بخشی از مقاله
بنام خدا
معماري و شهرسازي اسلامي در شهرهاي اندلس (اسپانيا)
چکيده
مجموعه تجارب انساني به عنوان سازنده بوم خود-که عمدتا به وسيله معماري مدرن ،معماري بدون معمار نام گرفته است ،به ميزان اندکي شکل گيري ارزش ها و تئوري هاي معماري معاصر را تحت تاثير قرار داده است اين حقيقت تاريخي توسعه شهرها در کشورهاي غربي، همچنين در ديگر فرهنگ ها در سال هاي اخير را دچار آسيب نموده است
.شهرهاي اسلامي بي شماري توسط رهبران عرب در سرزمين هاي غير عرب زبان احداث شد،شهرهايي که توسط رهبران عربي –اسلامي در سرزمين هاي غربي جهان اسلام شکل گرفتند بر حسب مفاهيم عمومي دين اسلام و مشخصات عربي خود خالص ترين شهرها به شمار مي روند. اندلس اسلامي با مساحتي حدود ٨٧.٥٧٠کيلومتر مربع در جنوب شبه جزيره ايبري در کنار مديترانه قرار دارد.مسلمانان در رجب ٩٢، اسپانيا را تصرف و بر اساس تقسيمات قبلي از زمان روميان و گوتها معمول بود، به پنج ولايت تقسيم کردند . شهرهاي زيادي از اين ولايت ها آثار تمدن اسلامي ، اعم از معماري و برخي آداب و رسوم ، در آن نمايان است .معماري ساختمانهاي تازه ساز همه به طرز عربي و ساز آواز و موسيقي در اين شهرها بي نهايت شبيه به الحان وآداب عربي است .اين مقاله با هدف معماري اسلامي در شهرهاي اندلس اسپانيا در زمان حکومت چهارصد ساله مسلمانان انجام گرفت . روش پژوهش توصيفي-تحليلي و براي گرداوري اطلاعات از منابع کتابخانه اي و برخي سايت ها استفاده گرديده است ٠نتايج تحقيق نشان مي دهد اندلس با شهرهاي خيلي زياد و برخورداري از اب وهواي مناسب ،مسلمانان در يک دوره طولاني از حکومت خود در اين منطقه تغيرات و تحولات بزرگي در عرصه شهرها و ايجاد شهرهاي اسلامي جديد نموده ،که براي گذشت ساليان متمادي از پايان اين تصرفات ،هنوز اثار اسلام در بناها اداب و رسوم عربي و رقص و موسيقي اين ديار را شاهديم ،هر چند امروزه از تاثيرات اسلام در معماري و عرصه شهر کم رنگ شده ولي در کل غالب بودن اصول اسلامي را تمام عرصه هاي شهري را مي بينيم .
کليدواژه ها : معماري اسلامي ، شهرسازي اسلامي ،اصول اسلامي ، ولايت ، اندلس
١-مقدمه
دين اسلام از قلب سرزمين عربستان با سنن بسيار قوي عربي در سطوح مختلف حيات اجتماعي ،منجمله امور ساختماني ظهور يافت ٠بسياري اين سنن که در انطباق با ارزشهاي اسلامي قرار نداشتند ممنوع ومابقي با برخي تعديلات جذب تمدن اسلامي شدند (ملک احمدي،اقوامي مقدم :٢١،١٣٨١)
زبان کتاب مقدس مسلمانان يعني قران عربي است که به زبان مهمي در رابطه با انتقال و توليد دانش در محدوده جهان اسلام مبدل شد بدين ترتيب منابع نخستين در تمامي حوزه هاي علمي به زبان عربي بوده است واز پنج مکتب فقهي جهان اسلام (چهار فرقه سني ومذهب شيعه )مباني اين سنن يک دهه پيش از رحلت پيامبر در سال ١١هجري
