بخشی از مقاله
چکیده
به منظور بررسی تعیین مقاومت ارقام جو نسبت به بیماری لکه نواری - Drechslera graminea - ، پژوهشی در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه لرستان در سال زراعی1395-96 با مطالعه تنوع ژنتیکی14 رقم جو با دو تنش - خشکی و آبیاری - در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار به اجرا درآمد. ارزیابی شدت بیماری به روش ماتور و بتنگار انجام شد. براساس نتایج تجزیه مرکب دادهها، در سطح 1 درصد اثر محیط، اثر ارقام و اثرات متقابل بین محیط و ارقام بر روی بیشتر صفات معنی دار بوده، که نشان دهنده تاثیر محیط و نوع رقم جو بر روی صفات است.
.1 مقدمه
جو قدیمیترین گیاه زراعی اهلی شده توسط انسان است. این گیاه زراعی در نقاطی از خاور نزدیک که کاوشهای باستانشناسی صورت گرفته همیشه با گونههای گندم امر و آینکورن دیده شده است. منشاء و موطن جو به طور قطع مشخص نیست و در این رابطه تئوریهای متفاوتی مطرح شده است. هیچ یک از تئوریها، دلایل کافی و مستندی مبنی بر تعیین منشاء این گیاه ارائه نمیدهند. بنا به نظر هارلانٌ تمامی جوهای وحشی و اهلی گیاهانی منقرض شده بودهاند که در منطقهای که هماکنون گونه وحشی اسپنتانئومٍ دیده میشود، رشد میکردهاند. این منطقه از کوههای زاگرس در غرب ایران آغاز و در سراسر جنوب فلسطین امتداد دارد. در بعضی از منابع نیز موطن جوهای چند ردیفه، آسیای شرقی، غرب چین، تبت تا شمال شرقی هندوستان معرفی شده است
جو گیاهی است مقاوم به شرایط دشوار محیطی و در تمام اقلیمهای آب و هوایی کشور قابل رشد میباشد. در ایران سابقه زراعت این محصول بسیار طولانی است و اکثر کشاورزان با شرایط کشت و کار آشنایی دارند. کمبود آب، وجود دیمزارها، اراضی و آبهای نامتعارف در کشور زمینه را برای ترویج زراعت جو فراهم نموده است. دانه، کاه و علوفه سبز جو از دیرباز به عنوان یک خوراک مناسب و قابل دسترس مورد توجه صنعت وامپروری کشور بوده و به هنگام خشکسالی و کم آبی، مددکار خوبی برای دامداران و کشاورزان محسوب میشده با توجه به اهمیت زراعت جو در تغذیه دام و در نهایت تامین پروتئین مرود نیاز جامعه لزوم توجه بیشتر به این گیاه اساسی از دغدغههای اصلی وزرات جهاد کشاورزی میباشد
دانشمندان اعتقاد دارند که با روند رو به افزایش دمای زمین و مشکلات ناشی از تغییرات آب و هوایی، کشت و کار جو به علت سازگاری بسیار خوب آن به شرایط آب و هوایی سخت و خشن گسترش بیشتری خواهد یافت
اگر چه جو نسبت به سایر غلات به تنش خشکی مقاومتر است، با وجود این در دوره رشد و نمو خود در دو مرحله ساقه رفتن و تشکیل دانه نسبت به کمبود آب حساس است و تنش خشکی در این مراحل منجر به کاهش عملکرد آن میشود
بیماریهای گیاهی برای انسان اهمیت فوق العاده دارند زیرا به گیاهان و محصولات گیاهی که انسان برای غذا، پوشاک، وسایل خانه، محیط زیست و در بسیاری از موارد سکونت به آنها وابسته است، آسیب میرسانند. برای میلیونها انسان در سراسر جهان که هنوز برای ادامه زندگی وابسته به محصولات گیاهی هستند، بیماریهای گیاهی عامل ایجاد تفاوت میان یک زندگی آسوده از یک سو و زندگی همراه با گرسنگی از سوی دیگر خواهند بود
