامل فیلم گرفتن، مصاحبه های دیکته شده و قتل افراد در ملأعام و ... شامل شکنجه روحی میگردد. شکنجه های جسمی در اکثر اعمال گروه داعش که در فصل های قبل به مواردی از آن اشاره گردیده است کاملاً مشهود و بدیهی است.