٦٣٢ شکل گرفت ٠چهارچوبهاي اجتماعي وويژگي ها و تجارب حاصله طي دهه ياد شده به زعامت اولين رهبر يعني پيامبرتوسط بسياري به عنوان الگو مورد تقليد و سرمشق قرار گرفته و هنوز مي گيرد٠(همان ،٢٢)
علي رغم ان که شهرهاي اسلامي بي شماري توسط رهبران اسلامي در سرزمين هاي غير عرب زبان طي قرن هفتموهشتم احداث شده ،بي شک سنت هاي بومي و خصلت شهرهاي پيش از اسلام تاثيرات قابل توجهي به خصوص در سرزمين هاي شرقي خلافت اسلامي از خود بر جاي گذاشته است ٠ مضافا اين که منطقه وسرزمين هاي مغرب (از ليبي تا اسپانيا )کم ترين تاثير برشهرهاي در حال ظهور اسلامي از خود بروز داده است ٠بدين ترتيب شهرهاي که توسط رهبران عربي –اسلامي در سرزمين هاي غربي جهان اسلام شکل گرفتند بر حسب مفاهيم عمومي دين اسلام و مشخصات عربي خود خالص ترين شهرها به شمار مي روند گر چه نبود ويژگيهاي بومي در اين رابطه بسيار مهم جلوه مي نمايد اما تعاليم ونگرش هاي فقه مالکي تا حد ممکن حياتي بوده است ٠ منظور از هنر و معماري اسلامي ،همان هنر ومعماري سرزمين هاي –خاور ميانه ،افريقاي شمالي هند شمالي واسپانيا است که از اغاز قرن هفتم م تحت حاکميت مسلمانان قرار گرفتند٠(همان ،٢٣)حال عرب واژه اسپانيا را براي شبه جزيره ايبري که به اين نام معرف است به کار نمي برد ،بلکه سراسر ان شبه جزيره را اندلس مي گويد ٠ در رواياتي عربي ،اندلس به اسپانياي مسلمانان اطلاق مي شود ،يعني سرزميني که پس از فتح به دست مسلمانان افتاد ،اسپانيا از جمله ممالک اروپايي است که حدود طبيعي مساعدي دارد ٠به گفته رافائل التامير ،مورخ بزرگ اسپانيولي ،ايبري شبه جزيره اي است کامل ،وچون از سه جانب به دريا محدود واز جانب چهارم با تنگه اي به عرض تقريبي ٤٥٠ کيلومتر به خاک فرانسه متصل است ٠اندلس که کوههاي پيرنه ان را از قاره اروپا جدا مي کند ،بيشتر يک کشور افريقاييمحسوب مي شود تا کشوري اروپايي و تنگه جبل الطارق گر چه بظاهر ان را از قاره افريقا جدا کرده از نظر تشابه و تجانس تشکيلات طبيعي و نيز از نظر جريان وقايع تاريخي با همسايه مغرب خود اختلاط و پيوند يافته و تحت تاثير عوامل ان قرار داشته است ٠در سال ٩٢ هجري ،طارق بن زياد از لايقترين سرکردگان موسي بن نصير با سپاه مختصري مرکب از ٧هزار تن مردان جنگي در محلي که هنوز جبل الطارق معروف است پياده گرديد وبه پيشروي خود ادامه داد تا طليطله پايتخت گوتها را گرفت و مسلمانان پس از فتح اسپانيا اين سرزمين را بر اساس تقسيمات قبلي که احتمالا زمان روميان و گوتها معمول بوده ،به پنج ولايت مهم تقسيم کردند که در دوره اسلامي هر ولايت حاکم مستقلي داشت در هر کدام از اين ولايت اقدامات زيادي در راستاي پياده نمودن هنر اسلامي در معماري و شهر سازي اسلامي طي چهار قرن حکومت بر اين سرزمين انجام داده و مساجد و کاخها وقصرهاي زيادي بر اساس موازين هنر اسلامي بناء نهادند که تا هنوز هم ما شاهد وجود اين بناها در سرزمين اندلس هستيم (قرچانلو:١٣٨٢،٤٥٠)٠اين مقاله اهداف زير را دنبال مي کند : بررسي نقش معماري اسلامي بر شهر اندلس ، شناخت عناصر شهري و گونه هاي ساختماني ،شناخت ساخت و ساز فرم شهر اسلامي ؛شناخت اصول
