بخشی از مقاله
مسکن در شهر اسلامی از نگاه نهج البلاغه
چکیده
هدف پژوهش حاضر بررسی ویژگیهای مسکن از نگاه نهج البلاغه است. نویسنده با روش تحلیل متون دینی، در صدد پاسخ به این سوال است که مسکن در شهر اسلامی باید حاوی چه خصوصیاتی باشد؟ جستجو و تحلیل آموزههای نهجالبلاغه نشان میدهد که سه ویژگی اصلی مسکن در نهج البلاغه مورد تاکید قرار گرفته است: اول اینکه پول خرید خانه باید حلال بوده و غصبی نباشد، دوم اینکه روابط همسایگی در انتخاب مسکن باید در اولویت قرار بگیرد و نهایتا این موضوع که شکوه و وسعت خانه مورد تحسین اسلام نیست، مگر اینکه جهت برگزاری آئینهای شرعی و خدمت به خلق مورد استفاده قرار گیرد. در این مقاله این ویژگیها در دیگر متون اسلامی نیز بررسی شده و مورد تایید قرار گرفته است. هدف اصلیای اصول ایجاد وحدت اسلامی و تقویت روابط اجتماعی مسلمین است.
واژگان کلیدی: مسکن، شهر اسلامی، نهج البلاغه
مقدمه
در یک دستهبندی کلی میتوان شهر اسلامی را از دو دیدگاه تعریف نمود: یکی شهر
در سرزمینهای اسلامی که برای تحقیق در این حوزه ویژگیهای (عمدتا کالبدی)
شهرهای جهان اسلام بررسی و با هم مقایسه میشود و دیگر شهر در مفاهیم اسلامی که در این مورد باید با مراجعه به منابع و متون اسلامی ویژگیهای شهر استخراج گردد. در این دیدگاه تاکید بیشتر بر استفاده کاربردی از مفاهیم اسلامی است. چنانکه محمد ت. ایدروس در مقالهای تحت عنوان »آرمانهای اسلام در ارتباط با شهرسازی« در راستای
تایید این دید خاطر نشان میکند که اسلام از برنامهریزان شهری خواسته است تا با
استفاده از آرمانهای اسلامی و فرامین الهی به عنوان اصول عمده راهنما، طرحهای خود را
در راستای دستابی به این هدف غایی هماهنگ کند((Talhah.Idrus,1985,p.64 از
این جهت در مقاله حاضر معنای دوم مورد نظر نویسنده بوده و هدف آن است که با مراجعه به کتاب ارزشمند نهج البلاغه به عنوان یکی از منابع اصلی دینی اسلام و با روش
توصیفی ـ تحلیلی و استفاده از تحلیل محتوا، مبانی، اصول و ویژگیهای مسکن در شهر
اسلامی استخراج گردد.
مسکن از نیازهای اصلی بشر بوده و تا قبل از ظهور و توسعه مدرنیسم شکل گیری
مسکن در جوامع مختلف برخواسته از ویژگیهای اقلیمی، فرهنگی و اجتماعی آن جامعه بوده است. در دیدگاه مدرنیسم اصول و معیار شکلگیری مسکن متکی به
کارایی اقتصادی و خصوصیات کالبدی و فارغ از ایدئولوژی غالب بر جامعه به طور
یکسانی برای همه جوامع پیشنهاد میشود. در مقابل این تفکر دیدگاه اسلامی
آموزههایی را جهت رفع نیاز مسکن ارائه داده است. این پژوهش در راستای پاسخ به این سوالها شکل گرفته است که آیا در نهج البلاغه اصول و معیارهایی برای شکل گیری مسکن اسلامی وجود دارد یا نه؟ این معیارها چیست و آیا در دیگر متون اسلامی هم به این موارد اشارهای شده است یا خیر؟ به علاوه در این پژوهش سعی
شده است تحلیلی در مورد نتایج رعایت این اصول بر زندگی مسلمانان استنتاج شود.