این بیماری در اکثر مناطق جوخیز کشور از جمله گرگان، کرج، زنجان، مشهد،آذربایجان شرقی و غربی، اصفهان، مغان، شاهرود، لرستان، کرمانشاه، کردستان، کهگیلویه و بویراحمد و بخصوص ورامین اهمیت ویژهای پیدا کرده است، طی سالهای 82 و 83 مزارع جو استانهای تهران، کرمانشاه، کردستان، سمنان، ایلام، اصفهان، زنجان و لرستان از نظر آلودگی به بیماری لکه نواری مورد بررسی قرار گرفت. طبق نتایج حاصل آلودگی در تمام استانها با درجات مختلف مشاهده شد. کمترین آلودگی در سمنان 14/81 درصد مزارع و بیشترین آلودگی در تهران 75/71 درصد مزارع بود
لکه نواری در اغلب کشورهای تحت کشت این محصول مثل اسپانیا، ایالات متحده آمریکا، آفریقا، ایتالیا، بریتانیا، روسیه و دانمارک شایع بوده و خسارت وارد میکند. خسارت ناشی از این بیماری روی محصول جو خیلی زیاد و بین 70 تا 100 درصد گزارش شده است
عامل این بیماری قارچ لکه نواری، Pyrenophora graminea است که متعلق به آسکومیستها بوده و تولید پریتس مینماید. پریتسهای این قارچ، که در پائیز روی کلشهای باقیمانده جو در مزرعه تولید میشوند، در طبیعت بندرت مشاهده میگردند
مرحله غیرجنسی این قارچ لکه نواری، Drechslera graminea میباشد. در این حالت قارچ تولید کنیدیوفور و کنیدی مینماید. کنیدیها در انتها و جوانب انتهایی کنیدیوفورها و به صورت خوشهای سه تا پنجتایی تولید میشوند. کنیدیها راست، در هر دو انتها مدور، دارای تا هفت دیواره عرضی، به اندازهای 11-24*30-115 میکرون و به رنگ قهوهای زرد میباشند. مشخصترین علائم بیماری وجود لکههای نواری به رنگهای زرد، قهوهای و نکروزه در روی برگها میباشند. معمولا علائم بیماری ابتدا در روی برگ دوم یا سوم گیاهچه ظاهر شده و سپس در روی سایر برگها دیده میشوند.
اما ممکن است در تمام گیاهان آلوده علائم بیماری در مراحل اولیه رشد مشهود نگردند. نوارهای زرد در برگهای تازه تولید شده بویژه در روی قسمت پائین پهنک برگ و غلاف ظاهر میشوند. این نوارها بهتدریج در تمام طول برگ توسعه یافته و نکروزه میگردند. این لکهها معمولاً بهم پیوسته و تمامی برگ میمیرد. در حین تباهی بافتها، برگها در قسمت نوک پاره میشوند. گیاهان آلوده معمولا کوتوله میمانند.
در بوتههای آلوده یا خوشهای ظاهر نمیگردد یا خوشههای حاصل به صورت پیچ خورده، خشک شده، و قهوهای رنگ میگردند. خوشههای آلوده اغلب دانهای تولید نمیکنند و در صورت تولید، دانهها ریز، چروکیده، و قهوهای هستند. در بعضی از گیاهان آلوده خوشهها به طور طبیعی ظاهر شده و دانههای تولید شده علائمی از بیماری نشان نمیدهند. ظهور و نوع علائم بیماری و شدت آنها به قدرت بیماریزایی قارچ، حساسیت میزبان، و شرایط جوی بستگی دارد.
این پژوهش به بررسی مقاومت برخی ارقام جو کشت شده در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه لرستان پرداخت تا در صورت وجود نتایج مطلوب، در آینده از آنها در برنامههای اصلاحی جو استفاده شود.