شهرسازي و معماري در شهر هاي اندلس .در اين پژوهش سعي گرديده که به سئوال زير پاسخ داده شود:
١-آيا معماري و هنر اسلامي با چهارصد سال حکومت در تاثير پذيري اندلس موفق بوده است ؟
٢-مفاهيم ، مباني نظري و پيشينه تحقيق
مسجد اصلي شهر (جامع ) که معمولا اين مسجد در مرکز شهر احداث گرديده و نماز جمعه که بايد در مسجد برگزار شود بر هر فرد ذکور ازاد مسلمان که به سن بلوغ رسيده باشد واجب است ٠ اهميت اين نماز در دوره نخستين در اين واقعيت نهفته بود که تمامي عناصر اردوگاه مسلمين در مسجد اصلي وتحت رهبري فرمانده گرد هم مي امدند٠ ومسجد اصلي با توجه به اين هدف فوق العاده بزرگ بود نامي مناسب نيز داشت وبا عناوين مسجد الا عظم ،مسجد الجماعه ،مسجد جامع ،وبه دليل بارز بودن امر خطبه در اين مساجد ،شاهد مسجد الخطبه ،جامع الخطبه ،مسجد المنبر نيز مي باشيم ٠
الف – صحن :قبه الصخره ،قديمي ترين بناي اسلامي موجود ،در اورشليم بر فراز صخره مقدس واقع شده است ،جايي که اعتقاد بر اين است که پيامبر به اسمان صعود کرد ٠خليفه عبدالملک اين مسجد را در قرن هفتم ساخت ٠ اين مسجد در وسط صحني بزرگ ،بر فراز صخره معبد قرار گرفته است يکي از مقدس ترين اماکن در اورشليم به شما ر مي ايد٠
ب - مناره : در زمان پيامبر ،در مدينه از پشت بام اذان گفته مي شد که تقليدي بود از شيوه يهود در دميدن شافر (شاخ قوچ ) يا مسيحيت قديم در به کار گيري يک تقه زن براي گرد هم اوردن عابدان استفاده کردند٠به نظر مي رسد منشا پيدايش مناره
،سنتي سوري باشد که گوشه هاي ساختمان را با چهار برجک مي ساختند ٠ مناره برجي است در گوشه صحن مسجد –يا مانند مسجد سامرا در خارج از مسجد- که بعد از حيات محمد (ص ) اذان گفتن از فراز ان سنت گشت ٠
ج - گنبد : گنبد به عنوان ويژگي عمده سراسري معماري اسلامي ،ريشه در معماري ساساني و مسيحي قديم دارد ٠
د- ايوان : در مساجد عباسي در عراق ،ايوان –تالار يا دالاني فراخ ،قوس دار و دو بخشي ،به هر طرف از طاقگان هاي اطراف صحن مسجد افزوده شده ٠ ايوان ريشه در معماري ايران ساساني دارد ٠
ت – طاق محرابي : اگر چه طاق نعل اسبي در معماري اسلامي ،به ويژه در نمونه هاي اوليه بيشتر معمول است ؛اما طاق محرابي نيز شناخته شده بود٠ طاق محرابي که احتمالا داراي منشا سوري بوده وتوسط امويان تعديل گشته است ،ويژگي مساجد دوره عباسي نيز هست ودر قرن هاي نهم و دهم از عراق به مصر راه پيدا کرد٠طاق محرابي هاي ساخته شده در مصر و تحت حکومت مماليک (از قرن سيزدهم ) ،داراي نماي گوتيک مي باشد که تاثير درون مايه هاي معماري اروپايي را نشان مي دهد که توسط صليبي ها منتقل شده است ٠
