بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش پیشرو بر شناختو بررسی مؤلّفههای هویتبخش اسلامی با تکیه بر نامههای کتاب گرانسنگ و ارزشمند نهجالبلاغه تمرکز دارد. این جستار، با روش توصیفی و تحلیلی، نگاه ویژه به مقوله هویت-خاصّه هویت اسلامی و دینی- داشته و با استناد بر مکاتبات حضرت امیر - ع - در نهجالبلاغه، مؤلّفههای برجسته هویت اسلامی را مورد واکاوی قرار داده است؛ هویتی که فرد و جامعه را به سوی ریشههای اصیل اسلامی سوق میدهد و سهم بهسزایی در تقویت ابعاد وجودی انسان، بهخصوص خودباوری و در نهایت ایمان به حق و مفهوم توحید و خدا محوری دارد.
در این پژوهش، شاخصهای معیّنی برای مؤلّفههای هویتبخش اسلامی در نظر گرفته شده که از آن میان، میتوان به شاخص باورشناسانه - اعتقادی - که به گزارههایی همچون خداباوری و اعتقاد به کتاب آسمانی اشاره دارد، شاخص روششناسی - رفتاری - که میزان پایبندی به فروع دین، احکام، مناسک و مقولاتی از این دست را شامل میشود، شاخص سیاسی که سبب احراز هویت سیاسی مبانی اسلام میگردد و نیز شاخصهای فرهنگی و تاریخی که به ترتیب تعلّق به نمادهای اسلامی و فرهنگ و سبک اسلامی دارد و نیز گویای آگاهیبخشی نسبت به سیره پیامبر و بنمایههای فکری اسلام ناب آن حضرت است، اشاره کرد. خودنمایی و تبلور این شاخصها در مکاتبات حضرت امیر - ع - با افراد مختلف و با تفکرات منحصر به فرد هر شخص، نشان از باور استوار و پایبندی عملی ایشان به فرایض دین اسلام از رهگذار مؤلّفهها و برجسته شدن آنها در این مذهب و وجه تمایز شاخصهای آن با دیگر مذاهب است.
.1 درآمد
یکی از مسایلی که همواره ذهن انسان را از دیرباز تا کنون به خود مشغول کرده، مقوله خودشناسی است؛ مقولهای که با پیشرفت تکنولوژی و صنعت و استغراق آدمی در عصر پولاد، گویا، نیاز انسان به شناخت خود و پاسخ به پرسشهای بنیادینی، نظیر من کیستم؟ از کجا آمدهام؟ برای چه آمدهام؟ و به کجا خواهم رفت؟ بیش از پیش حس میشود و تمام تلاش وی برای این است که به این پرسشها پاسخی قانع کننده دهد.
حلقه مفقوده زندگی ماشینی امروز، یافتن هویت است؛ هویتی که فرد و در نگاه کلان جامعه را به سوی ریشههای زندگی اصیل سوق میدهد و از سویی دیگر، مسبّب تقویت ابعاد وجودی انسان میگردد. حال باید پرسید که هویت چیست؟
هویت - Identity - در لغت به معنای »شخصیت؛ نماد و ابزار معرفی فرد ]و[ وجود خارجی« - معین، :1390 دیل واژه - است و در اصطلاح به معنای »حقیقت شیء یا شخص که مشتمل بر صفات جوهری او باشد« - عمید، :1389 ذیل واژه - تعریف شده است. نیز در علم روانشناسی، زمانی که سخن از شخصیت- خاصه هویت- به میان میآید، میتوان اریک اریکسون را به عنوان پرچمدار این حوزه معرفی کرد و باور او درباره هویت را چنین مطرح ساخت: هویتی» که مثلاً نوجوان و یا جوان در صدد است تا به طور روشن با آن روبهرو شود، این است که او کیست؟ نقشی که باید در جامعه ایفا کند، چیست؟ آیا او توانایی آن را دارد که روزی به عنوان یک همسر یا پدر یا مادر باشد؟ آیا او با وجود نژاد، مذهب یا زمینههای ملی که او را از نظر مردم، کم ارزش جلوه میدهد، احساس اعتماد به نفس دارد؟
اکنون با تعریف، چیستی و درک فقدان هویت، باید به این سوال پاسخ داد که برای بازگشت به هویت و اصل خود چه باید کرد؟
از جمله راهکارهای بازیابی هویت فرد این است که بتوان به پرسشهای زیر پاسخی شایسته و مطمئن داد: -»بداند جایگاه، منزلت و مرتبت او دقیقاً چیست و چه تعریفی دارد؟
- آگاه باشد که چه پیوندها، رشتهها و ارتباطهایی، او را به خود و جهان خارج از خود متعلق میسازد؟
- درک کند که چه نقشها، وظایف و مسؤولیتهایی در قبال خود و دیگران بر عهده دارد؟
- شناخت واقعبینانهای از توقعاتش نسبت به خود و دیگران به دست آورد.
- نسبت خود را به گذشته، حال و آینده به درستی بداند
انسان، هنگامی که به سؤالات مطرح شده پاسخی دقیق و بسنده دهد، میتواند این ادعا را داشته باشد که در راستای رسیدن به اصل خویش است.
