بخشی از مقاله
مبانی و مفاهیم زیبایی شناسی درطراحی شهرهاي ایرانی – اسلامی
چکیده
تهی شدن کالبد از محتوا، و به تبع آن تضعیف فرم هاي ارتباطی و عناصر تزینی در شهر ایرانی- اسلامی از مسایلی است که هویت شهرهاي ایرانی- اسلامی را با چالش اساسی مواجه کرده است. کاربرد نظام فرم و شکل در طراحی شهرهاي ایران و عوامل مربوط به آن یکی از مهم ترین موضوعات در ساختار شهري به شمار می آید که داراي اهمیت فراوانی از جنبه هاي گوناگون شهرسازي وطراحی شهري است. بکارگیري مفاهیم و مبانی زیبایی شناسی به عنوان عامل نظام مند باعث ایجاد فضاي مطلوب و آرام بخش در شکل گیري فضاهاي شهري می شود. هدف این مقاله شناخت و تحلیل مفاهیم زیبایی شناسی و عوامل تاثیر گذار آن در طراحی شهرهاي ایرانی – اسلامی می باشد. روش تحقیق توصیفی و تحلیلی است. سئوال اصلی تحقیق این است که شکل گیري عناصر زیبایی شناختی در ساختار شهري ایرانی و اسلامی چگونه از عناصر فرهنگی و اقتصادي تاثیرپذیرفته است. یافته هاي تحقیق بیانگر آن است که عناصر تاثیرگذار در زیبایی شهر هاي ایرانی - اسلامی در طول زمان و مکان هاي مختلف دچار تغییرات اساسی شده و تغییرات فرهنگی و تاثیر پذیري از فرهنگ هاي پیرامونی و تغییرات شدید اقتصادي ـ اجتماعی نقش آنها کاهش یافته است.
واژه هاي کلیدي : شهر هاي ایرانی واسلامی ، معماري ایرانی و اسلامی ، هویت شهري ، مفاهیم زیبایی شناسی
-1 مقدمه
جنبه هاي زیبایی شناسی طراحی شهري باعث شده تا طراح از هر ابزاري براي هرچه بهتر شدن فضاي شهري که موجب تعاملات اجتماعی می گردد استفاده کند . شهر پایگاه اصلی تمدن انسانی وتبلور ذهنی و تکنولوژیک بشر است. مطالعه سطوح و رشد شهرنشینی منعکس کننده این واقعیت است که رشد جمعیت شهري به سرعت در حال افزایش است[1] .این مقاله با هدف شناسایی وآشنایی بیشتر عوامل گوناگون زیبایی شناسی با مفهوم کاربرد هاي و الزامات در رابطه با آن ، مطرح می شود . امروزه به طور گسترده سعی بر آن است که شکل گیري و طراحی ساختمان ها و شهرهاي جدید بر گرفته از الگوهاي خاص والهام پذیر از دیگر عوامل طبیعی ویا محیطی و فرهنگی باشد . معماران و شهرسازان از آغاز بشر تاکنون سعی کرده اند با توجه به نیاز ها ي موجود در جامعه آثاري خلق سازند که گاه ممکن است جنبه هاي زیبایی شناسانه پیدا کنند و بتوانند میان فرهنگ هاي مختلف ارتباط برقرار سازند و در هر بنایی به طور مجزا با حفظ پیشینه ي قبلی ، شخصیت مکان خود را حفظ کنند. زیرا آنچه نقطه آغازین تبدیل یک ساختمان به اثري هنري وبرجسته ومعمارانه است ، شخصیت مکان آن می باشد0 این مطلب در رابطه با هر مکانی صادق است ، شخصیت مکان در هویت بخشیدن به اثر نیز موثر است0
رنگ،فرم،شکل،نور همگی باهم و یا به تنهایی می توانند به هویت بخشیدن یک اثر کمک کنند هریک از این عوامل خود به تنهایی نماد زیبایی هستند که در طراحی شهري ترکیب شده اند. ساختار فضایی یک شهر باید تجلی گاه فرهنگ،تمدن
1