ث - منبر ومقصوره : اولين کاربرد شناخته شده از منبر ،در مسجد مدينه صورت گرفت ٠ منبر که در اصل به عنوان مسند به کار گرفته شد ،خيلي زود جايگاه خود را به عنوان يک سکوي تمام عيار براي سخنراني و تبليغ پيدا کرد ٠و مقصوره عبارت از ديواره يا مکاني بسته دور محراب براي محافظت حاکمان امت در حين انجام خدمت که پس از کشته شدن سه خليفه اول (عمر ، عثمان ، و حضرت علي (ع ) ) ساخته شد ٠
١- مدرسه
کاربرد سنتي اين واژه اشاره به موسسه اموزش عالي که در ان علوم اسلامي و فقه تدريس مي شود دارد و اين واژه معادل کالج امروزي است ٠ طي دوران چهارصد ساله اوليه اسلام (١٠١٠ه -٦٢٢م )مسجد مرکز اموزش بود ٠ و اولين مدرسه به عنوان مرکز مستقل با هدف صرف اموزش عالي ،در نيشاپور در نيمه قرن پنجم هجري تاسيس گرديد ٠در اين شهر مدارس فوق العاده مشهوري وجود داشتند ١- مدرسه البيهقيه که توسط بيهقي بنائ شده است ٢- السعديه به دست امير نصربن سبکتکين والي نيشاپور ٣- مدرسه اي توسط ابو سعد اسماعيل استر ابادي بناء گرديد ٤- مدرسه اي براي استاد ابو اسحاق اسفرايني ساخته شده
٢- زاويه
در غرب سرزمين هاي اسلامي به ساختمان يا مجموعه ساختمانهايي ماهيتا مذهبي که به صومعه يا مدرسه شباهت دارند اطلاق مي شود و واژه از نظر لغوي به معني گوشه است ٠ تمام يا تعدادي از عناصر زير در زاويه وجود دارد :اتاقي با محراب براي نماز
،ارمگاه مرابط يا پيشواي مذهبي که گنبدي روي ان نصب شده ،اتاقي براي قرائت قران ،مکتب يا مدرسه قران و همزمان سه واژه خانقاه ،رباط و زاويه به تسهيلات يکسان و معيني که دير صوفي در عين حال امادگي پذيرايي از مهمانان را داشت اطلاق مي شود که معمولا زاويه ها در هسته مرکزي شهرهاي اسلامي بوجود مي ايند ٠
٣- مارابط -مرابط
در مرحله اغازين گسترش اسلام ،اين واژه ها به فردي اطلاق مي شد که زندگي را وقف جهاد براي دفاع از اسلام و گسترش ان مي نمود که کم کم اين واژه به گونه هاي خاصي از ساختمان در شهرهاي اسلامي تبديل و اشاره به محل دفن يا مقبره چنين اشخاصي بود که بيشتر در شهرهاي کشورهاي عربي ما شاهد هستيم
٥ - سوق
مراد از اين کلمه مکاني براي تامين کالا و مايحتاج (بازار) در نام گذاري اماکن از اين واژه براي خيابانها يا ديگر نقاطي که داراي بازار هستند استفاده مي شود مثل سوق العطارين يا بازار عطر فروشان که بازاريکي از لوازم سه گانه شهر اسلامي است و انسجام شهري ،رشد و ويژگي هاي بازار نقش منحصر به فردي در توسعه شهر ايفا مي کند که ما با انواع بازارها در شهرهاي اسلامي مواجه ايم ١- منطقه اصلي بازار پيرامون مسجد جامع ٢- بازار خطي پيوسته يا نيمه پيوسته ٣- بازارهاي مجاور دروازه هاي شهر ٤- بازار هاي هفتگي يا فصلي ٥- بازار کوچک که معمولا بازارهاي پيرامون مسجد و بازار خطي پيوسته در هسته مرکزي شهرهاي شکل مي گرفتند٠
٦-وکاله
