بخشی از مقاله
چکيده
امروزه گردشگري، يکي از بالقوه ترين فعاليت هاي اقتصادي و چهارمين فعاليت اقتصادي که منتهي به توليد شغل ميشود، محسـوب ميگردد. لذا ميتواند چرخه اقتصادي را از اين طريق به خوبي به گردش درآورد. با توجه به اين کـه گردشـگري از لحـاظ اقتصـادي سبب ايجاد اشتغال و کاهش بيکاري و افزايش درآمد ميشود، ميتوان انتظار داشت که گردشگري مذهبي نيز که يکي از رايج ترين و مهمترين گردشگريها در دنيا است و سابقه آن به گذشته مربوط ميشود، بتواند در اين چرخه اقتصادي نقش داشته باشد. از طـرف ديگر براي رسيدن به اين امر مهم ، گردشگري مذهبي نيازمند مديريت اصولي و برنامه ريزي کاربردي است ، لـذا هـدف ايـن مطالعـه بررسي مديريت گردشگري مذهبي رويکردي در جهت اشتغالزايي است . اين مطالعه نشان ميدهد که يکي از شيوه هايي که ميتـوان گردشگري مذهبي را به سمت اشتغالزايي هدايت کرد استفاده از برنامه ريزي جـامع و بـه کـارگيري راهبردهـايي چـون بازاريـابي در گردشگري مذهبي است .
واژه هاي کليدي: گردشگري مذهبي، اشتغالزايي، چرخه اقتصادي، توسعه اقتصادي، بازاريابي
١-مقدمه
در بين شاخص هاي نمادين تمدن ها، گردشگري تنها نمادي است که گستره جغرافيايي آن را از مرزهاي سياسي کشورها، تقسيمات اداري و قلمرو قومي تعيين نميکند(خسروي، ١٣٨٤). امروزه گردشگري در کشورها نشان دهنده هويت فرهنگـي، ديني و يکي از مهمترين منابع توليد شغل و ارز است . گسترش و مديريت صنعت گردشگري براي بيشتر کشـورهاي در حـال توسعه که با مشکل بيکاري و عدم اشتغال ، کمبود منـابع ارزي مواجـه هسـتند، از اهميـت بسـياري برخـوردار اسـت (تقوايي، موسوي و غلامي بيمرغ ، ١٣٨٨). گردشگري در شکل و ساختاري جديد، پيامدي است که نمـيتوانـد از صـنعت و بـازار جـدا باشد(مومني، ١٣٨٦). زيارت و گردشگري مذهبي که ريشه در باورها و اعتقادات ديني مـذهبي در جهـان دارد، بـه مفهـوم تخصصي خود و فراتر از وابستگي به زمان و اوقات فراغت ، عامل مهم جغرافياي انساني در شکل گيري مسافرت ، ايجاد تمرکز و چشم انداز فرهنگي و ديني است (مومني و همکاران ، ١٣٨٧). از طرف ديگر صنعت گردشگري مذهبي يکي از راهکارهـاي معرفي تاريخ ، فرهنگ و ارزش هاي اعتقادي و همزيستي مسالمت آميز اديان در بين کشورها است به علاوه اماکن متبرکه و مذهبي علاوه بر قداست و معنويت منحصر به فرد، بيانگر آداب و رسوم ، اعتقادات و انديشـه هـاي مـردم مـيباشند(سـازمان جهانگردي، ١٣٨١). به لحاظ موقعيت فرهنگي و مذهبي خاص ايران ، مـديريت گردشـگري مـذهبي، رشـد و توسـعۀ قابـل توجهي دارد؛ به گونه اي که تنوع مراکز، آثار تاريخي و عبادتگاه هاي اديان مختلف موجـود در کشـور، موقعيـت ايـران را در تمام دنيا بينظير کرده است . جاذبه هاي مذهبي ايران پيوند تعاليم مذهبي، هنر و زندگي ايراني را بازگو ميکنـد و در حـال حاضر يکي از اولويت هاي گردشگران خارجي براي سفر به ايران است . لذا، انگيزه مذهبي گردشگران خارجي براي سفر بـه ايران ، بسياري از موانع و مشکلاتي که در تعاريف پديده گردشگري و آثار منفي اجتماعي و فرهنگي مترتـب بـر آن نهفتـه است ، از بين ميبرد و راه براي توسعه و مديريت گردشگري مذهبي فراهم ميکنند(سينايي، ١٣٨٢).