وپیشرفت یک جامعه در تمام زمینه ها گردد و همچنین بتواند در دراز مدت نیز مورد توجه مردم قرارگیرد و نه تنها از گذشته الهام گرفته باشد، بلکه در حال وآینده نیز جاري و ماندگار شود0 معمار و طراح شهري این کار را به کمک علائمی که در ذهن ما معنایی خاص دارند انجام می دهد و از فرم ها و نشانه ها بهره می گیرد تا به کمک آن محتواي ذهنی را براي ما قابل درك و تاثیر پذیر کند0و موجب عینیت بخشیدن آن به گونه اي که فراتراز تاثیرات آنی آن باشد قابل درك سازد0به عبارت دیگر هر بنایی به عنوان جزئی از فرهنگ معماري این وظیفه را دارد که یک اندیشه ذهنی را از طریق فرم ظاهري خود عینیت ببخشد و به این ترتیب نمودي خواهد بود براي سنجش این فرهنگ .[2]
بنابراین کاربرد واهمیت این امر در نظام شهرسازي بصورت ویژه مشهود است . دربررسی پیشینه پژوهش می توان به طرح هاي بهسازي و نو سازي در شهرهاي کلان کشور از جمله اصفهان از سال 1310ه-ش به بعد اشاره کرد ،که به دلیل ضعف در مدیریت و برنامه ریزي، کمبود نیروي متخصص ماهر، توجه به ظاهر سازي معماري و شهرسازي به جاي تعمق در ترویج بناها و بافت هاي اصیل ، فقدان برنامه ریزي هویت بخش و کمبود سرمایه گذاري ، موجب دور شدن فرهنگ شهرنشینی و شهرسازي ایرانی – اسلامی از ساختارهاي اصلی خود شد .[3] روش اصلی مقاله در جمع آوري وتحلیل داده ها ، تحلیل محتواي کیفی بوده است که تلاش شده در بخش اول خلاصه هایی از مفاهیم زیبایی شناسی وتاریخچه ي آن ودر بخش هاي بعدي ، بررسی تاثیر الگوها ي طبیعی در ساختار شهري وعوامل تاثیر گذار در هویت شهري و چگونگی استفاده از عناصر بصري در طراحی شهرهاي ایرانی اسلامی مطرح شود .
-2 تعریف زیبایی شناسی
لغت زیباشناختی (استتیک)در اصل یونانی است وبه معنی ادراك است. علم زیباشناختی به معنی وسیع کلمه به بررسی روش هاي احساس محیط و موقعیت فرد در داخل آن می پردازد . انسانها از آغاز خلقت خواستار زیبایی بوده اند و براي هرچه زیبا ترشدن محیط زندگی خود تلاش کرده اند .هدف زیبایی شناسی این است که تصور و درك درست از محیط اطراف را براي ما تجلی سازد .[2]افلاطون معتقد به دو نوع زیبایی بود ، از سویی زیبایی طبیعت و موجودات زنده واز سویی دیگر زیبایی هندسه ، خط و دایره او معتقد بود که زیبایی طبیعت نسبی است در حالی که زیبایی هندسه یا آنچه که بدست بشر ساخته می شود مطلق است یکی از عناصر زیبایی شناسی که در مفاهیم طراحی ، شهرها ي مختلف مطرح می گردد استفاده از فرم است ، که می توان از آن به عنوان خوانایی فضاي شهري و تثبیت عناصر تزیینی استفاده کرد .
-3 استفاده از فرم
فرم ها به عنوان علائم بصري براي بیان یک مفهوم معنایی ، علایمی هستند قابل تعبیر . نخستین گام براي شناخت یک اثر معماري ، شناخت فرم است. فرم عامل ایجاد فضا ورفع نیازهاي عملکردي است . فرم، توسط شکل و ویژگی هاي دیگري که از آنها با عنوان »مشخصات بصري فرم«یاد می شود ، نمود عینی می یابد.[4]فرم ها خود باعث خوانایی و شکوفایی اثر در ذهن بیننده می شوند.