اين واژه تقزيبا تعبير جديد واژه قديمي قيصريه است و قيصريه در اصل نام مجموعه بزرگي از ساختمانهاي عمومي بود که به شکل رواق همراه با مغازه ،کارگاه ،انبار محل اسکان طراحي مي شد ودر دوره هاي اخير قيصريه داراي مفهوم مشابهي با واژه فارسي کارونسرا بود که اولين بار در ناحيه شرقي جهان اسلام ودر قرن دهم و يازدهم هجري مورد استفاده قرار گرفت ٠
٧-خان
اين واژه در افريقاي شمالي را خندق مي گفتند و به معني خوابگاهي است که تجار خارجي با اقامت در ان به عرضه و فروش اجناس خود مي پردازند به طور کلي مسافر خانه متعلق به اداره املاک ديني (حبوس يا اوقاف ) بود که به بازرگانان و يا صنعت گران اجاره داده مي شد٠
٨-سور وباب
اين دو واژه به معني ديوار و دروازه مي باشند اين دو عنصر زماني که در رابطه با هم باشند به معني ديوار يا استحکامات شهر و دروازه هاي شهر مي باشند که هر شهر اسلامي از ان برخوردار بوده است ٠
٩-قشله
لغت مذکور به معني پادگان نظامي است ممکن است از واژه ترکي قشلاق که به معني مکاني است که در زمستان مورد استفاده قرار مي گيرد گرفته شده باشد ٠و معادل ان قلعه است که خيلي از ان در فصل زمستان استفاده نموده اند ٠
١٠-حمام
در شهرهاي قديمي اسلامي اقليت مرفه اي در منزل از حمام برخوردار بوده اند واين واژه در اروپا به معني حمام بخار ،که در عين حال به ان حمام ترکي مي گفتند و اثار باستاني دلالت بر وجود حمام از اوايل دوره بني اميه دارد و ساخت حمام ها حداقل تا سالهاي دهه ١٩٥٠به عنوان يکي از تاسيسات مهم شهري در شهرهاي عربي –اسلامي ادامه يافت ٠
١١-وضوء خانه ،ميضا
اين واژه به امکاناتي گفته مي شود که براي وضو گرفتن به کار مي رود که وضو خانه ها را در ورودي هاي مساجد قرار مي مي دادند که عامل اصلي در تعيين محل وضو خانه بود اما لازم به ذکر است که نسبت به احداث اب خوري به عنوان عنصر مجزا در درون مسجد اقدام مي شد٠
١٢-قصر يا کاخ
اين واژه به خانه هاي بسيار بزرگ اطلاق مي شود و حداقل تا اواخر قرن نوزدهم به ان کاخ يا قلعه هم مي گفتند کاخ ها غالبا منطقه گسترده اي را به اشغال خود در مي اوردند و عمما بيش از يک حياط داشتند و حداقل يک حيات به امور خدمتگذاري اختصاص مي يافت ٠ در برخي موارد کاخ ها داراي باغ محصوري نيز بودند ٠
١٣-بيت
دار وبيت به معني سکونتگاه يا خانه است که از رايج ترين واژه ها براي محل اقامت است اما با ريشه ها ومعاني متفاوت ،و معني اصلي بيت سر پناهي است که فرد شب را در ان به سر اورد ٠ دار از ريشه دار به فضاي تقريبا دايره شکلي گفته مي شود که به وسيله ديوارها ساختمانها و يا چادرهاي کوچ در ميان گرفته شده باشد ودر مغرب به خيمه اعراب بيابانگرد دوار گفته مي شود٠مفهوم خانه طراحي شده در پيرامون فضايي باز يا حياط به اولين شهرهاي احداث شده در خاورميانه بر مي گردداولين خانه اسلامي خانه اي است که پيامبر اسلام در زمان ورودش به مدينه براي اقامت خود و خانواده اش احداث نمود سير تحول هنر اسلامي از قرن هفتم تا هجدهم ميلادي را در سه دوره مي توان طبقه بندي کرد ٠(ملک احمدي ،اقوامي مقدم )