٢-گردشگري مذهبي
جهان امروز تحولات و تغييرات سريع و گسترده اي در تمام ابعاد ايجاد کرده است به طوري که تجارت جهـاني از ايـن قاعـده خارج نيست و درسطح وسيعي و با سرعت زيادي در جهت اين تحول در حرکت است . دنياي امروز اثري از جهاني شدن آن را در بر دارد و فرايندي است که منجر به رقابت تنگاتنگ ظريفت هاي مختلف تجـاري مـيشـود. از آنجـايي کـه اعتقـادات هـر سرزمين براي مردم آن ديار از اهميت بسياري برخوردار است ، نوع نگرش به مذهب نيـز داراي ريشـه اي کهـن در جوامـع بـه محسوب ميگردد. نگرش به توريسم زيارتي و ديني که در جـاي يکـديگر اسـتفاده مـي شـوند و ايـن دو مقولـه کـه تعريـف مخصوص به خود را دارند نميتواند در همه جا باعث جذب توريست شود.
بين مذهب و زيارت تفاوت زيادي وجود دارد. هنگامي که يک فرد به سمت يک مکان زيارتي ميرود و از آن بازديد مـيکنـد بنابراين در مدل توريسم زيارتي قرار گرفته و نوع گردشگري زيارتي را شکل ميدهد. حال اگر براي ديدن مسجدي برود ايـن نوع توريسم ، توريسم مذهبي ناميده ميشود که مي تواند همان جذابتي را که براي يـک مسـلمان دارد بـراي غيـر مسـلمانان صاحب هر دين و مسلکي باشد. بنا و معماري زيبا و قدمت ميتواند براي گردشگران کشورهاي مختلف بسـيار جالـب باشـد و آنان با جان و دل استقبال خواهند کرد. لذا توريسم مذهبي نيز وارد بازار تجارت جهاني شده و با سـرعت هـر چـه بيشـتر در جهت جذب گردشگري فعاليت ميکند که همه اينها با همکاري و همـاهنگي سـازمان ميـراث فرهنگـي و ديگـر نهـاد هـاي فرهنگي در داخل و خارج از کشور ميتواند بيشتر و موثرتر باشد.
اساسا گردشگري عاملي مؤثر در تعامل فرهنگي، گفتگوي تمدن ها، برقراري دوستي بين ملت ها، انتقال تجربيات ، گسـترش علم و رونق اقتصادي و رشد اجتماعي است . در تفکر ديني اسلام ، کارکرد جهانگردي از جنبه خاصي مورد توجه قرار گرفته است به شکلي که سير در زمين براي رسيدن به درکي بالا جهت ستايش قدرت مطلق و تأمل در نظام آفرينش خداونـد از سفارش هاي کتاب هاي ديني است . جهانگردي اسلامي، سنتي ديرينه اسـت و مهـاجرت مسـلمانان از مصـاديق گردشـگري اسلامي به شمار ميآيد. علماي مذهبي در پهناي تاريخ در سراسر دنيا براي کسب علم و دانش و به منظور مشاهده شهرها، سفر ميکردند. لذا، گردشگري، بستري مناسب براي شناخت و نشر معارف ، تبادل افکار و انديشـه هـاي علمـي و فرهنگـي است ، وجلب گردشگران خارجي موجب آشنايي سايرملل با اسلام و تعاليم حيات بخش آن ميگردد.
