بخشی از مقاله
چکیده
مشهد مقدس به عنوان پایتخت معنوی کشور و مقصد گردشگری مذهبی در مقیاس های ملی و بین المللی محسوب می شود. در کلانشهر مشهد محدوده تجلی متن فضایی گردشگری مذهبی - کنش گردشگر/ میزبان - ، شهر - شامل حیات شهری،سیمای شهری، ساختار فضایی – کالبدی و شهر تعاملات اجتماعی - با مقتضیات حضور گردشگران مذهبی و انتظارات و نیازهای رفاهی ایشان از شهر میزبان هماهنگ است. با وجود آنکه به نسبت در شهر مشهد خدمات رفاهی از تراکم بالایی برخوردار هستند ولی نسبت خدمات دهی به گردشگران مذهبی و برآورد خدمات رفاهی آنها دچار مسائل و مشکلات فراوانی است.
در ایام پیک گردشگری مذهبی شاهد هستیم که گردشگران ورودی از خدمات رفاهی مناسب برخودار نبوده و گاه در ترکیب با شرایط بد اقلیمی ، این عدم برخوداری به شدت افزایش یافته، نایاب گردیده و به هزینه گزاف به گردشگران تحمیل می شود. از سوی دیگر به هنگام ایام غیر پیک و بخصوص در زمانی که تعداد گردشگران به پایین ترین حد خود می رسد - به عنوان مثال در ایام ماه رمضان - ، کمبود مشتری محصول گردشگری شهر مشهد - در فقدان خلاقیت لازم جهت جذب مشتری - نارضایتی اکثر صاحبان مشاغل خدمات رفاهی گردشگری را سبب می گردد.
این فراز و نشیب ها در برآورد خدمات رفاهی گردشگر و سودمندی میزبان از عرضه محصول گردشگری در شهر مشهد بیش از همه ناشی از عدم شناخت از واقعیت های متن فضایی گردشگری مذهبی شهر مشهد و فقدان استراتژی های لازم جهت مدیریت کیفیت منسجم - IQM - خدمات گردشگری مذهبی می باشد. بدین لحاظ در این مقاله به تحلیل و ارزیابی خدمات رفاهی گردشگری مذهبی در شهر مشهد به روش ارزیابی استراتژیک اقدام گردید.
در بستر مدل ارائه شده از مدیریت کیفیت منسجم خدمات رفاهی گردشگری و پرسشنامه ای محقق ساخت از حدود 68 کارشناس و متخصص نظرخواهی گردید و با تجزیه و تحلیل نتایج به دست آمده در مدل MS-SWOT استراتژی اقدام در شش حوزه خدمات رفاهی اهم از اقامت، پذیرایی، بهداشت و درمان، حمل و نقل، اوقات فراغت و اطلاع رسانی و تبلیغات مشخص گردید و در نتیجه بررسی ها در چارچوب استراتژی اقدام، استراتژی عملیاتی و سیاست اجرایی دارای اولویت در هر شش حوزه به تفکیک ارائه گردیده و تحلیل شکاف مدیریت کیفیت منسجم گردشگری مذهبی در شهر مشهد انجام گرفت. در پایان هم با ارائه سناریوهای منتج از تحلیل، سناریوی ترکیبی مدنظر انتخاب گردید.
1 مقدمه
در ادبیات علم گردشگری، گردشگری مذهبی به مفهوم تخصصی خود فراتر از وابستگی آن به زمان و اوقات فراغت است و ریشه در اعتقادات و باورهای مذهبی و ایمان به خدا دارد. حوزه نفوذ این نوع گردشگری سراسر جهان را فرا گرفته و با همه اجزا و گونه های مختلفش در متن گردشگری جهانی جای دارد . - Nolan and Nolan , 1989 : 11 - همچنین رونق و رواج این شکل از گردشگری تابع ایام خاص مذهبی می باشد و نیازمند ساختارهای منحصر و خاص خود است؛ که مرتبط با نحوه مراسم مذهبی و نگرش اعتقادی آن مذهب و دین است. این امر سبب گردیده که عملکردهای گردشگری مذهبی نسبت به سایر گونه های گردشگری تنوع بیشتری داشته باشند - . - Ajit,2004:2 این کارکردها به ساختار متفاوت در ارتباط با مکان منتهی شده و تولید متن فضایی گردشگری مذهبی را در مقاصد شکل می دهد.
در واقع متن فضایی گردشگری مذهبی ، فضا را به عنوان تصوری معمولی با وارونهکردن گردش آن و فرمول سازی دوباره بهمثابه ساخت اجتماعی و فرایند تولید فضا مدنظر قرار داده و از این طریق فضاهای جدید تعامل پیچیدهای را در رابطه با کنش اجتماعی میان گردشگر/ میزبان در مقیاسی خاص برقرار کرده است - سقایی الف و همکاران، . - 99:1391 به دنبال تولید متن فضایی گردشگری، امر ساماندهی - - Henderson,2011:524 نیز در دوسویه افزایش سطح تامین رفاه گردشگران مذهبی و افزایش کیفیت زندگی میزبان ضرورت یافته است.به عبارت دیگر برآورد نیازها و احتیاجات گردشگران و پی ریزی تامین رفاه گردشگران مذهبی، ساماندهی را در نقطه کنش مقابل میزبان و گردشگران و سودمندی دو سویه ، جهت رفع نابسامانی ها و توسعه متن فضایی الزام آور نمود.