هر کسی کو دور ماند از اصل خویش // باز جوید روزگار وصل خویش
افزون بر این، در نگاهی ژرفتر و کلان، هویت تنها به مقوله خود یا همان هویت فردی محدود نمیشود؛ بلکه در بررسی اقسام آن، میتوان از هویت اجتماعی، هویت ملّی - ایرانی - و دینی - اسلامی - نیز نام برد و مفهوم هویت را در بطن آنها بررسی کرد؛ از این رو، این جستار به واکاوی و تحلیل هویت در بطن دینی یا اسلامی آن متمرکز و از این رهگذار با ذکر مؤلفههایی به تبیین و بررسی آن در نامههای حضرت علی - ع - میپردازد.
.2 پیشینه تحقیق
منابعی که در شکلگیری زمینههای این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفت، نخست کتاب »هویت فلسفه اسلامی« از سعید رحیمیان است که مجموعه مقالاتی در گستره هویت و مفهوم آن در فلسفه اسلامی است که خود به دو بخش فلسفه و دین، و جریانها و مکتبهای فلسفی اسلامی تقسیم میشود و در بخش دوم، نکاتی ارزشمند از نهجالبلاغه را به عنوان یک گزاره قابل استناد مورد تحلیل و بررسی قرار میدهد. دو دیگر کتاب، با عنوان »هویت و زبان« از صمد چایلی است که درباره چیستی هویت، اقسام آن و ارتباط آن با زبان بحث کرده که در مسیر پژوهش مورد بهره و ارجاع قرار گرفت. همچنین کتاب ارزشمند »پیام امام« به قلم ناصر مکارم شیرازی از جمله منابع گرانسنگ و ارزشمند در مسیر پژوهش این جستار بود که مورد مطالعه و مداقه قرار گرفت. نیز کتاب »تفسیر موضوعی نهجالبلاغه« از مصطفی دلشاد تهرانی که موضوعاتی همچون توحید، نبوت، سیاست، فرهنگ، اخلاق و... را به گونهای منسجم و دقیق، با ذکر شاهد مثال از نهجالبلاغه مورد بررسی قرار داده است که از آن نیز بهره جستیم.
در بخش دیگر سیر مطالعاتی ما، از میان مقالات مرتبط با محورهای اصلی پژوهش پیشرو، موارد زیر در خور توجه و تأمل بیشتری بوده است: »شاخصههای هویت اسلامی و نقش خانواده در پدیداری آن« نوشته خدیجه ابول اولا که با نگاهی دقیق و هدفمند هویت را تعریف و از اقسام آن نام برده است و در بخش دیگر مقاله، پیوند هویت با نهاد خانواده و تحلیل مؤلفههای برجسته آن مورد تحلیل و واکاوی قرار گرفته که بخشی از چارچوب نظری پژوهش حاضر نیز همین منبع است. دو دیگر مقاله، »نگاهی به مؤلفههای هویت اسلامی- ایرانی از دیدگاه شاهنامه«، از سید محمود طاهری است که پس از بررسی مفهوم هویت از دو منظر اسلامی و ایرانی آن، به مؤلفههای هویتبخش از نگاه شاهنامه پرداخته است. نیز مقالهای با عنوان »ارزیابی مؤلفههای هویت ایرانی-اسلامی و انقلابی در وبسایتهای دانشگاههای دولتی تهران« از مریمالسادت میر حیدری، محبوبه غفوری و عبدالله بیچرانلو است که طی یک دوره یک ساله، محتوا و فعالیتهای وبسایتهای دانشگاههای تهران را از منظر فوق مورد تحلیل و واکاوی قرار داده است که در جستار حال حاضر نیز، بخشی از تقسیمبندیهای مؤلفههای هویتبخش اسلامی، بر همین مبنی صورت پذیرفته است.
.3 پرسشهای پژوهش
.3-1 کدام یک از مؤلفه یا مؤلفههای هویتبخش اسلامی، در مکاتبات حضرت امیر - ع - در مقایسه با شاخصهای دیگر، سهم بسزایی دارد؟ چرا؟
.3-2 از رهگذار مؤلفهها و شاخصهای تعیین شده، تا چه میزان تفکرات حضرت علی بن ابی طالب با بنمایههای اسلام راستین همراستا است؟
.3-3 نقش کتاب گرانسنگ نهجالبلاغه در تبیین مؤلفههای هویت اسلامی چیست؟ .4 فرضیههای پژوهش
.4-1 به نظر میرسد مؤلفههایی همچون روششناسی، تاریخی و سیاسی جزو پربسامدترین مؤلفهها به حساب میآیند.
.4-2 با تحلیل و بررسی شاخصهای هویت اسلامی در مکاتبات حضرت علی - ع - در خواهیم یافت که بنمایههای تفکر ایشان، نه تنها با بنمایههای اسلام ناب منافاتی ندارد، بلکه مؤید آن و از جمله آبشخورهای اصلی دریافت و درک مفاهیم دقیق اسلام است. .4-3 کتاب گرانسنگ نهجالبلاغه، از جمله منابعی است که این ظرفیت و توانش را دارد که بتوان مؤلفههای هویتبخش اسلامی را از آن استخراج و طبقهبندی کرد. به بیانی دیگر، این مؤلفهها، به صورتهای مختلف و در قالبهای گوناگون - خطبه، نامه، سفارش، دعا و موعظه - در نهجالبلاغه متبلور شده است.
