بخشی از مقاله
قواعد اخلاقي و تصميم گيري اخلاقي در کارآفرينان
چکيده
ارتقا و توسعه کارآفريني به عنوان يکي از اصلي ترين راه ها براي توسعه اقتصادي به رسميت شناخته شده است و در برخي از اقتصادها به عنوان درمان همه مشکلات اقتصادي در نظر گرفته مي شود. با وجود اين ، عدم توجه به رويه هاي اخلاقي مي تواند در توفيق هدف کارآفريني در زمينه توسعه اقتصادي اثرگذار بوده و مانع تحقق آن گردد؛ چرا که هيچ سرمايه گذاري کارآفرينانه اي نمي تواند بدون توجه به قواعد اخلاقي و وجود تصميم گيري هاي اخلاقي دوام بياورد. با وجود اهميت اخلاق در فرآيند کارآفريني و به خصوص در بقا و رشد کسب و کارها، متأسفانه در ايران تحقيقات چنداني در اين خصوص صورت نگرفته است .
لذا در اين مقاله ، با مرور پژوهش هاي پيشين مرتبط با موضوع ، تلاش شده تا ميزان اهميت قواعد اخلاقي و نقش آن در تصميم گيري کارآفرينان بيش از پيش مشخص گردد. نتايج حاصل از اين مطالعه ، نشان دهنده آن است که قواعد اخلاقي لازم براي تصميم گيري کارآفرينان ، از سه منبع فرد، کسب و کار و محيط تأمين مي گردد و لذا توجه به اين منابع براي تحقق هدف کارآفريني و رسيدن به توسعه اقتصادي الزامي مي باشد.
کليد واژه ها: قواعد اخلاقي ، اخلاق کسب و کار، تصميم گيري اخلاقي
١- مقدمه
با شکل گيري زندگي اجتماعي انسان ها، شکل گيري مبادلات بين آنان امري اجتناب ناپذير بود. ديدگاه هاي اوليه در خصوص کسب و کار، ديدگاه هاي بدبينانه اي بود که از زمان سومري ها آغاز شد. بعد از آن ، شواهدي از برخورد منفي مسيحيت با تجارت ديده مي شود اما با شکل گيري دوران مدرن ، ديدگاه منفي دربارة تجارت کاهش يافته است . اين تحول بر نوعي نگرش جديد به جامعه مبتني بود که با شکل گيري پديده هايي چون شهرنشيني ، تمرکز جوامع ، رشد صنعت و فناوري تحقق يافت و بر پاية آن ، «تجارت براي سود» به منزلة هدف محوري و فضيلت جامعه تلقي شد. گرچه در گذشته تجارت به انگيزه سود محکوم بود اما در دنياي مدرن تجارت به منظور کسب سود، غيراخلاقي به شمار نمي آيد (سالامون ، ١٩٩٨، ٢٧٥).
وانگهي آنچه حائز اهميت است ، آن است که جدا کردن اخلاق از کسب و کار مي تواند فاجعه آفرين باشد.
با نگاهي به تاريخ فعاليت هاي اقتصادي بشر، مي توان اين نکته را تأييد کرد، که ضعف اخلاق حرفه اي در کسب و کار موجب بروز مشکلات بسياري در جوامع بشري شده است . بروز مشکلات زيست محيطي در دنياي معاصر، بروز فجايع انساني ، شکل گيري تجارت هاي ضداخلاقي (تجارت مواد مخدر، قاچاق انسان ) و تخريب پيوسته محيط زيست ، همه ناشي از نبود نظام اخلاقي در کسب و کار است (گئورگه ،١٣٨٥، ٢٨).