با توجه به جامع و مانع بودن اصول و آموزههای اسلامی در ارتباط با کلیه شئون زندگی بشری و همچنین گستردگی آموزههای تربیتی امام علی (ع) در نهج البلاغه انتظار میرود که بتوان اصولی را یافت که راهگشای برنامه ریزان شهری در طراحی و برنامه ریزی برای مسکن اسلامی باشد. به علاوه با توجه به تاثیر اقلیم، اقتصاد و
فرهنگ جوامع مختلف بر مسکن که باعث تنوع گونههای مسکن میشود از سویی و
جامعیت و یکسانی اصول و آموزههای اسلامی فارغ از محدودیتهای زمانی و مکانی و از سوی دیگر یک دوگانگی (تنوع اقلیمی و یکسانی تعالیم اعتقادی و فرهنگی) پیش
خواهد آمد. از این رو به نظر میرسد ویژگیهای بیان شده برای مسکن اسلامی باید
کلی و اساسی و فارغ از تمرکز بر ویژگیهای کالبدی خاص باشد.
در این مقاله با روش تحلیلی و استنتاجی آموزههای ارائه شده در خطبهها، نامهها و
سخنان قصار حضرت علی (ع) که در ارتباط با ویژگیهای مسکن اسلامی است استخراج شود، و در ادامه منابعی که در قرآن و سنت بر این نکته و اصل تاکید دارد
آورده شده است. با توجه به نتایج به دست آمده از مطالعه، ویژگیهای مسکن اسلامی
در دو بعد اجتماعی و اقتصادی ارائه شده است.
مسکن در شهر اسلامی
اگر در تعریف »شهر اسلامی« به مفاهیم و ویژگیهای فلسفی علاوه بر تشابهات
کالبدی بین شهرهای ایجاد شده و یا توسعه یافته توسط مسلمین توجه داشته و شهر اسلامی را شهری بدانیم که »مبانی نظری طراحی و ساخت آن (مشتمل بر اصول، معیارها، ضوابط و ... ) از متون اسلامی نشات گرفته باشد« (نقی زاده، (1377، در این صورت میتوان نتیجه گرفت که از ضروریات لازم جهت تعریف و تشخیص شهر
اسلامی استخراج ویژگیهای آن با توجه به منابع مذهبی و اعتقادی موجود است. از
منابع معتبر مبانی اسلامی نهجالبلاغه است که توسط سید رضی جمع آوری شده و شامل خطبهها، نامهها و سخنان پند آموز امام علی (ع) است و میتواند در دستیابی و استخراج مبانی و ویژگیهای شهر اسلامی به کار گرفته شود. از مولفههای کالبدی ناگسستنی در شهر و زندگی شهری موضوع مسکن است که تبلور کالبدی آن ناشی از
شاخصههای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر یک جامعه است. در شهر اسلامی
مسکن باید ویژگیهای خاصی داشته باشد که از اصول و مبانی اسلامی استخراج شده و در تناسب با زندگی مسلمین است. بر این اساس در مقاله حاضر تلاش شده است که با توجه به مباحث مطرح شده در نهج البلاغه ویژگیهای مسکن در شهر اسلامی استخراج گردیده و معرفی گردد.
امام علی (ع) تامین مسکن خلق را پرتویی از تدبیر الهی میداند و در این باره به
مسکن دادن پرندگان گوناگون در لابهلای شکافهای زمین، درههای گشاده و قلل کوهها
اشاره کرده و آن را نشانهای از حقیقت توحید میداند (معادیخواه، 1373، ص. (4597
و یا در جای دیگر در توصیف خداوند به این اشاره دارد که او کسی است که خلق را در دنیا اسکان داده است (معادیخواه، 1373، ص. (4597 و از سخنان حضرت است
که منزل نیکو یکی از دو بهشت است (رسولی محلاتی، .(1386 این احادیث نشان
دهنده اهمیت مسکن در نگاه اسلامی به دنیا است و بر این اساس میتوان انتظار
داشت که مسکن اسلامی باید نشانهای از اعتقادات غالب بر جامعه اسلامی را در خود
داشته باشد. با توجه به احادیث و سخنان حضرت در نهج البلاغه میتوان ویژگیهای مسکن در شهر اسلامی را در ابعاد اجتماعی-فرهنگی و اقتصادی بررسی نموده و
تجلیات کالبدی آن را در شهر اسلامی و گونههای مسکن جستجو نمود که مورد اخیر
مطالعات مفصلتری را میطلبد. بر این اساس در این حال حاضر مبانی اصولی مسکن
اسلامی از دیدگاه نهج البلاغه بررسی و تحلیل گردیده است.
