بخشی از مقاله
مدیریت برآبخیز خلیج گرگان, چالش ها, اهداف و دورنما
چکیده
آبخیزهاي خلیج گرگان با مساحت حدود 3000 کیلومتر مربع که بیش از دوسوم آن در استان گلستان واقع شده است( آبخیز قره سو – قره سو و بهشهر) که 2 حوزه آبخیز قره سو با مساحتی بالغ بر 1730 کیلومتر مربع و غرب قره سو با مساحتی بالغ بر 430 کیلومترمربع بعنوان اصلی ترین تامین کننده آب شیرین و وارد کننده رسوبات و
آلودگی هاي زیست محیطی آن در استان گلستان واقع شده است. کاربري عمده اراضی آبخیزهاي قره سودرحال
حاضر شامل زراعت با بیش از145000هکتار , مرتع حدود 45000 هکتار و اراضی جنگلی با حدود 43000 هکتار می باشد.
بهره برداري از منابع آب آن اعم از رودخانه ها, چاهها وقنوات حدود 146 میلیون متر مکعب بوده و جمعیتی بالغ بر 600هزار نفر (بیش از یک سوم جمعیت استان گلستان) از کمتراز یک دهم مساحت استان گلستان
درآن ساکن می باشند. متاسفانه در حال حاضر بعلت مدیریت ناهمگون درسطح آبخیزهاي خلیج باعث گردیده که علاوه بر فرسایش بهترین و حاصلخیزترین خاکهاي استان, ساحل جنوبی خلیج گرگان بعلت الودگی, رسوب گذاري و مسائل دیگرکاملاٌ بدون استفاده بماند. با شناخت پتانسیل ها, مشکلات و معضلات و ارائه راهکارهاي مناسب می توانیم درآینده نزدیک, برنامه هاي مدون و قابل قبول براي یکی از مناطق بکر و دست نخورده استان ایجاد کنیم که علاوه بر تنوع مناطق تفرجگاهی براي جمعیت ساکن استان مناطق بی بدیلی را براي گردشگران داخلی و خارجی ایجاد نماییم.
لغات کلیدي خلیج گرگان – آبخیز قره سو _استان گلستان – جزیره میانکاله
مقدمه
خلیج گرگان با مساحتی حدود 400 کیلومتر، بزرگ ترین خلیج دریاي خزر است که براثر پیش روي و
گسترش خاوري رشته ساحلی شبه جزیره میانکاله در جنوب خاوري دریاي خزر تشکیل شده است. طول خلیج
حدود 70 کیلومتر و در جهت باختري _ خاوري و عرض آن بین 13 تا 14 کیلومتر است، مساحت آبخیز آن بیش از
3000 کیلومتر مربع می باشد که بیش از دوسوم آن در استان مازندران واقع شده است. درجه شوري آب خلیج در
قسمت هاي باختري به علت کم عمقی و افزایش تبخیر، قدري بیش تر از شوري آب دریاي خزر است در دهانه رودهاي پرآبی مانند قره سو و گهر باران به علت ورود آب شیرین، از درجه شوري آب خلیج کاسته شده و برعکس
به درجه گل آلودگی آن افزوده می شود. حدود 25 رود و نهر کوچک از دامنه شمالی البرز وارد خلیج گرگان می
شوند و در کل مقدار آب ورودي خلیج( به استثناي ماه هاي آبان تا اسفند) کم تر از آب خروجی بوده و کمبود آب
آن از طریق دریاي خزر تامین می شود.