از سويي ديگر، ارتباطي جدايي ناپذير بين اخلاق و کارآفريني وجود دارد. تنها در اين اواخر اخلاق به يک مسئله عمومي تبديل شده است و از سوي شرکت ها، سازمان هاي دولتي ، سهامداران ، کارکنان ، تأمين - کنندگان ، رقبا، مشتريان ، رسانه هاي خبري و جامعه مورد توجه قرار گرفته است . تمام مردان بزرگ جهان به طرفداري از اخلاق سخن گفته اند و تصديق کرده اند که اخلاق نه تنها در انواع مذهب بلکه به همان اندازه در کسب و کار، حرفه و هر نوع کارآفريني ، واقعيتي انکارناپذير است . در واقع اخلاق و کارآفريني دست در دست هم رو به جلو حرکت مي کنند. ارتقا و توسعه کارآفريني به عنوان يکي از اصلي ترين راه هاي توسعه اقتصادي به رسميت شناخته شده و در برخي اقتصادها به عنوان درمان همه مشکلات اقتصادي در نظر گرفته مي شود. به تازگي تحقيقات جديدي در رابطه با مشکلات اخلاقي که کارآفرينان با آن مواجهند در حال انجام است . بسياري از کسب و کارهاي بزرگ به علت رويه هاي غيراخلاقي سقوط کرده اند و در واقع بدون توجه به اخلاق هيچ سرمايه گذاري کارآفرينانه اي نمي تواند دوام بياورد (بانيک ، ٢٠١٠).
با وجود اهميت اخلاق کسب و کار، در ايران تحقيقات چنداني در اين خصوص صورت نگرفته است .
توجه بيشتر به اين موضوع مي تواند علل وجود رفتارهاي غيراخلاقي و غيرقانوني در برخي از سازمان ها را بيش از پيش مد نظر قرار دهد و در نهايت منجر به شکل گيري منشورهاي اخلاقي متناسب با فرهنگ جامعه گردد و به اين ترتيب ، فرصت هايي را که مي تواند موجب ارتکاب رفتارهاي غيراخلاقي و غيرقانوني شود، شناسايي و با نظارت هاي مکفي از اعمال غيراخلاقي و غيرقانوني ممانعت به عمل آورد (ابطحي ، ١٣٨٨). لذا در اين مقاله ، با مرور پژوهش هاي پيشين مرتبط با موضوع تلاش شده تا ميزان اهميت قواعد اخلاقي و نقش آن در تصميم گيري کارآفرينان بيش از پيش مشخص گردد.
٢- مباني نظري و پيشينه پژوهش
قواعد اخلاقي
اخلاق از نظر لغوي جمع خُلق و خَلق است که اولي به معناي صفات و سرشت است و بر جنبه رفتاري و ويژگي هاي خاص فرد در رفتار و عادات تأکيد دارد و دومي به معناي قيافه و شکل است که در هنگام خلقت نصيب فرد مي گردد (ميرکمالي ، ١٣٩٢، ٣١٧). جداي معناي لغوي واژه اخلاق ، تعريف معمول آن شامل مجموعه قواعدي است که لازمه نيکوکاري و رسيدن به کمال مي باشد. يعني اخلاق معياري براي خوبي و بدي کارها است (کاتوزيان ، ١٣٨٦). از نظر خواجه نصيرطوسي ، اخلاق علمي است که هدفش ايجاد يک منش است که انسان را از بد بازدارد و سبب مي شود که هر کاري از روي اراده سرمي زند، آن کار مطلوب باشد. پس در نتيجه ، اخلاق با اعمال ارادي سروکار دارد (کاتوزيان ، ١٣٨٦). تأثير اين معيار رفتاري ، بيش از هر چيزي بر ارزش ها نمود پيدا مي کند. ارزش ها را به عنوان ديدگاه هاي بيان شده براي توصيف اشياء تعريف مي کنند. ارزش ها نشان مي دهند که چه چيزي در زمينه ارزش هاي اخلاقي فرد مطلوب است و چه چيزي مطلوب نيست (پاينه و لندري ، ٢٠٠٥). ارزش ها را به عنوان مجموعه اصلي باورها و اصولي که براي افراد مطلوب تلقي مي شوند، تعريف مي کنند. ارزش ها از عضويت فرد در يک جامعه يا فرهنگ نشأت گرفته اند. به طور خاص ارزش ها از استانداردهاي اخلاقي همانند يک کودک از يک خانواده مشتق مي شوند. ارزش ها يک مارپيچ مداوم از فرهنگ جامعه را تشکيل مي دهند (پاينه و لندري ، .(2005
در اين رابطه اخلاق به عنوان مفهومي از آنچه رفتار درست و عادلانه است ، تعريف مي شود. اخلاق همچنين مترادفي براي (Moral) است . توانايي فرد براي انتخاب بين درست و غلط ، خوب يا بد، قابل قبول يا غير قابل قبول است . اخلاق شامل انتخاب مردم آزاد است . کساني که به آنچه انجام مي دهند آگاهي دارند و منطقي هستند. اين افراد نسبت به آنچه انجام مي دهند، مسئول هستند (پاينه و لندري ، ٢٠٠٥). نئونشواندر (١٩٩٩) به اخلاق به عنوان يک سيستم منطقي براي تعيين درست و نادرست ، معمولاً در زمينه اقدامات و سياست هاي خاص اشاره مي کنند (پاينه و لندري ، ٢٠٠٥).