گردشگري ديني ابعاد مختلف و حوزه هاي وسيعي دارد که در مجموع يک هدف را دنبال ميکند و آن دستيابي به معرفت توحيدي و شناخت عظمت الهي است در اين بين زيارت بيت الله الحرام ، عتبات عاليات ، مزار انبياء و مسـاجد تـاريخي، بـه عنوان ماده اصلي گردشگري برخاسته از اعتقادات ملت هاي اسلامي از اهميت خاصي برخوردار است و موجب افزايش ايمان و گرايش مسلمانان به آثار اسلامي ميشود(سنتوس ، ٢٠٠٣).
گردشگري مذهبي يکي از رايج ترين و مهمترين شکل هاي گردشگري در جهان است که تاريخچه آن به گذشته برميگردد و شامل سفرها و بازديدهايي است که اصلي ترين هدف از آن تجربه مذهبي و آشنايي با مذاهب مختلف در دنيـا اسـت . جاذبـه هاي مذهبي و اماکن مقدس تعداد زيادي از گردشگران را به سوي خود جذب ميکنند. تاسيسات اقامتي و پذيرايي ايـن نـوع گردشگري شامل مسافرخانه ها و زائرسراها است که توجه به بافت اجتماعي – فرهنگي و عقيدتي گردشگران و جامعه ميزبـان داراي ويژگي هاي خاص خود است که در هر کشوري از تنوع بسيار بالايي برخوردار ميباشد. مهمتـرين نکتـه در گردشـگري مذهبي آن است که بر مشکلات اقليمي و آب و هوايي غلبه ميکند(ماير، ٢٠٠٤).
٣-انواع گردشگري مذهبي
گردشگري مذهبي را ميتوان از جنبه هاي مختلفي تقسيم کرد، زيرا هريک قادر است بر بازاريابي اين گردشگري تاثيرزيادي داشته باشد. گردشگري مذهبي کوتاه مدت : از جمله سفرهايي است که از نظر مکاني محدود و در کوتاه انجام ميشود. هدف از اين سفر رفتن به يک مرکز مذهبي در يک مکان محلي، منطقه اي و شرکت در جشن هاي مذهب ، نمايش ها وکنفرانس هاي مذهبي. اين سفر از لحاظ ابعاد زماني و مکاني کوتاه مدت و شامل اقامت شبانه در مقصد نميشود. گردشگري مذهبي بلند مدت نيز شامل بازديد از مراکز مذهبي با حوزه نفوذي محلي، منطقه اي، ملي و بين المللي و شرکت در جشن ها، کنفرانس ها وجلسات مذهبي براي چند روز يا هفته (رينسچد، ١٩٩٢).
٤-انگيزه و هدف سفر زيارتي
سفر به منظور بازديد از مراکز مذهبي و زيارتي همچون مساجد، کليساها، معابد، صومعه ها، آرامگاه ها، که اين نوع سفر به دو گروه سفرهاي زيارتي و سفرهاي تبليغي تقسيم ميشود. سفرهاي زيارتي شامل سفر براي زيارت خانه خدا، زيارت اماکن متبرکه ، زيارت آرامگاه ها، سفر براي ديدار از خويشان و دوستان و عيادت بيماران ، سفر براي انجام کارهاي خير، سفر براي کمک به مستمندان و رسيدگي به ايتام و نيازمندان ميشود. سفرهاي تبليغي نيز شامل تبليغ دين ، ارشاد و هدايت مردم مي شود(رينسچد، ١٩٩٢).
٥-خصوصيات گردشگري مذهبي
سفرهاي مذهبي نيز مانند ديگر سفرها داراي ويژگيهايي است از جمله اين که گردشگري مذهبي داراي اثرات منفي زيست محيطي، فرهنگي- اجتماعي کمتري نسبت به ساير شکل هاي گردشگري است که علت آن وجود آموزه هاي مکاتب ، اديان و مذاهب زائران و اين که اغلب زائران افرادي آرام ، اهل صلح و مطيع قانون هستند. همچنين فصلي بودن سفرهاي مذهبي نيز از ديگر ويژگيهاي مهم گردشگري مذهبي است . تمامي افراد از هر طبقه اجتماعي قادرند به اين نوع گردشگري دست بزنند زيرا مختص گروه خاصي نيست (همان ).