دوره شکل گيري هنر اسلامي کما بيش با حاکميت اولين حاکمان اسلامي يا خلفاي بني اميه (٦٦١الي ٧٥٠م )که اسلام را ازدمشق تا اسپانيا گسترش دادند ،هم زمان بود ٠ دوره مياني ،عصر خلفاي عباسي (٧٥٠الي ١٢٥٨م )که از بغداد در عراق اسلامي را بر عهده داشتند ،تا زمان استيلاي مغول را در بر مي گيرد ٠دوران خلافت عباسي که در ترويج اموزش و فرهنگ پر اوازه است از درخشانترين تاريخ اسلامي است ٠و از استيلاي مغول تا قرن هجدهم ميلادي را مي توان براي سهولت ،دوره پسين اسلامي ناميد
٠ در اين دوره سبک هاي متمايز هنر در بخش هاي مختلف جهان اسلام قابل شناسايي است که با سلسله هاي گوناگون حاکمان ارتباط دارند ٠ شهر اسلامي نخستين بار در ربع اول قرن بيستم به يک موضوع جدي تحقيقي تبديل شد ،و پس از ان مطالعات مختلفي صورت گرفت ومقالاتي در اين زمينه انتشار يافت ٠ در اواخر دهه ١٩٦٠رهيافت ها و روش شناسي هاي متمايزي از اين مطالعه مشخص شد که مي توان ان ها را ذيل وجود الگويي تحت عنوان شهر اسلامي ،مطالعه دقيق شرايط محلي و بررسي يک نوع ساختمانهاي خاص نظير مسجد جمع بندي کرد٠
٣- روش تحقيق
روش پژوهش در اين مقاله از نوع توصيفي و تحليلي است و ماهيت آن کاربردي نظري است .براي گرداوري اطلاعات از روش کتابخانه اي استفاده شده است .
٤-ساخت وساز فرم شهر اسلامي
فرايند ساخت ساز به مجموعه اعمال و حوادث و تصميماتي اطلاق مي شود که مستقيما ماهيت فعاليت هاي ساختماني و شکل شهري را متاثر ساخته اند ٠ اين فرايند همچنين تاثير تصميمات قدرت حاکمه بخش عمومي و شهروندان بخش خصوصي بر توسعه محيط کالبدي انسان ساخت را شامل مي شود ،فرم شهري معرف وضعيت سه بعدي شهر يا هر کدام از اجزاي ان در مقطع معين تاريخي است ٠ گر چه اين شکل و فرم در منظر تاريخي ،پويا ودر حال تغيير است ٠از اين رو فرايند ساخت ساز به قرار زير
تحت تاثير قرار مي گيرد :
١-تصميمات و اعمال حکام يا قدرت حاکمه ،که عمدتا محيط کلان را تحت تاثير قرار مي دهد
٢-تصميمات وفعاليتهاي ساختماني شهروندان ،که عمدتا محيط فرد را تحت تاثير قرار مي دهد٠(ملک احمدي:١٣٨١،٢٧٨)جهت گيري ديوار قبله مساجد و مساجد نزديک و ديگر بناها ي واجد فضاي عبادي را متاثر ساخته است و خاطر نشان مي شود که تاثيرات فزاينده مجموع تصميمات در جهت گيري بناهاي احداثي ،در کنار طرح و ترکيب شبکه خياباني ،به خلق نظام در حال پيشرفتي منجر شد که در ان دو عامل طراحي (جهت گيري ابنيه و طرح شبکه خياباني )به يکديگر وابسته بود و از همديگر تاثير مي پذيرفتند ٠ تسلط يکي از اين عناصر بر ديگري و تاثير ان بر ريخت شناسي شهر بر تقدم تاريخي هر يک از انها وابسته بود٠ در اصفهان مي توان مثال کلاسيک از تاثير جهت ديوار قبله بر طرح وشکل شهر را يافت ٠ بدين ترتيب موجود نوعي چالش معماري است که به نحو احسن ،بالاخص در ورودي اصلي مرتفع مي شود٠با وجود انکه مي بايست جهت قبله حتي الامکان ،رعايت شود مواردي يافت مي شود که جهت گيري بناي عمده مذهبي بر دقايقهندسي غلبه دارد ٠من معتقدم اين از اعتبار ابنيه عمده مذهبي در جامعه نشات مي گيرد ٠ موانع ساختماني و موقعيت قطعه ،از ديگر موانع بازدارنده و محرک انحراف از سنت معمول هستند٠(همان ،٢٩٠)
