بخشی از مقاله
چکیده
ازآنجاکه بروز درگیری و جنگ میان انسانها و دولتها از واقعیتهای انکارناپذیر جوامع بشری است و هریک از طرفین میکوشند با استفاده از تمام قوای خود بر دیگری چیره شوند، مذاهب و فلاسفه و حقوقدانان از گذشته تا به امروز، سعی بر این داشتند که با وضع قواعدی آثار مضر پدیده بدیمن جنگ را کاهش دهند. این قواعد و مقررات تنظیمکننده از آغاز تاریخ بشر تا امروز باتوجهبه مقتضیات و شرایط زمان و مکان بهوجود آمده است که همواره گامی مثبت به سوی کاهش آثار مضر جنگ بوده است؛ در این میان میتوان حقوق بشردوستانه اسلامی نام برد که از صدر اسلام حاکم بوده است و مجموعهای از روایات پیامبر و ائمه معصوم و همچنین رویه ایشان در زمان مخاصمات را شامل میشود.
همچنین، در عصر حاضر نیز شاهد تحولات گستردهای درزمینه وضع قواعد حمایتی برای کاهش آثار مضر جنگها هستیم. در این نوشتار درصدد بررسی اختصاصی رفتار با افراد خاص - زنان، کودکان، سالخوردهگان و... - در هنگام مخاصمات مسلحانه، از منظر حقوق بشردوستانه اسلامی و حقوق بینالملل بشردوستانه هستیم تا درنهایت به این ابهام پاسخ دهیم که آیا حقوق بشردوستانه اسلامی همانند حقوق بینالملل بشردوستانه معاصر، حقوق قابل اعمال در زمان مخاصمات مسلحانه است،ا یصرفاً برخی نکات اخلاقی را دربر میگیرد و همچنین، چه تفاوتها، کمبودها یا مزیتی برای حقوق بشردوستانه بینالملل معاصر دارد. ازسویدیگر، این مسئله بررسی میشود که آیا گروه تروریستی داعش هیچکدام از این قواعد حقوق بشردوستانه - چه اسلام و چه حقوق بینالملل معاصر - را درقبال افراد خاص رعایت میکند؟
مقدمه
از آغاز تاریخ بشر پدیده زشت و نامبارک جنگ همواره در اقصانقاط این کره خاکی روی داده و بر تاریخ و زندگی مردم اثر گذاشته است؛ بهطوریکه تحقیقات صورتگرفته حاکی از این است که انسانها تنها 250 سال از تاریخ را در صلح زیستهاند. در جنگ میان دولتها، هریک میکوشند با استفاده از همه وسایل و روشهایی که در اختیار دارند، بر دشمن چیره شوند و بهطور معمول، دراینمیان پیروزی از آن طرف قدرتمندتر است؛ ازاینرو، درطول تاریخ مذاهب مکاتب اخلاقی فلاسفه و حقوقدانان، در کوشیدهاند با قبول غیرقابل اجتناب بودن رخداد جنگ، قواعد و مقرراتی برای جنگ تنظیم کنند تا توسل به اقدامات غیرانسانی در طول جنگ را محدود سازند.
در تاریخ حقوق بینالملل یکی از قدیمیترین شاخهها که ریشه در اعماق تاریخ دارد، حقوق جنگ است. براساس یافتههای مورخان و کارشناسان، در میان سومریان قواعدی مانند اعلام جنگ، حمایت و مصونیت سفرا و قرارداد صلح وجود داشته و در کتیبههای به جامانده از پادشاهان آشور، سوزاندن اسیران و ویرانکردن خانههای مردم بابل سرزنش شده است؛ همچنین، در مجموعهقواعد »مائو« که قدمت آن به یک قرن پیش از میلاد مسیح باز میگردد، مقرر شده است که یک جنگجو در مبارزه با دشمنان نباید با سلاح پنهان یا سلاح سمی یا نیشدار حمله کند.
در فرهنگ اسلامی حرمت جان انسان اصلی اولیه قلمداد شده است؛ تاآنجاکه خداوند در آیه 32 سوره مائده میفرمایند: »هرکس انسانی را به ناحق بکشد، گویی همه انسانها را کشته است.« درست است که اسلام به معنای صلح و صفا است و صلح و دوستی، روح اسلام را تشکیل میدهد، ولی بروز جنگ و درگیری بین انسانها از واقعیتهای انکارناپذیر جوامع بشری است. پیامبر در جمع دو وضعیت متناقض، ملاحظات انساندوستانه و ضرورت جنگی، در حدیثیمروّت و رحمت و جنگ را با هم تلفیق کرده، فرمودهاند: »من پیامبر عطوفت و رحمت و مرد میدان کارزار و جهادم«، در این روایت پیامبر با ترتیب بیان این دو ضرورت، اولویت را بر عطوفت و رحمت قرار دادهاند.