٦-موانع گردشگري مذهبي در ايران
گر چه توسعه گردشگري مذهبي به جهت استفاده هرچه بيشتر از مزاياي متعدد آن اجتناب ناپذير است ولي مشکلات و تنگناهاي متعدد در راه رشد و توسعه اين صنعت نبايد از نظردور بماند. برخي از اين مشکلات عبارتند از:
١. فقدان برنامه جامع و استراتژيک
٢. توسعه نيافتگي امکانات و تجهيزات مناسب و مدرن
٣. فقدان وزارتخانه گردشگري
٤. فضاي نامساعد تبليغاتي براي خدشه دار کردن ايران
٥. عدم تطبيق و هماهنگي فرهنگ جهانگردان برخي از کشورهاي خارجي با فرهنگ اسلامي
٦. فقدان نيروي انساني کار آزموده و متخصص امور جهانگردي در دفاتر ايرانگردي و جهانگردي و بياطلاعي و بيتجربگي کادر شاغل در موسسات جهانگردي
٧. ناهماهنگي در همکاري بين سازمان ها
٨. کمبود نيروي متخصص
٩. نداشتن سيستم واحد در تبليغات و بازاريابي گردشگري مذهبي
١٠. فقدان شبکه ماهواره اي انگليسي زبان جهت آشنا کردن توريست هاي خارجي در خصوص مذهب و فرهنگ ايراني.
٧-مديريت گردشگري ديني و مذهبي
مشکلات کار و زندگي، سبب شده است تا افراد از لحاظ روحي و معنوي نياز فراواني به تفريح و مسافرت به نقـاط مختلـف از جمله مکان هاي مذهبي و زيارتي پيدا کنند. اين امر اهميت صنعت گردشگري مذهبي را دوچندان کرده است (توانگر، خاکسار آستانه و رحماني، ١٣٩٢). به همين علت برنامه ريزي و مديريت گردشگري به خصوص گردشگري مذهبي از اهميـت زيـادي برخوردار است . به طور کلي، بر طبق آمار موجود افرادي که در طي سال به سفرهاي زيارتي ميروند ٢٤٠ ميليون نفر بـرآورد شده است ، که بيشتر اين زائرين را مسلمانان ، هندوها و مسيحيان شامل ميشوند. سفرهايي که بـا انگيـزه معنـوي و مـذهبي انجام ميشوند در طي سال هاي اخير رشد چشمگيري داشته است و سهم عمده اي را در صنعت گردشگري به خود اختصـاص داده است . در بيشتر شهرها و مناطق زيارتي و مذهبي، گردشگري مذهبي تأثير خاصي بر روي ساختار مـديريت شـهري مـي گذارد. آن چيزي که در شهرهاي زيارتي مورد توجه برنامه ريزان قرار ميگيرد، بهبود کيفيت خدمات و مديريت صحيح اماکن مذهبي است . لذا مديريت گردشگري مذهبي در شهرهاي زيارتي داراي ابعاد مختلفي است و علاوه بر ارتقاي عوامل فرهنگي، اجتماعي و معنوي زائران ، نيازهاي زيرساختي، اقتصادي و زيست محيطي را در شهر دربرميگيرد(تـوانگر، ١٣٩٠). همچنـين شهرهاي مذهبي گردشگرپذير نيازمند برنامه ريزي و مديريت مشخصي ميباشند که بدون وجود آن قادر بـه توسـعه مسـير و مقابله با بحران هاي محيطي و انساني نخواهند بود. بدين علت ايجاد يک الگوي مديريتي نظام مند، مشخص و مناسـب جهـت بهره برداري از قابليت هاي موجود در شهرهاي مذهبي بسيار ضروري است . در کل ، اين نوع شيوه مـديريتي شـامل مـديريت و نگرش مديريتي نظام مند است که در آن پويايي گردشگري در قالب عرضه و تقاضا و با تأکيد بر پايداري و ثبات مـورد توجـه قرار گيرد. مديريت گردشگري مذهبي نيازمند توجـه بـه منـافع اقتصـادي، توليـد