.2 مواد و روش
این پژوهش در سال زراعی 95-96 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی شهرستان خرمآباد در قالب طرح بلوک-های کامل تصادفی در سه تکرار به اجرا درآمد.
آمادهسازی زمین پس از عملیات زراعی بذور جو در کرتهای مشخص شده در 5 ردیف و با فاصله 30 سانتیمتر از هم کاشت شدند
عملیات آمادهسازی زمین شامل: شخم، دیسک، فارو بود. عملیات داشت شامل: مبارزه با علفهای هرز مبارزه با آفات و ... صورت گرفت. ارقام و لاینهای جو، در دو آزمایش مجزا - بدون تنش و با تنش خشکی - با فاصله 50 متراز هم، در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با 3 تکرار و با کرتهای 1/5*2 و فاصله بوتهها روی خطوط 5 سانتیمتر و فاصله خطوط از هم 30 سانتیمتر صورت گرفت.
نحوهی آلودهسازی مزرعه برای انتقال بیماری مقادیر زیادی کاه و کلش آلوده به قارچ لکه نواری از مزارع جو استان جمعآوری و پس از خشک کردن در پاکتهای مخصوص نگهداری شد زمان جمعآوری این نمونهها در اواخر فصل بهار بود زیرا در این زمان از سال قارچ به راحتی قابل شناسایی و برداشت است نگهداری کاه و کلش باید در محیطی باشد که خشک و بدون رطوبت باشد تا از تکثیر کپک بر روی آنها جلوگیری شود. همچنین از جو محلی به عنوان Spreeder در اطراف مزرعه به منظور آلودگی طبیعی استفاده شد.
14 صفت کمی مورد بررسی قرار گرفت که برخی از آنها شامل ارتفاع بوته، شاخص برداشت، عملکرد بیولوژیک، طول پدانکل، بودند. ارزیابی بوتههای جو براساس روش ماتور و بتنگار به صورت شمارش تعداد بوتههای آلوده و سالم و محاسبه درصد بوتههای آلوده بود. تجزیه واریانس و تجزیه به مولفههای اصلی با استفاده از نرمافزار sas انجام گردید
جدول :1 شاخص ارزیابی ارقام جو براساس روش ماتور و بتنگار
.3 نتایج و بحث
نتایج تجزیه مرکب در محیط آبیاری و خشکی بر روی 14 رقم و لاین جو که در جدول 3 و 4 نشان داده شده است، حاکی از آن است که در سطح یک درصد، اثر محیط - بدون توجه به رقم یا لاین جو - بر روی صفات طول بوته، طول ساقه، طول پدانکل، تعداد سنبلچه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و درصد آلودگی معنی دار است و همچنین نشان میدهد در اثر ارقام در سطح 1 درصد بر روی صفات بجز تعداد سنبلچه بارور و تعداد روز تا رسیدن معنی دار است.
همچنین نتایج جدول 3 و 4 نشان میدهد در سطح 1 درصد اثر متقابل محیط و ارقام تنها بر روی صفات تعداد سنبلچه بارور و طول ریشک معنی دار نیست. به عبارتی دیگر میتوان گفت در سطح 1 درصد صفات بجز تعداد سنبلچه بارور و طول ریشک تحت تاثیر محیط و نوع جو است. فرشاد فر و همکاران [7]، نیز با بررسی اثر متقابل ژنوتیپ و محیط اعلام کردند بخش عمده تنوع کل مربوط به محیط و پس از آن ژنوتیپ*محیط است.
نتایج جدول 2 نشن میدهد، که دوپرمحلی با 52/27 درصد آلودگی جزء رقم بسیار حساس محسوب میشود و ارقام ماهور، سرارود و تمندر به ترتیب هر کدام با 8/23، 7/20 و 7/17 درصد آلودگی، ارقامی با مقاومت بالا - نیمه مقاوم - محسوب میشود. در تنش آبیاری رقم دوپرمحلی با 50/37 درصد آلودگی جزء رقم بسیار حساس محسوب میشود