در زمان پیامبر و صحابه ایشان ازجمله حضرت علی جنگهای متعددی با کفار و سران شرک به وقوع پیوست که مجموع روایات و رویهای که ایشان در جنگها به کار میبردند، به علم »یّسر« معروف شده و شاخهای از حقوق بینالملل اسلامی را تشکیل میدهد که با عنوان حقوق بشردوستانه اسلامی در زمان مخاصمات کارایی دارد. در حقوق بینالملل معاصر نیز مجموعهای از قواعد و مقررات وجود دارند که وضعیتهای جنگی را کنترل و به حمایت از قربانیان و افراد متأثر از جنگ میپردازند؛ ازجمله این قواعد کنوانسیونهای چهارگانه 1949 ژنو و پروتکلهای 1977 الحاقی به آن میباشند.
در این مقاله برآنیم به بررسی تطبیقی حقوق بشردوستانه اسلامی با کنوانسیونهای چهارگانه ژنو در زمینه رفتار با افراد خاص در کارزار بپردازیم تا به وجوه اشتراک و افتراق آنها پی ببریم. فرضیه ما این است که بهرغم آنکه قدمت حقوق بشردوستانه اسلامی به قرنها پیش باز میگردد، مقررات کاملی درزمینه مخاصمات مسلحانه دارد و چهبسا قوانین و مقررات امروزی مانند کنوانسیونهای چهارگانه ژنو1949 نشئت گرفته از همین حقوق بشردوستانه اسلامی باشد. همچنین گروه تروریستی داعش، بهرغم اینکه خود را اسلامی میداند و به گمان خود بنا دارد اسلام ناب نخستین را اجرا کند، تاکنون هرچه دیدهایم سراسر نقض حقوق بشردوستانه اسلامی و بینالمللی بوده است.
حمایت از افراد خاص
مطابق اصلی اسلامی »جنگها نظامها را رودرروی یکدیگر قرار میدهد و نه مردم را، بنابراین تاآنجاکه ضروریات نظامی ممکن میسازد، افراد باید از تعرض مصون باشند - «بوآزار، 107 :1369؛ محمد همدانی، بیتا: 926؛ سید قطب، . - 321 :1355 اصل مذکور نتایج بسیاری بهدنبال دارد که ممنوعیت جنگ با غیرنظامیان و تمایز بین رزمنده و غیررزمنده، منع جنگ با افراد بدون سلاح، مجروح، بیمار، زن، کودک، پیر... از آن جمله است. منظور از افراد مورد حمایت خاص، کسانیاند که بهسبب ویژگی و موقعیت خاصی که دارند، معمولاً نمیتوانند در جنگها شرکت کنند؛ از همینرو، باید در خلال مخاصمات مصون از تعرض بمانند؛ علاوهبراین باید قواعد و مقرراتی برای حمایت از آنان نیز وضع شود تا از آنان در برابر شرایط جنگی حفاظت به عمل آید.
در ادامه به بررسی وضعیت گروههای مختلفی که مشمول عنوان افراد خاص میشوند، یعنی زنان و کودکان، ساخوردگان، معلولان و بیماران، مجروحان، روحانیون و پیشوایان دینی در حقوق بشردوستانه اسلامی و حقوق بشردوستانه بینالمللی میپردازیم و در هر مورد این قواعد را با رفتار گروه تروریستی داعش1 در مناطق تحت تصرف خود تطبیق خواهیم داد. در پایان نیز استثنایی را که بر حمایت از آنان وجود دارد، با عنوان ضرورت کشتن افراد مورد حمایت خاص بیان خواهیم داشت.
زنان و کودکان
طبق موازین حقوق بینالملل بشردوستانه، زنان اعم از اینکه رزمنده، غیرنظامی یا خارج از صحنه نبرد باشند، .1 داعش که حروف اختصاری »دولت اسلامی عراق و شام« است، در مناطق تحت کنترل خود با عنوان دولت اسلامی شناخته میشود و یک گروه تروریستی است که اندیشه سلفی جهادی - تکفیری - را پیشه خود کرده، داعیه بازگرداندن خلافت اسلامی و اجرای شریعت خالص را در سر دارد. عراق و سوریه نیز جولانگاه عملیات داعش است. در اواخر سال 2013 و اوایل 2014، داعش پایگاه قدرت خود را در سوریه ایجاد کرد. پناهگاه و محلی امنی در رقه ایجاد کرد که در آن کنترل کامل مناطق را پس از برکناری تمام گروههای شورشی دیگر بهدست گرفت.
بهرغم حملههای متعدد از سوی جناحهای مختلف، داعش قادر به تحکیم مواضع و پایگاه قدرت خود بود. همچنین، سیاست »تفرقه بیانداز، حکومت کن« در مناطق قبیلهای که از آنان اطاعت نمیکردند، به حفظ سلطه داعش کمک کرد. در ژانویه 2014، داعش بخشهایی از فلوجه و رمادی در استان الانبار عراق را تصرف کرد. در اوایل ژوئن 2014 داعش با کمک اعضای رژیم بعثی سابق عراق، قبایل و دیگر شورشیان سنی، بهسرعت شمال عراق و موصل را به تصرف خود درآورد. سرانجام در 29 ژوئن 2014 - اولین روز ماه مبارک رمضان - ، داعش برپایی خلافت اسلامی و تبدیل نام دولت اسلامی عراق و شام به »دولت اسلامی« - به صورت مطلق - و نصب ابوبکر البغدادی به خلافت را اعلام نمود و خواستار وفاداری و بیعت فوری همه مسلمانان جهان شد.