شـغل و پيامـدهاي اجتمـاعي و فرهنگـي است (پاپلي و سقايي، ١٣٨٥). اساسا توسعه و گسترش گردشگري مذهبي در شهرهاي زيـارتي ايجـاب مـي کنـد کـه تمـامي سازمان هاي متولي گردشگري به شکل اجرايي و عملي با يکديگر همکاري و تعامل داتشه باشند و نظام مديريت يکپارچـه در اين زمينه استفاده کنند(اگرسي، بايرام و کارا، ٢٠١٢)، به اين علت که گردشگري مذهبي اگر داراي مـديريت مطلـوب باشـد، اثربخشي مثبتي خواهد داشت اما اگر به مسئله مديريت و برنامه ريزي آن توجه نشود مـيتوانـد سـبب عـدم تعـادل شـهري، افزايش هزينه هاي غيرضروري، افزايش جرايم ، افزايش بيکاري و کاهش خدمات ميگردد(جيمسون و سونالا، ٢٠٠٢). در واقع مديريت گردشگري مذهبي، راهبردي به منظور اثرگذاري بر عواملي چون زمان بندي، سهولت دسترسي، توليدات ، آمـوزش و موقعيت است (تقوايي و اکبري، ١٣٨٧).
٨-گردشگري مذهبي و ارتباط آن با اشتغالزايي
در دنياي امروز صنعت گردشگري به يکي از ارکان مهم توسعه اقتصادي و تجاري تبديل شده اسـت . اکثريـت اقتصـاددانان و برنامه ريزان اين صنعت را يکي از ارکان اصلي توسعه اقتصادي در دنيا ميدانند(مافي و همکاران ، ١٣٩٠). در کـل گردشـگري يکي از پيچيده ترين فعاليت هاي اقتصادي است و به عنوان کسب و کاري چند عاملي با کارکرد مثبت تلقي ميشود(پارسا پور و همکاران ، ١٣٩٢). گردشگري مذهبي نيز در گروه مهمترين و پرطرفدارترين گردشگريها در دنيـا محسـوب مـيشـود کـه مشکلات آب و هوايي نيز مانع از انجام آن نميشود(آجيتي، ٢٠٠٤). اثـرات گردشـگري مـذهبي و دينـي در کسـب و کـار و اشتغال يکي از موضوعات مهم اقتصادي مرتبط با صنعت گردشگري است بدين علت که فعاليت ها و خدمات گردشگري ديني و مذهبي نميتواند توسط به کارگيري تکنولوژي ارائه شود و نيازمند نيروي انساني است . بدين جهت با گسترش ايـن نـوع از گردشگري زمينه هاي اشتغال فراهم ميشود و ميتوان اميدوار بود که بيکاري کاهش يابد. به طور کلي گردشـگري مـذهبي و ارتباط آن با اشتغالزايي ابعاد مستقيم و غيرمستقيم را شامل مـي شـود. در ايـن زمينـه مشـاغل متعـددي کـه در ارتبـاط بـا گردشگري ديني است به وجود آمده است از جمله تأسيس زائرسراها، سوغات سراهاي مذهبي، تبليغات مذهبي، حمل و نقـل اين نوع مشاغل در شهرهايي چون قم و مشهد بيشترين اهميت را دارند. در زمينه نقش گردشگري ديني و مذهبي و ارتبـاط آن با توليد شغل مطالعات مختلفي انجام شده است و نشان ميدهد که ايران با توجه به پيشـينه دينـي و مـذهبي کـه درآن وجود دارد ميتواند فرصت هاي توليد شغل بسياري را فراهم کند. در اين رابطه ميتوان به مطالعه اي که اسماعيليان در سـال ١٣٨١ در خصوص جذابيت گردشگري و اثر آن بر درآمد و اشتغالزايي استان اصـفهان انجـام داده اسـت ، اشـاره کـرد. نتـايج حاصل از اين مطالعه نشان داد که ميزان اشتغال ناشي از وارد شدن گردشگران خارجي به استان و بازديـد از امـاکن مـذهبي افزايش ٥٠ درصدي داشته است