جهت برنامه ریزی به منظور ساماندهی متن فضایی گردشگری مذهبی ، اولویت اول شناخت نیازها وخدمات رفاهی گردشگران در یک مقصد است. نتایج این شناخت، ظرفیت یابی گردشگری مذهبی، تعیین نوع مناسب توسعه گردشگری مذهبی، مشارکت مردم محلی در برآورد خدمات مورد نیاز در جهت پی ریزی ساختار خدمات رفاهی گردشگران مذهبی را مشخص میسازد. این ساختار که تحت عنوان خدمات مهمان نوازی نیز دسته بندی می شود شامل مجموعه ای از تشکیلات و تسهیلات می شود که یکی از بخش های مهم سفرهای گردشگری مذهبی را در مقاصد مختلف تشکیل داده است.
نیازهای رفاهی گردشگران مذهبی ورودی به یک مقصد را می توان در سه عرصه کانونی، میانی و پیرامونی دسته بندی نمود هر یک از این عرصه ها به نسبت اهمیت خدمات رفاهی مورد نیاز در جهت تولید و ساماندهی متن فضایی گردشگری مذهبی نقش مهمی را ایفا می کنند.
با این تفاصیل مقصد گردشگری مذهبی در بررسی و تحلیل ساختار خدمات رفاهی مورد نیاز گردشگران به نسبت سه عرصه یاد شده دارای اهمیتی بنیادین است. مقاصد گردشگری مذهبی در رابطهمستقیم با انگیزه های مذهبی و باور های دینی قرار دارند.
به اعتقاد ترنر زیارت، جشنها، و مراسم آیینی کارکردی »ضد ساختاری« در جوامع داشتهاند و منشا آنها گرایش به »جوامع محلی غیر ساختاریافته3«، رواج موقت نقشهای اجتماعی، و تجربه رابطه بلاواسطه و رهاییبخش بین مردم بوده است. گردشگری مذهبی و سفر به نقاط مقدس با تحریک این دست احساسات باعث ایجاد حس تقدس - امر قدسی - نسبت به مکانی جغرافیایی در میان پیروان یک مذهب میشود
به بیان جغرافیدانانی همچون گترل4 و رید5 در واقع گردشگری مذهبی مانند زیارت در مجموعهای پیچیده از فرایندهای اجتماعی - فضایی قرار دارد که به فرهنگ، تاریخ در یک مکان وابسته است - . - Gatrell & Reid,2002 نقش برجسته مقاصد گردشگری مذهبی در چارچوب مکان نشان دهنده یکتاگونگی خوانش تولید متن فضایی گردشگری و به تبع ساماندهی خدمات رفاهی مرتبط به آن است.
در میان مقاصد گردشگری مذهبی در کشور ، مشهد به عنوان پایتخت معنوی ایران و معیادگاه زائران امام هشتم شیعیان، جایگاه منحصر به فردی را به خود اختصاص داده است. گردشگران مذهبی در هنگام ورود به شهر مشهد به عنوان یک مقصد گردشگری مذهبی انتظار دارند که خدمات رفاهی مورد نیاز آنها در اختیار قرار گرفته و بدون دغدغه و مشکلی با بر طرف نمون این نیازها به کسب تجربه گردشگری و زیارت خود بپردازند. به عنوان مثال خدمات اقامتی و نیاز به اسکان یکی از دغددغه های اصلی اکثریت زائران و گردشگرانی است که به مشهد سفر می کنند
با وجود آنکه به نسبت در شهر مشهد خدمات رفاهی از تراکم بالایی برخوردار هستند ولی نسبت خدمات دهی به زائران و برآورد خدمات رفاهی آنها دچار مسائل و مشکلات فراوانی است. در ایام پیک گردشگری مذهبی شاهد هستیم که گردشگران ورودی از خدمات رفاهی مناسب برخودار نبوده و گاه در ترکیب با شرایط بد اقلیمی ، این عدم برخوداری به شدت افزایش یافته، نایاب گردیده و به هزینه گزاف به گردشگران تحمیل می شود.
از سوی دیگر به هنگام ایام غیر پیک و بخصوص در زمانی که تعداد گردشگران به پایین ترین حد خود می رسد - به عنوان مثال در ایام ماه رمضان - ، کمبود مشتری محصول گردشگری شهر مشهد - در فقدان خلاقیت لازم جهت جذب مشتری - نارضایتی اکثر صاحبان مشاغل خدمات رفاهی گردشگری را سبب می گردد. بدین لحاظ و دیگر مسائل و مشکلات موجود در ارائه خدمات رفاهی گردشگری مذهبی در شهر مشهد، این مقاله با توجه به آنکه مشهد در سال 2017 به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام انتخاب گردیده و برابر چشم انداز تهیه شده شهر مشهد در افق 1404 می بایست 40 میلیون گردشگر را در سال جذب نماید