علاوه بر خلیج گرگان، سواحل استان گلستان نیز بطول150 کیلومتر(با احتساب پیرامون خلیج)، بطور بالقوه،
داراي پتانسیلهاي زیادي از قبیل چشم اندازهاي طبیعی(تالاب بین المللی گمیشان، خلیج گرگان)، ذخایر مهم شیلاتی، تولید محصولات زراعی، جریان آبهاي سطحی، آثار و بناهاي تاریخی، جمعیت جوان جویاي کار، مواد اولیه صنایع تبدیلی، امکان ترابري دریایی و مبادلات بازرگانی با کشور ترکمنستان و سایر جمهوریهاي مستقل و ... برخوردار
است. متاسفانه این قابلیتها آنچنان که شایسته است به فعل در نیامده اند. صرفنظر ازخلاء اراده اي مصمم جهت مدیریت یکپارچه این سواحل، حساسیت هاي طبیعی این نواحی نیز، در توسعه نیافتگی آن نقش مهمی دارند، در این میان می توان به نوسانات تراز آب دریاي خزر و مغروق شدن هزاران هکتار از اراضی ساحلی، انباشت رسوبات در بنادر و محدوده سازه هاي ساحلی، آلودگی منابع آب و خاك و... اشاره نمود. لذا بمنظور رفع این معضلات و تدوین
برنامه ریزیهاي میان مدت و بلند مدت جهت توسعه پایدار این نواحی، ضروریست ویژگیهاي این نواحی مورد
شناسایی قرار گیرند تا با مدیریت بر آبخیز این محدوده بتوانیم شاهد شکوفایی و به فعلیت درآوردن توانمندیهاي بالقوه این منطقه باشیم. مقاله حاضر نیز در راستاي بیان مشکلات و چالش هاي موجود و برنامه ریزي براي بهره برداري حداکثري از این نعمت خداداي در منطقه تهیه شده است .
سابقه تحقیق
در راستاي شناخت و بررسی توانمندیهاي استان گلستان طرح هاي زیادي اجرا گردیده است که بعضی از
این طرح ها با هدف شناخت ویژگیهاي سواحل استان گلستان و خلیج گرگان و نوسانات آب آن و همچنین آبخیز
هاي استان گلستان از جمله آبخیز هاي قره سو و غرب قره سو که جزیی از آبخیز خلیج گرگان محسوب می شوند از
اولویت هاي این طرحها محسوب می شد که ذیلا به تعدادي از این طرح ها اشاره می شود:
-(1 علومی، یوسف و همکاران. .1371 بررسی لیمنولوژیک آبگیر گمیشان. وزارت جهاد سازندگی، مرکز تحقیقات
شیلاتی استان مازندران. در این گزارش عوامل بیولوژیک و پارامترهاي فیزیکوشیمیایی تالاب گمیشان مطالعه شده و
تاثیر پذیري این تالاب از سوي دریا و رودخانه هاي گرگانرود و اترك بررسی شده است.
-(2 وزارت جهاد سازندگی، شرکت سهامی شیلات ایران، دفتر طرح و توسعه شیلات. .1373 مطالعات جامع توسعه اقتصادي و اجتماعی شیلات دریاي خزر. این گزارش در چندین جلد به بررسی جامع دریاي خزر، اکوسیستم هاي
ساحلی و خزري و موانع توسعه فعالیتهاي شیلاتی در سواحل ایرانی دریاي خزر پرداخته است.
در تصویر ماهواره اي لندست 2002 صفحه بعد نمایی کلی از خلیج گرگان نشان داده شده است.
تصویر ماهواره اي لندست 2002 خلیج گرگان (باند (742
-(3 عابدي، قدرت ا... و همکاران. .1380 اولویت بندي سرزمین براي کاربریهاي آتی سواحل جنوب شرق دریاي
خزر. سازمان مدیریت و برنامه ریزي استان گلستان. در این گزارش با استفاده از روش سیستمی مرسوم آمایش سرزمین، از طریق تدوین مدلهاي عددي و تلفیق نقشه هاي مختلف، توان اکولوژیکی سرزمین براي انواع کاربریها در
سطح نیمه تفضیلی تعیین و نقشه هاي مربوطه تهیه شده است.
-(4 رحیمی پور انارکی، حمید. .1382 بررسی هیدرودینامیک جریان و پیش بینی الگوي فرسایش و رسوبگذاري در خلیج گرگان. انتشارات پژوهشکده حفاظت خاك و آبخیزداري. در این تحقیق با مطالعه بادهاي منطقه، اندازه گیریهاي
میدانی جریانات دریایی و با نمونه برداري از آب و رسوبات بستر، هیدرودینامیک امواج و جریانات دریایی و الگوي
فرسایش و رسوبگذاري سواحل منطقه مورد بررسی قرار گرفته است.