در طي سال ها، محققان دسته بندي هاي متفاوتي از ديدگاه هاي اخلاقي که بسياري از آن ها ايده ها، فروض ، قوانين ، و تفسيرهاي متفاوتي را در بردارند، توسعه دادند که اين تضادها به نوبه خود مي تواند منجر به ارزيابي هاي متضادي درباره اين که چه چيزي اخلاقي يا غير اخلاقي است ، شود. از آن جمله ، هلريگل و اسلوکوم (١٩٩٦) هستند که ديدگاه هاي اخلاقي را به سه دسته تقسيم کرده اند و قائل به سه ديدگاه اصالت فايده (خودمداري )، رعايت حقوق فردي (فردمداري )، و عدالت گرايي (حق مداري ) مي باشند. در نظريه اصالت فايده ، هدف کسب حداکثر فايده براي حداکثر افراد است . در نظريه حقوق فردي ، عملي اخلاقي محسوب مي شود که در آن حقوق و آزادي هاي فردي به عنوان يک اصل کلي رعايت شود. در نظريه عدالت گرايي ، تصميمات زماني اخلاقي اند که با عدالت و انصاف اتخاذ شوند و هرکسي براساس ميزان تلاش و سعي خود پاداش ببيند و از تبعيض هاي ناروا و بي عدالتي و بي انصافي خبري نباشد (الواني ، .(1383
اما ديدگاه کامل تري نيز در اين خصوص و از سوي راندال و هَندسِن (١٩٩٢) ارائه شده است که ديـدگاه - هاي مرتبط با قواعد اخلاقي را به ٥ دسته تقسيم کرده اند که در جدول ١ مختصرًا توضيح داده شده اند.
جدول ١: ديدگاه هاي مرتبط با قواعد اخلاقي (راندال و هَندسِن ، ١٩٩٢)
عدالت توزيعي (چيزها چگونه به طور عادلانه توزيع شده اند؟) و عدالت رويه اي (که قوانين و رويه ها را براي نتايج عادلانه توسعه مي دهد.) است .
با وجود ديدگاه هاي متعددي که در خصوص اخلاق وجود دارد، توجه به اين مقوله حائز اهميت است که اخلاق تمام زندگي انسان ها را تحت پوشش قرار مي دهد. به همين دليل اقسام و انواع مختلفي از اخلاق و پسوندهاي اخلاقي شکل گرفته اند. از جمله اين ابعاد مهم و حائز اهميت ، اخلاق کسب و کار مي باشد که در بخش بعدي به بررسي اين مقوله پرداخته شده است .