عناصر تشکیل دهنده فرم شامل نقطه ،خط ،سطح ، حجم و رنگ است و فضاي معماري نیز تحت تاثیر روابط بین این عناصر و ترکیب آنها حاصل می شود . جهت ترکیب وتعیین نوع رابطه بین این عناصر ،عناصري سازمان دهنده نظیر هندسه ،تقارن،تکرار،ریتم،محور،...مطرح می گردند .[5]
-4 تاثیر فرم بر زیبایی شناسی
طبق گفته برولین فرم هاي بصري متفاوت می توانند از نظر زیبایی شناسی تاثیر متفاوت بر ناظر داشته باشند. ما بادیدن
(خواندن )فرم هاي بصري موجود در یک فضا به مفهومی از آن فضا دست می یابیم ، از این نظر بیان مفاهیم با استفاده از فرم هاي بصري آسان تر از زبان گفتار و نوشتار است .زیرا فهم فرم ها ي بصري نیازي به رمز گشایی ندارد . براي مثال گاهی تنها
2
دیدن یک چیز براي درك عملکرد آن کافیست وبه ما دانش کافی براي ارزیابی و درك آن را می دهد.[6] هر محیط شهري براي خود داراي ترکیبی از این عناصر و درجه اي از آزادي براي ایجاد تنوع در طراحی می باشد.[7] استفاده از فرم هاي بصري و نحوه قرارگیري و ترکیب آنها با یکدیگر با توجه به مسئله زیبایی شناسی ، از جمله مسائلی است که می تواند در طراحی شهرهاي ایرانی - اسلامی تاثیر گذار باشد .
-5 معماري ایرانی
در فرهنگ و تمدن ایرانی – اسلامی اینگونه بیان می شود که معماري ،هنر ساختن و خلق فضا است . به نظر مک آیورلیس معماري فهم زیبایی شناختی مارا به شکلی خاص از رهگذر جنبه کارکرد گرایانه اي که فرم آن را تعیین می کند به وجود می آوردکارکردبنا را تعیین کننده فرم آن می داند ،چنانکه فرم بنا را به لحاظ زیبایی شناختی مناسب کارکرد در نظرمی گیرند که بنابدان منظور طراحی شده است. طبق این نظر ،زیبایی بنا را باید بر حسب فرم آن در رابطه با فرم آن در ارتباط با کارکرد آن ارزیابی کرد. یعنی بایدزمانی به کاربري ساختمان بپردازیم که به کارایی فرم آن پرداخته باشیم. در چارچوب زیبایی شناسی زندگی روزمره است که چنین تعبیري از اهمیت زیبایی شناسی جلوه گر می شود. در دنیایی که ما ساکنیم با ساختارهایی اجتماعی که پیش از ما وجود داشته اند و پس ازما باقی خواهند ماند. هویت هاي فردي مادر این دنیا شکل می گیرند که مارا به اجدادمان وهمنوعانمان و به آیندگان پیوند می زنند.
5-1 -تاریخچه معماري ایران
بررسی هاي مختلف باستان شناسان نشان می دهد که تاریخچه معماري ایران به حدود هزاره هفتم قبل از میلاد میرسد.
که براساس گذشت زمان دچارتغییرات شده و تکامل یافته ،گرایش هاي معماري ایران بیشترتاثیر پذیرفته از مذهب بوده است
. معماري ایران داراي ویژگیهاي متفاوت نسبت به سایر کشورهاي جهان است، این ویژگیها شامل طراحی مناسب، فرم ، شکل ،رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمانسازي ، گنبد ها ، سردرها و تزئینات گوناگون که نشاندهنده شکوه معماري ایرانی -
اسلامی است.