-5 مفیدي خواجه اراز محمد و همکارانش . 1383 بررسی ویژگیهاي سواحل استان گلستان به منظور شناخت مسائل
فرسایش در سواحل استان گلستان. انتشارات پژوهشکده حفاظت خاك و آبخیزداري. در مورد عوامل مهم شکل گیري
و تقسیم بندي سواحل استان گلستان به روش هاي مختلف تحقیق نمودند.
دا
روش تحقیق
در این مقاله سعی شده است با جمع آوري کار هاي انجام شده و همچنین فعالیت نگارنده در سطح
آبخیزهاي استان گلستان و به ویژه آبخیز قره سو و غرب قره سو به عنوان اصلی ترین آبخیز هاي تامین کننده منابع
حیاتی خلیج گرگان مورد بررسی و بحث قرار گیرد.که مهمترین آنها شامل:
-1جمع آوري و بررسی گزارشها و مطالعات منتشرشده توسط شرکت هاي مطالعاتی در حوزه آبخیز قره سو و غرب
قره سو انجام شده است.
-2طرح هاي تحقیقاتی که توسط بخش تحقیقات آبخیزداري مرکز تحقیقات کشاورزي و منابع طبیعی استان گلستان
انجام شده است.
-3طرح هاي مطالعاتی و تحقیقاتی که در مرکز تحقیقات حفاظت خاك و آبخیزداري در ارتباط با سواحل استان انجام
شده است.
-4جمع آوري آمار هاي مورد نظر در این مقاله که از ادارات هواشناسی و آب منطقه اي گرفته شده است.
-5تهیه نقشه هاي موضوعی که توسط نگارنده تهیه شده است.
مسائل مطرح در بحث مدیریت جامع و توسعه پایدار آبخیز خلیج گرگان می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
-رشد بی رویه جمعیتخصوصاٌ جمعیت مهاجر.
- آلودگی آب و خاك و محیط زیست ناشی از فاضلابها و زباله هاي شهري و روستایی، سموم دفع آفات نباتی و
کودهاي شیمیایی مزارع وهدایت آن به سمت خلیج گرگان.
- هدر آبهاي سطحی، علی رغم نیاز شدید زراعتهاي نواحی میانی و شمالی منطقه.
- فقدان امکانات جذب گردشگر و فقر امکانات تفریحی، اقامتی و فضاي سبز.
- عدم استفاده از دریاي خزر در زمینه هاي بازرگانی خارجی و حمل و نقل کالا و مسافر.
- باتلاقی بودن خطوط ساحلی و ضعف سیستم زهکشی اراضی سبب آبگرفتگی حواشی شهرها و روستاها و اراضی
زراعی و معابر می گردد
- استفاده بی رویه از جنگل هاي بکر آبخیز خلیج گرگان که باعث تشدید سیل و هدایت رسوبات به سمت خلیج
گرگان می گردد.
-استفاده بی رویه از آب هاي زیر سطحی.
-فاصله کم خشکی تا ساحل خلیج گرگان در نواحی جنوبی دریاي خزر و شیب تند آن نیز یکی از محدودیت هاي
طبیعی منطقه محسوب می شود.
-استفاده بی رویه از زمین هاي زراعی.
نتایج جمع آوري اطلاعات و برسی هاي انجام شده در سطح آبخیز هاي خلیج گرگان به شرح ذیل می باشد:
-1 حوزه آبخیز مهم خلیج گرگان
الف- قره سو
حوضه آبخیز قره سو از یک رشته شاخه هاي کوچک موازي هم، که از ارتفاعات جنوب شهر گرگان و کردکوي سرچشمه می گیرند تشکیل شده است. گسترش این حوضه در جهت طول جغرافیایی(شرقی–غربی) است و
1756 کیلومتر مربع وسعت دارد. طول رودخانه اصلی قره سو حدود 100 کیلومتر است. شاخه هاي فرعی این رودخانه داراي آب دائم می باشند و هریک جداگانه به رود قره سو ختم می گردند. رود قره سو ضمن جمع آوري
جریان هاي سطحی شاخه هاي فرعی خود، زهکش بخشی از سفره آب زیرزمینی نیز به شمار می رود. شاخه هاي
فرعی قره سو از شرق به غرب عبارتند از: رودهاي گرمابدشت، زیارت، تول چشمه، انجیراب، شصت کلا، کفشگیري،
میان دره و کردکوي که مهمترین آنها رود کفشگیري است. رودخانه قره سو در محل روستاي قره سو(سیاه آب) با
تشکیل دلتاي کوچکی به خلیج گرگان می پیوندد، بار معلق این رودخانه یکی از عوامل کاهش عمق خلیج گرگان به شمار می رود.
