بخشی از مقاله
چکیده
اکثر شهرهای ایرانیBاسلامی در همه دوران، منطق اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خاصی را در استخوانبندی فضاهای شهری دارا میباشند که به راحتی میتواند با عملکردهای جدید تطبیق پیدا کنند. همچنین همخوانی خود را با محیط طبیعی، مذهبی و اجتماعی- فرهنگی حفظ کند. در این میان با توجه به تاریخ کهن و دینی مردم ایران در شهرهای ایران، میتوان کمال هماهنگی و یگپارچگی اجزایی مانند؛ مسجد، مدرسه، بازار و میدان را در یک مجموعه پویا و منسجم به چشم دید.
شناخت ارزشها و مؤلفههای ایرانیBاسلامی و انعکاس آنها در کالبد شهر میتواند برای برنامهریزی و طراحی شهرهای جدید، درسهای ارزندهای بهدنبال داشته باشد و از بروز بحرانهای اجتماعیB هویتی جوامع شهری که تا حدود زیادی ریشه در ویژگیهای کالبدی و ریختشناسی شهرهای کنونی دارد، جلوگیری نماید، و ما را در رسیدن به هدف این نوشتار که ارائه الگوی طراحی شهرهای جدید به شیوه ایرانی- اسلامی میباشد، رهنمون کند.
این پژوهش از نوع بنیادی و روش تحقیق در آن توصیفی- تحلیلی میباشد، که با استفاده از منابع اسنادی و کتابخانهای انجام گرفته است. در این مقاله ضمن تعریف شهر اسلامی و عناصر و مؤلفه های اصلی آن، به تحلیل وضعیت کنونی شهرها و مقایسه آنها با شهرهای ایرانی- اسلامی پرداخته، نحوه انعکاس و روزآمدی ارزشهای حاکم بر آنها در طراحی شهرهای آینده ارائه میشود. و در نهایت پیشنهاداتی در رابطه با تحول شهرهای اسلامی امروزی با رویکرد معماری اسلامی ارائه شده است.
-1 مقدمه
زیستن درجامعه ای پر طراوت با بهرهوری بهینه از داشتهها که آیندهای بهتر از دیروز برای آدمی فراهم آورد، از آرزوهای دیرین انسانها است که بدان سبب بتواند آخرتی همراه با سعادت و رضایت الهی در برداشته باشد. و این مهم میتواند در بستر مکانی به نام شهر اسلامی محقق شود. "بر این اساس، شهر اسلامی بازتابی از اندیشههای متعالی دین مبین اسلام در تمامی جوانب میباشد - رحیمی، - 90 :1386 "بین اسلام و زندگی شهری، رابطه خاصی وجود دارد و ترویج اسلام با توسعه و ترویج زندگی شهری، متجلی شده است، تاریخ اسلام با پیریزی و ایجاد انواع مختلف شهر آغاز شده است. اسلام بهعنوان یک فضای فرهنگی و یک فضای ارتباطی ممتاز، بر مناظر شهری، سیمای ظاهری شهرها، ساختارهای آنها، نحوه کار آنها، ارتباط آنها با یکدیگر و با محیط اطرافشان تاثیر گذاشته است."
- ملکشاهی، - 161 : 1380 چیستی و چگونگی »شهر« و »شهر اسلامی« در آموزههای اسلامی، محمل و منشاء مباحث گسترده و دنبالهداری است که نیازمند ژرف نگری و پژوهش وسیع در منابع ارائهکننده این آموزههاست. شهر اسلامی علاوه بر موقعیت طبیعی و محلی و ویژگیهای کالبدی، بازتاب دهنده ساختارهای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی عام جامعه نیز هست. بنابراین در راه شناخت ویژگیها و مشخصات شهر اسلامی ابتدا لازم است با ایدئولوژی اسلامی آشنا شویم. در این میان تاثیر عامل جهانبینی و ارزشهای دینی- مذهبی به ساخت و تولید فضاهای شهری بهویژه در دوره اسلامی بسیار تعیینکننده و مهم میباشد.
شهر اسلامی برای خود چشماندازه ویژهای خلق میکند اگر این چشمانداز را بهعنوان یک نظام قابل اهمیت که ارزشهای جامعه را نشان میدهد در نظر بگیریم متونی هستند که میتوانند بازگو کننده هویت و اعتقادات مردم یک ناحیه و ساکنان یک منطقه باشند. و در شهرهای امروزین بهکار گرفته شوند. در واقه توجه به ریشههای شکلگیری شهرهای گذشته میتواند علاوه بر آموزندگی در شهرسازی امروز، در باززندهسازی اصولی اینگونه ساختارها نیز نقش اساسی ایفا کند.