ویژگیهای مسکن اسلامی در بعد اقتصادی
در بعد اقتصادی تاکید عمده حضرت بر حلال بودن پول خرید خانه است. روایت میکنند که شریح در زمان خلافت امیرالمومنین خانهای به بهای هشتاد دینار خرید. چون این خبر به امام رسید او را به نزد خود فرا خواند و به او فرمود : شنیدم که تو خانهای به هشتاد دینار خریداری کردهای و نامه خریدش را هم نوشته و چند تن را هم
در آن گواه آوردهای. شریح گفت درست است یا امیرالمومنین. حضرت نگاه تند و
خشمآلودی به او کرد و بانگ زد: ... خوب بنگر مبادا این خانه را از پول دیگری خریده و یا اینکه پولش را از غیر آنچه حلالت بوده است پرداخته باشی؟ (فارسی، 1363، ص. –(337 نامه سوم نهج البلاغه ) نکته حساس این قباله آن است که امام علی رفتار قاضیان خود را کنترل میکند و از خریدن خانهای که به پول امروز حدود دو هزار و چهارصد تومان ارزش دارد بازخواست میکند! (زمانی، 1380، ص. (16
البته باید توجه داشت که اعتراض امام پیش از آنکه مربوط به ارزش و قیمت خانه
باشد، تردید در حلال بودن پول آن است چنانکه در جایی دیگر در سخنان کوتاه امام
میخوانیم »الحجر الغصب فی الدار رهن علی خرابها« یعنی سنگ غصبی در ساختمان،
رهن است برای خراب شدنش(زمانی، 1380، ص. (582 که در منبع دیگری به مایه ویرانی خانه ترجمه شده است (فارسی، 1363، ص. –(508 حدیث قصار شماره .(240
در دیگر متون اسلامی نیز این موضوع مورد تاکید قرار گرفته است. برای مثال در آیه
188 سوره بقره آمده است »مال یکدیگر را به ناحق نخورید« که این آیه اعلام میکند دست بردن در اموال و املاک مردم، ممنوع میباشد. همچنین در خطابهای که پیامبر به
مناسبت حجهالوداع ایراد فرمودند: »زندگانی و اموال و داراییهایتان بر یکدیگر حرام است تا اینکه پروردگارتان را در روز قیامت دیدار نمایید.« در تفسیر این گفته »سید
ابوالاعلی معدودی« یکی از نظریهپردازان معاصر در کتابش با عنوان »حقوق بشر در اسلام« میگوید: »علاوه بر امنیت حیات، اسلام صراحتا بر مالکیت املاک نیز برای
مسلمانان حق امنیت اعطا نمودهاست.(AbulA'LaMawdudi,1990,p.24) «
از آنچه ارائه گردید استنباط میشود در بعد اقتصادی حلال بودن پول خانه از
اصول اولیه مورد تاکید امام در نهجالبلاغه، آموزههای قرآنی و احادیث پیامبر است. بیتوجهی به حلال بودن پول خرید خانه و غصبی بودن آن موجب رواج فساد اقتصادی و ظلم در جامعه میشود و به اختلافات بین مسلمین دامن خواهد زد. مسکن
در نزد بسیاری از خانوادهها مهمترین منبع و سرمایه و هزینه اصلی خانوار است، تاکید
بر حلال بودن پول خرید خانه در واقع بر توجه و تقید بر حلال بودن منبع درآمدی خانوار تاکید دارد و رشد اقتصادی جامعه را در راستای سعادت و رفاه عمومی هدایت مینماید.
ویژگیهای مسکن اسلامی در بعد اجتماعی
در بعد اجتماعی بیش از هر چیز بر اهمیت روابط همسایگی تاکید شده است. در این ارتباط امام در نامهای به فرزندش امام حسن (ع) میفرماید : چون خواستی
خانهای بخری نخست بپرس همسایه ات چگونه کسی است (فارسی، 1363، ص.