اخلاق کسب و کار
موضوعات گوناگون بسياري وجود دارند که در تعاريف مختلف از اخلاق کسب و کار مي گنجند و در يک زمينه نوظهور مانند اخلاق کسب و کار غير ممکن است بگوييم چه چيز در داخل و چه در خارج از حيطه آن قرار مي گيرد اما روشن است که هدف اصلي در مباحث اخلاق کسب و کار کمک به ارتقا استانداردهاي سطح زندگي آدمي و ايجاد مسئوليت براي کسب و کارها در قبال عرضه کالا و خدمات به افراد است (کامنيچ ، ١٣٨٥). با اين حال پيش از شکل گيري مطالعات گسترده در خصوص کسب و کارها، مسئله بسيار حائز اهميت ، مديريت در سازمان ها بوده است و اين مطالعات پايه و اساس مطالعات بر کسب و کارها گرديده است . لذا در اين بخش از مقاله ، پيش از آن که در خصوص مفهوم اخلاق کسب و کار، توضيح داده شود، در خصوص اخلاق در سازمان ها و مطالعاتي که در اين زمينه انجام گرفته شده ، پرداخته مي شود.
توجه به اخلاق در مديريت سازمان ها، موضوعي است که الواني (١٣٨٣) از ديدگاه هاي متعددي به بررسي آن پرداخته است . اين ديدگاه ها عبارتند از:
• ديدگاه غايت مندي و نتيجه گرايي : در اين ديدگاه ، عملي اخلاقي محسوب مي شود که نتيجه دلخواه را حاصل نمايد. بنابراين براي آنکه اخلاقي بودن عمل را اثبات کنيم بايد به نتايج آن بنگريم . اين ديدگاه به دو نظريه فرعي تقسيم مي شود: يکي اصالت نفع فردي و ديگري سودمندگرايي يا اصالت فايده . در نظريه اصالت نفع فردي ، رفتار قابل قبول را بايد در برابر نتيجه اي که براي فرد در بردارد، ارزيابي نمود. طرفداران اين نظريه معتقدند به دنبال سود شخصي رفتن و آن را به حداکثر رساندن نبايد منع شود. در نظريه سودمندگرايي يا اصالت فايده ، نتيجه همچنان از اهميت برخوردار است اما تلاش در آن است که بيشترين منفعت براي بيشترين افراد حاصل گردد. طرفداران اصالت فايده اعتقاد دارند که در سازمان بايد تصميماتي اتخاذ شود که منفعت کل را حداکثر کند. بدين منظور مقايسه منظم و سيستمي هزينه و نتيجه بديل هاي مختلف ، مي تواند مفيدترين آن ها را مشخص سازد و مدير بايد آن را برگزيند. بدين ترتيب پيروان اين نظريه وجود قوانين و ضوابطي را در اين زمينه ضروري مي دانند. فرضاً اين ضابطه که
«رشوه دادن امري خطا و ناصواب است .» موجب مي شود تا هر کسي صرفاً براي نفع شخصي خود دست به اين عمل نزند، زيرا ارتشا براي گروه کثيري از افراد جامعه مضر است ، اگرچه براي يک فرد يا گروه خاص مفيد است .
•ديدگاه تعهد اخلاقي نسبت به رعايت حقوق افراد: در اين ديدگاه تمرکز بر رعايت حقوق
افراد و نيت و قصد آنان در اعمال و رفتارشان است . در اين ديدگاه بايد براي تمامي افراد انساني حرمت و ارزش قائل بود و نمي توان حق يک انسان را بخاطر نتيجه اي که براي جمع دارد، پايمال کرد. از اين رو اين ديدگاه را «حرمت انساني » نيز مي نامند. حقوقي چون آزادي بيان ، آزادي انتخاب حرفه ، آزادي در حريم زندگي خصوصي و شخصي ، آزادي در دريافت اطلاعات براي افراد هميشه محفوظ است و سازمان ها بايد اين حقوق را محترم شمرده و در احقاق آن براي اعضاي خود تلاش کنند. از سوي ديگر قصد و نيت فرد نيز در اين ديدگاه از اهميت فراواني برخوردار است ، بدين معني که نيت فرد در رفتار او بايد مبتني بر مصلحت و خيرخواهي باشد و قصد او ضايع ساختن حقوق ديگران نباشد، تنها در اين صورت است که حقوق تمامي افراد در جامعه حفظ خواهد شد.