نقشه موقعیت آبخیزهاي خلیج گرگان
ب- آبخیز هاي غرب قره سو
در ضلع جنوب شرقی خلیج گرگان و در داخل مرز سیاسی استان گلستان، محدوده اي واقع است که هدایت آبهاي سطحی آن به خلیج گرگان را، 8 آبراهه مستقل و کوچک بر عهده دارند و در مجموع تحت عنوان حوضه آبخیز خلیج یا غرب قره سو شناخته می شوند. آبراهه هاي آن از شرق به غرب عبارتند از: سرکلاته، باغو، سرمحله، گز، جفا کنده، نوکنده، چشمه بلبل و گلوگاه. از ویژگی هاي آبراهه هاي این حوضه، کوتاه بودن فاصله سر چشمه تا مصب است.
سرچشمه این رودها، ارتفاعات جنوب خلیج گرگان است. طویلترین این رودها، رودخانه نوکنده با 27/8 کیلومتر طول
و وسیعترین آنها نیز حوضه آبخیز همین رودخانه با 104/65 کیلومتر مربع وسعت می باشد.
ج- آبخیز هاي مستقل از گلوگاه تا نکارود این رودها نیز همانند رود هاي غرب قره سو به صورت مسقل از کوه هاي جنوب خلیج گرگان سرچشمه
می گیرند با این تفاوت که در محدوه جغرافیاي سیاسی استان مازندارن قرار دارند.
-2 رژیم آبدهی رودخانه هاي اصلی آبخیز هاي خلیج گرگان الف- رژیم آبدهی قره سو
رودخانه قرسو به عنوان اصلی ترین رودخانه تامین کننده آب شیرین خلیج گرگان محسوب می شود. در
کلیه رودخانه هاي حوضه آبخیز قره سو، متوسط دبی ماه آبان در شش ماهه اول سال آبی، کمتر از سایر ماههاي پائیز
و زمستان بوده و سپس افزایش تدریجی آبدهی تا فروردین و ندرتاً تااردیبهشت ادامه داشته، سپس بعلت بهره برداري
اراضی حقابه بر،شدیداً کاهش آبدهی در ماههاي خرداد تا شهریور ملاحظه می گردد.
تصویر ماهواره اي مصب رودخانه قره سو و روستاي قرسو در ضلع شرقی خلیج گرگان
متوسط آبدهی سالانه 1345- 1380) )رودخانه قره سو در محل ایستگاه سیاه آب 59 میلیون متر مکعب محاسبه شده است.
آبدهی ب- رژیم رودهاي غرب قره سو
اغلب رودهاي این حوضه فاقد ایستگاه هیدرومتري هستند و یا اینکه تعداد سالهاي آماري موجود جهت محاسبات کفایت نمی کند. کلیه رودهاي غرب قره سو، متوسط دبی فروردین ماه بیشتر از سایر ماههاي سال است،
طبق این ارقام، رودخانه سرمحله با 0/243 مترمکعب در ثانیه بیشترین، و رودهاي کارکنده و نوکنده با 0/09 متر
مکعب در ثانیه کمترین دبی متوسط سالیانه را دارند.
-3زمین شناسی
از لحاظ زمین شناسی این منطقه را می توان به دو منطقه کاملا مسقل تقسیم بندي نمود که شامل:
-1-3مناطق آبرفتی و ساحلی که در حال حاضرمجموعه اي از رسوبات دریایی، آبرفتی، رودخانه اي، تبخیري و بادرفتی سخت نشده مربوط به دوره کواترنر در رخساره هاي مختلف، این منطقه را پوشانده اند، این رسوبات بدلیل