به عبارتی دیگر آنچه این مقاله در پی آن است، تحلیل ریختشناسی شهر اسلامی و تبیین مشخصههای سازمانی و فضایی این شهرهاست تا در نتیجه این تحلیل و تبیین، مبانی و اصولی حاصل آید که در تفکرات امروزین عرصه طراحی شهری، شهرسازی و معماری مفید و کارساز باشد. بنابراین این پژوهش با مراجعه به متون مختلف در پی تحقق هدف این مقاله، "رسیدن به الگویی برای شهرهای ایرانی B اسلامی،" و در راستای پاسخگویی به سوالات زیر آغاز گردید.
-1 الگوی طراحی شهرهای جدید به شیوه ایرانی-اسلامی به چه نحوی است؟ × -2 شهر اسلامی چه خصوصیاتی دارد؟
هدف تحقیق:
معرفی مبانی شکلگیری کالبد شهرهای اسلامی و ارائه الگوی طراحی شهری جدید به شیوه ایرانی - اسلامی میباشد
فرضیه تحقیق:
در راستای رسیدن به هدف پژوهش و پاسخگویی به پرسشهای آغازین در این مقاله فرض بر این است که با بررسی و تحلیل کالبد و ساختار اصلی شهرها میتوان به مبانی و اصولی دست یافت که در تفکرات امروزین عرصه شهرسازی و معماری مفید و راهگشا باشد.
پیشینه تحقیق:
در ارتباط با شهر اسلامی، اظهار نظرهای فراوان صورت پذیرفته است که طیف وسیعی از پژوهندگان و متورخین متقدم اسلامی نظیر ابنخلدون تا شرقشناسان و مورخین متاخر غربی مانند ماکس وبر را شامل میشوند. "تقریبا از دهه 1940 میلادی به این سو، مطالعات زیادی در غالب شرقشناسی، مطالعات خاورمیانهای و مطالعه سرزمینهای عربی- اسلامی بهویژه در شمال آفریقا، از سرزمینهای اسلامی صورت پذیرفته است.
برخی از این مطالعات به بررسی معیارها و مولفههای کالبدی و اجتماعی- اقتصادی شهرهای اسلامی پرداختهاند. بسیاری از تحقیقات و مطالعات انجام شده در این زمینه، به بیان تفاوتها و تضادهای بین شهر اسلامی و شهر غربی از دیدگاه شرقشناسان و مورخان غربی پرداختهاند و برای این منظور از مولفهها و ویژگیهای حاکم بر شهرهای اسلامی و شهر غربی بهعنوان شاخصهای ارزیابی و شناخت شهر اسلامی، استفاده شده است" Bnninson et al, 2007 - ؛ Antoniou, 2002؛ Boswerth, 2007؛ دانتون، 1383؛ شیگی یوکی، 1383؛ لاپیدوس، 1383؛ سلطانزاده 1362؛ تقیزاده، . - 1386 این در حالی است که عموم محققان و پژوهشگران، در زمینه وجود تفاوت در ساختار کالبدی و اجتماعی شهرهای اسلامی و شهرهای غربی، اشتراک نظر دارند. "توجهات اساسی پیرامون مورد قبول واقع شدن الگویی بهعنوان شهر اسلامی در طی دهه 60 میلادی آغاز شد.
زمانی که »لاپیدوس« مفاهیم سنتی از شهرنشینی را در کتابی با عنوان "شهرهای مسلملنان در دوران میانه اخیر معاصر" برشمرد. نتیجه این مطالعات، امکان وجود شهر اسلامی را بهطور کامل مورد قبول قرار میدهند و یا در آن شک میکنند. براساس مطالعات انجام شده توسط شرقشناسان مطرحی چون »برادران مارکیز« و »فن گرون بوم«، ویژگی تمیز دهنده شهرهای اسلامی از شهرهای غربی عبارتنداز: مسجد جامع که در مرکز شهر قرار دارد، یک بازار با سلسله مراتب فضایی مشخص که در آن راستههای مهم معنوی نظیر مهر و تسبیحفروشان و ... در نزدیکترین محل به مسجد جانمایی شدهاند، یک ارگ حکومتی، مناطق مسکونی درونگرا و یک سیستمی از دیوار و دروازهها" - Bennison et al, . - 2007:2 "مناظرات اساسی در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90م و پس از اینکه »جانت ابولقد« چهارمین مقاله خویش تحت عنوان "شهر اسلامی - خیال تاریخی - شالوده اسلامی و رابطه معاصر" را در سال 1987 به چاپ رساند.