•ديدگاه نسبي گرايي : اين مکتب تحت تأثير تفکرات کانت مي باشد. در اين ديدگاه اخلاق تابع
شرايط مي شود و گزاره هاي اخلاقي در هر وضعيتي متفاوت خواهند بود. فرضاً در دوره اي تبليغات براي حرفه هاي معلمي و پزشکي مردود و غيراخلاقي شمرده مي شد اما امروزه اين گروه ها نيز به تبليغ مي پردازند و اين موضوع غيراخلاقي محسوب نمي شود. نسبي گرايان معتقدند سازمان ها و جوامع در حال تغييرند و مقتضيات و شرايط دائماً در حال دگرگوني اند و بنابراين بايد ديد در هر دوره و شرايطي در چه موردي اجماع وجود دارد و همان نظر اجماعي را به عنوان اصل اخلاقي پذيرفت . طرفداران اين ديدگاه نظر جمع را ملاک اخلاقي بودن اعمال مي - دانند و جامعه را عامل مهمي در شکل گيري اصول اخلاقي مي دانند.
•ديدگاه اخلاقي مبتني بر تقوي و پرهيزگاري : در اين ديدگاه اصول اخلاقي حالتي مطلق به
خود مي گيرند و ارزش هايي چون راستگويي ، صداقت ، درستکاري و امانت ، اخلاقي محسوب مي شوند و در مقابل آن ها دروغگويي ، فريبکاري ، نادرستي و پيمان شکني ، ضد ارزش به شمار مي آيند. پرهيزگاري و تقوا در افراد موجب مي شود تا ارزش ها را پاس بدارند و فراتر از هنجارها و نرم هاي جامعه و سازمان قدم برنداشته و خوب و بدهاي پرهيزگارانه را ملاک عمل خود قرار دهند. اصول اخلاقي مذاهب در اين ديدگاه نقش عمده و اصلي را ايفا مي کنند.
بعد از بحث مختصري در خصوص اخلاق در سازمان ها، به بررسي اخلاق کسب و کار پرداخته مي شود. در مباحث مرتبط با اخلاق کسب و کار معمولاً دو فرض را در نظر مي گيرند: فرض اول بيان مي دارد که اخلاق کسب و کار مجموعه قوانين اخلاقي حاکم بر جامعه است که در کسب و کار بکار رفته است .
فرض دوم اخلاق کسب و کار را ذاتاً کاربرد برخي استانداردها و معيارهاي مربوط به تعهدات اجتماعي در بخش حقوقي و صنفي جامعه مي داند (کامنيچ ، ١٣٨٥). تعيين محدوده اخلاق کسب و کار پيچيده است و در زمينه هاي نامتجانس علمي و عملي ، از خداشناسي تا آموزش کسب و کار را شامل مي شود. بنابراين تعريف آن زماني که سعي مي کنيم تمام اين دامنه ها را شامل شود، کار دشواري است . از نظر بانيک (٢٠١٠) اخلاق کسب و کار اصول و قواعد حاکم بر هر جامعه است که چارچوب ها و ضوابطي براي فعاليت هاي اقتصادي و حرفه اي افراد آن جامعه تعيين مي کند. در تلاش براي تعريف اخلاق کسب و کار که شامل تمام اجزايش باشد، لويس مطالعه اي را سازمان دهي کرد که در سال ١٩٨٥ چاپ شد و «تعريف کردن اخلاق کسب و کار را مانند کوبيدن (زدن ) ژله به ديوار» ناميده شد. لويس با استفاده از تحقيقش ، يک ليست از سي و هشت دسته تعاريف اخلاق کسب و کار بيان شده در آثار مديريت به وسيله نويسندگان کسب و کار را پايه گذاري کرد که چهار تعريف اول که بيشتر از سايرين متداول و معروف هستند، عبارتند از:
• قوانين ، استانداردها و آيين نامه هايي که فرد را کنترل مي کنند.