5-2 -ویژگیهاي معماري ایران
معماري ایرانی – اسلامی به عنوان تجلی گاه ارزش ها و شکل گرفته بر پایه ي آرمان ها و اصول و مبانی جهان بینی اسلامی ،معانی و ارزش هایی رابه انسان القاء می نماید که همین ارتباط محیط و انسان را نیز می تواند به عنوان جنبه هایی از حیاط تلقی نمود]٢. [ در هنر اسلامی اجزایی که در ساختمان سازي مورد استفاده قرار می گیرد با تغییر شکل و ساختار به عناصري تزیینی که موجب بخشیدن زیبایی به محیط می شود را فراهم آورده اند.از دیگر ویژگی هایی که می توان براي معماري ایرانی اسلامی معرفی کرد توجه به گنبدها ،سردر ها،هشتی ها،ایوان ها که بسته به شرایط محیطی هر منطقه ساخته می شد و موجب خوانایی فضا می گردید معرفی واشاره کرد . در معماري ایرانی عناصري مانند تناسب و زیبایی به چشم می خورد که بیانگر وجود منطق وریاضی و عرفان در آن است .
معماري ایران را باتوجه به درونگرایی و وجود حریم خانه ها و هشتی ها و شبستانها می توان باز شناخت .از امتیازات معماري ایرانی این است که هرگز از مکان هندسی همگن براي پوشش استفاده نشده و از اصطلاحات و نام قوسها و طاقها و گنبدها در زبان فارسی پیداست که بیشتر به شکل بیضی و تخم مرغ و بات (بیز) توجه داشتهاند.[8]
-6 تزیینات معماري ایرانی اسلامی
ی ایرانی – اسلامی رعایت گردید ،پرهیز از اسراف و تکرار بیهوده در معماري است ، در معماري
ی ی از اصو که در معمار
ایران تلاش شده که هنر هاي وابسته به معماري مانند سنگ تراشی ،گچ بري، کاشی کاري ، حفظ شوند و به عنوان جزئی از
3
تزیینات ساختمان در زیبا سازي محیط نقش ایفا کنند. پیرنیا در کتاب سبک شناسی معماري چنین می نویسد: اگر ارسی و روزن با چوب یا گچ و شیشههاي خرد و رنگین گره سازي میشود براي این است که در پیش آفتاب تند و گاهی سوزان، پناهی باشد تا چشم را نیازارد و اگر گنبدي از تیزه (معماري ایرانی) تا پاکار با کاشی پوشیده میشود تنها براي زیبایی نیست. وانگهی باید واژه زیبا به معناي زیبنده بودن و تناسب داشتن است و نه قشنگی و جمال.
- 6-1 کاشی کاري
این وسیله عبارت است از کاشی که اساسا شامل قطعات سفالین است که به طرزي خاص شکل داده و سوار می شود تا با ایجاد برخی اشکال براي محله هاي خاص مناسب باشد.به عبارت دیگر کاشی نوعی تزیین گرانتر از گچ بري بود که به طرح ها برجستگی بیشتر می داد و بخصوص بین انواع طرح ها تضادي بیشتر ایجاد ایجاد می کند.[9]
شکل:1 کاشی کاري مسجد کبیر یزد
-6-2 گچ بري
جهت پوشش دیواره هاي کاخ ها و معابد مورد استفاده قرار می گرفت ، زیرا مصالح ساختمانی،سنگ ،ساروج یا خشت خام ،چندان جالب نبود و تاثیر بیشتري از دیواره هاي لخت داشت[9] .این عنصر تزیینی هنوز هم به عنوان یک پوشش تزیینی دربناهاي امروزي کاربرد دارد و در طول زمان به کیفیت بهتر رسیده است .