پنج عنصر مهم که براي نمايش عوامل کالبدي شکل دهنده شهرهاي اسلامي در مقياس همسايگي عبارتند از :
١-دسترسي :خيابان ،بن بست و عناصر مربوطه
٢-محدوديت هاي مکاني کاربري هاي که موجب ضرر وزيان هستند :نظير دود ،بوي نامطبوع و الودگي صوتي
٣-اشرافيت :کريدورهاي بصري که به واسطه درب ،پنجره و ارتفاع ايجاد مي شود٠
٤-ديوار ميان واحدهاي مسکوني همجوار :حق مالکيت و بهره برداري
٥-زهکش اب باران و پساب
اين چهار چوب تمامي مسائل ناشي از فعاليت هاي ساخت ساز را که فقه مالکي به ان پرداخته است را شامل مي شود٠ (همان ،٢٩٤)ريشه هاي نظم و يکپارچگي موجود در اکثر شهرهاي جهان اسلام عمدتا به ارتباط بخش ها و ترکيب نظام مند ناشي از ان قابل استناد است که به واسطه مجموعه اي از راهبردها و اصول ساختماني به وجود امده و حفظ مي شوند ٠اين مجموعه
،محصول فقه مي باشد :ساز کاري که نظام ارزشي شريعت را در چهارچوب فرايند ساخت وساز و توسعه شهري تفسير نموده و به کار مي بندد ٠از اين رو تمامي شهرهاي جهان اسلام که عمده ساکنان ان ها مسلمانان بوده اند داراي هويت مشترکي هستند که به طور مستقيم از کار بست ارزش هاي شريعت در فرايند شهر سازي حاصل امده است ٠ منابع اصلي فقه وسنت براي تحويل سيستم ارزشي به فرم شهري و طراحي بسيار تعيين کننده مي باشند٠(همان )
٥-تاريخچه ورود مسلمانان به سرزمين اندلس
شام اولين سرزميني است که از روم به غنيمت گرفته شد و بعد از شام سرزمين مصر از زمان خلافت عمربن خطاب توسط عمربن عاص در محرم سال ٢٠هجري قمري (٦٤٠م ) فتح شد ٠در سال ٢٢ه ٠ق لشکر مسلمين از مصر به سمت غرب و سپس طرابلس حرکت نمود٠ در خلافت عثمان (٢٣تا ٣٥ه ٠ق )به سال ٢٧ هجري مسلمانان راهي افريقيه شدند٠افريقيه به تمامي سرزمين هاي شمال افريقا به جزء مصر گفته مي شود و فتح افريقيه پايگاهي براي حفظ مسلمانان در مصر و شام گرديد٠زيرا اين سرزمين ها متعلق به متصرفات روم بود٠ اولين برخورد مهم روميان با سپاهي گران به سرداري گريگورريس يا جرجير حاکم رومي افريقيه است که به سود مسلمانان پايان يافت ٠(ايتي ،١٣٦٦)
لازم به ذکر است که مسلمانان براي مدتي با توجه به درگيريهاي داخلي وحوادث خلافت عثمان و اختلاف دوران حکومت امام علي (ع )از شمال افريقا عقب نشيني کرده بودند و دوباره روميان بر قوم بربر حکومت و ستم مي کردندو چون بربرها خاطره عدالت و برخورد خوب مسلمانان را در ذهن داشتند لذا از مسلمانان خواستند که به ان سرزمين لشکر کشي کنند،تا سرانجام تا مغرب اقصي (مغرب دور) پيش تاختند و