»نزار السید« در دو عنوان اول کتابش با عنوان »شهرها و خلفا« در اوایل 1991، موضوع شهرهای اسلامی را از دیدگاه مسائل سیاسی- اجتماعی به بحث گذاشته است. همچنین در تازهترین مطالعه »آندره ریموند« در مقالهای با عنوان شهر اسلامی، شهر عربی، خیالات شرقشناسان و تازهترین نگاهها که در سال 1994 چاپ شده است، موضوع تفاوتهای شهر اسلامی را بهدنبال کرده است" - Bennision et al, 2007:3 - "برخی دیگر از پژوهشگران، ساختار کالبدی شهرهای اسلامی را دقیقتر مورد شناسایی و تجزیه و تحلیل قرار دادهاند" - نقیزاده، 1386؛ سلطانزاده، 1362؛ حبیبی، 1375؛ توشی یو، 1383؛ " - Antoniou, 2002 حتی بعضی از آنها آنقدر در ساختار معابر شهر اسلامی دقیق شدهاند که هندسی بودن یا متریک بودن معابر مذکور را نیز مورد بررسی و تحلیل قرار دادهاند ".
"یکی از تازهترین فعالیتهایی که بهطور جامع در ارتباط با شهرهای اسلامی در ایران، انجام شده است، مجموعه سهجلدی با عنوان »شهرنشینی در اسلام« است" - افشاری، . - 1386 این مجموعه از مقالات ارائه شده به کنفرانس شهرنشینی در اسلام که در 22 اکتبر سال 1989 در توکیو به همت مرکز مطالعات فرهنگی خاورمیانهای توکیو برگزار شد، گردآوری شده است. در این مجموعه میتوان میتوان به خوبی از فرآیند تاریخی نگاه به شهرهای اسلامی، ریشه و اساس دیدگاههای پژوهشگران متعدد که در مقام رد کامل، تشکیک و قبول کامل تعبیر شهر اسلامی برآمدهاند، آگاهی یافت. مطالعات بومی انجام شده پیرامون ماهیت مکانی- فضایی شهر اسلامی، کم نیستند. در این بین مطالعات جغرافیدانان و جامعهشناسان، ارزشمندتر بهنظر میرسند.
-3 تعاریف
-1-3 تعریف شهر از دیدگاه اسلامی
شهر اسلامی همانند سایر شهرهای حوزههای تمدنی غیراسلامی با استفاده از شیوههای شهرسازی تمدنهای مغلوب شده توسط اسلام و اتکا به شکل و الگوی فرهنگی جدید در شهرسازی که از دین جدید در سرزمینهای فتح شده نشأت گرفته، ویژگیهایی دارد که دارای وجوه اشتراک زیاد با یکدیگر و خصایص متمایز کننده نسبت به سایر شهرهای غیر اسلامی است. در متون مختلف برای شهر اسلامی تعاریف گوناگونی ارائه شده است. شهرسازان براساس معماری حاکم بر شهرها آن را شهری میدانند که براساس فرهنگ اسلامی ساخته شده است.
در الگوی شهر اسلامی، عامل مسلط دین اسلام است و بهطور حتم تمام شاخصها و عناصر زندگی اجتماعی و کالبدی شهر اسلامی بر اساس این عامل نظام و هویت مییابد. - ایازی، - 102 : 1387 یکی از فضاهای جغرافیایی که از دیرباز انعاکس دهنده ایدئولوژی نظامهای حاکم بوده است، پدیده شهر است. بر این اساس شهر اسلامی بازتابی از اندیشههای متعاللی دین اسلام در تمام جوانب میباشد.
- رحیمی، - 90 :1386 این شهرها همگی در خصوصیت کالبدی و اجتماعی متأثر از حاکمیت فرهنگ اسلامی یا حکومتهای اسلامی با یکدیگر اشتراکات زیادی دارند. شهر اسلامی ماهیتی است بالقوه که میتوان در هر مکان و زمانی با توجه به مصالح، فناوری، دانش، هنر و فرهننگ بومی تفسیر و تجلی خاص خود را داشته باشند. - نقی زاده، - 81: 1386 اسلام بهعنوان یک فضای فرهنگی و یک فضای ارتباطی ممتاز، بر مناظر شهر، سیمای ظاهری شهرها، ساختارهای آنها، نحوه کار آنها، ارتباط آنها با یکدیگر و با محیط اطرافشان تأثیر گذاشت.