- 6-3 رنگ
تکنیک استفاده از رنگ براي مشخص کردن عناصر ساختمانی یا تزیینی به منظور تایید برخی قسمت هاي ساختمان یا تزیین به صورت یک ویژگی همیشگی معماري اسلامی باقی مانده است . [9] وجود رنگ هاي آبی و سبز در مساجد نشانه ي شکوه و آرامش معماري اسلامی است .
-7 عناصر معماري ایرانی اسلامی
عناصر تاثیر گذاردر زیبایی شهرهاي ایرانی اسلامی در طول زمان و مکان ودوره هاي مختلف دستخوش تغییرات فراوان شده است به گونه اي که معماري وسبک ساخت وساز در مکان هاي مختلف بسته به اب وهوا ومکان زیستی دچار تغییرات می شود . طراحان و سازندگان شهرها ،در مکان هاي مختلف براي مقابله با شرایط گوناگون آب وهوا و همچنین فرهنگ هاي
4
مختلف متفاوت عمل می کنند اما گاه عناصري وجود دارند که ممکن است در بسیاري از جاها یکسان بوده و فرهنگ هاي گوناگون را به هم مرتبت سازند .
طراحی-7-1کاربرد نور در
ارزش نمادین نور در طراحی شهري تجلی معنویت ، تعقل و فضایل اخلاقی است (سرلو)معماران با ایجاد روزنه ها در دیوارها و سقف نور بیرون را به داخل هدایت می کردندکه از شاهکارهاي معماري ایرانی – اسلامی می توان به مسجد شیخ لطف االله اشاره کرد که در دوره صفویه ساخته شده است . نور از راه روزنه هاي کوچک برفراز گنبد خانه است که حالتهاي گوناگون در روز ایجاد می کند . [2] خانه بروجردي ها نیز یکی از مثال هاي بارز در این زمینه است که هم از نظر طرح ، معماري ، قدمت تزیینات و گچ بري و هم نور پردازي از آثار تاریخی کشورمان قرار دارد. این بنا از نظر خصوصیات محلی و عناصر معماري و تزیینات داخلی از اهمیت فوق العاده اي بر خوردار است در بام تالار نور گیرها و بادگیرهاي بسیار جالب خودنمایی می کند ، در سقف این بنا روزنه هایی براي ورود نور بیشتر به درون خانه وجود دارد که از نظر طرح و اجرا در زمره آثار بدیع معماري سنتی ایران است .
شکل :2 خانه بروجردي ها
- 7-2 گنبد
ساخت گنبد در ایران پیشینه ي دیرینه دارد . شهرهاي دایره اي و گنبد سازي نیازي بود که ایرانیان براي برآورده ساختن باورهایشان از هستی در خود احساس می کردند.گنبد در ایران بعد از اسلام نیز در ساختن مساجد بکار گرفته شدو بسیاري از مساجد و مقابر دوره اسلامی ایران با استفاده از آن ساخته شدند.بطور کلی ،هندسه مقدس نقش بسیار مهمی را در معماري ایرانی ،بخصوص در فضاي گنبد ایفا می کند. [10] گنبد قابوس در سال 1007ساخته شده و یکی از خارق العاده ترین بناهاي معماري اسلامی اولیه است. این بنا مقبره یکی از سلاطین کم اهمیت شمال شرق ایران است که در زمان حیات خود وي ساخته شد، که در این مقبره بودن نشان از قدرت است . [9] تفاوت گنبدهاي پیشین با گنبدهاي دوره هاي اخیر در این است که در گنبدهاي جدید بیشتر جنبه ي سازه اي مطرح است ، در حالیکه گنبدهاي هزاره ها و تا دهه هاي پیش بیشتر در جستجوي معانی و سرشار از نمادها و رمزگان بودند. . [10]
گنبد علویان در همدان مقبره اي ساده و چهارگوش است که آن را متعلق به قرن 12 یا14 میلادي دانسته اند در داخل و خارج این بنا یکی از کامل ترین مجموعه هاي تزیئنات گچی بناهاي ایرانی به چشم می خورد[9] اهمیت وجود گنبدها در