شهر قيروان به عنوان دژي در برابر روميان ساخته شد عقبه بن نافع سردار مسلمين به جاي استحکام مواضع فتح شده تا سواحل اقيانوس پيشروي کرد و متاسفانه مسلمانان بار ديگر پس ا ز تحمل شکست با روميان تا مدتي از مغرب خارج مي شوند تا دوباره د رسال ٧٣ه ٠ق بر افريقيه مسلط مي شوند ٠ گروهي از بربرها به ويژه ساکنان کوهستاني به رهبري زني کاهنه براي چند سال مسلط بر قسمت بيشتر افريقيه بودند تا اينکه مسلمانان سر انجام در سال ٧٩ه ٠قکاهنه را شکست دادند٠پيش از استيلاي مسلمانان ،شبه جزيره ايبري تحت حاکميت گوت هاي غربي قرار داشت ٠ انها يکي از اقوام ژرمن بودند که در اغاز سده پنجم ميلادي با فرا گير شدن ضعف و اشوب در امپراطوري روم به اين منطقه روي اوردند٠يکي از گروهاي گوت هاي غربي وندال ها بودند که در منطقه جنوبي شبه جزيره مستقر شده بودند و گروهي از اين وندال ها به ايالت رومي افريقا راه يافتند و رومي ها بسيار ضعيف بودند،و نمي توانستند دفع تهاجم نمايند٠ بازماندگان اينها همچنان تا سالهاي ٤٣٠م ماندند تا اينکهعرب ها اين مناطق را فتح کردند ٠وقتي اعراب دانستند که وندالها از شبه جزيره ايبري به افريقيه امدند سرزمين اصلي شان را که بخش از شبه جزيره ايبري در تصرف مسلمانان بود اندلس نام نهادند ٠ گوت ها از حاکميت ارام اين شبه جزيره بي بهره بودند و دائما با فرانک ها جنگ و درگيري داشتند ٠ گوت ها بدون در نظر گرفتن حق بوميان منطقه خود بر اين مناطق تسلط داشتند و ازدواج با رعاياي بومي را ممنوع کردند٠ بين گوتها و بوميان اختلافات قومي مذهبي وجود داشت زيرا ساکنان بومي
،مذهب کاتوليک داشتند ان هم اعتقاد به طبيعتي دو گانه براي مسيح ،و حال انکه پادشاهان گوتي پيرو فرقه اريان بودند که به وحدانيت اعتقاد داشتند٠ عده اي هم يهودي بودند که سخت ترين درد و رنج را متحمل مي شدند ٠در هنگام حمله اعراب بااين سرزمين تفرقه هاي سياسي ،مذهبي و اجتماعي علا رغم تلاشهايي براي ايجاد وحدت تفرقه ها به اوج رسيده بود ٠
پادشاهان گوتي گرفتار شورش و جنگ داخلي بودند ٠اخرين پادشاه گوتها ردريک بود که توسط مسلمانان در ٩٢هجري کشته شد٠در رجب ٩٢،طارق بن زياد از لايقترين سرکردگان موسي بن نصير با سپاه مختصري مرکب از هفت هزار تن مردان جنگي در محلي که هنوز به نام وي جبل الطارق معروف است ،پياده گرديد وبه پيشروي خود ادامه داد تا طليطله پايتخت گوتها را گرفت
٠مسلمانان پس از فتح اسپانيا اين سرزمين را بر اساس تقسيمات قبلي که احتمالا از روميان و گوتها معمول بود،به پنج ولايت مهم تقسيم کردند که در دوره اسلامي هر ولايت حاکم مستقلي داشت ٠(همان )
٦-وجه تسميه اندلس
عرب واژه اسپانيا را براي جزيره اي که به اين نام معروف است به کار نمي برد ،بلکه سراسر ان شبه جزيره را اندلس ميگويد٠در روايات عربي ،اندلس به اسپانياي مسلمانان اطلاق مي شود؛يعني سرزمينهايي که پس از فتح به دست مسلمانان
