بخشی از مقاله
بررسی علل رنگ باختن نمودهای شهرسازی اسلامی در شهرهای ایران ) بعد از انقلاب اسلامی)
چکیده
هدف پژوهش حاضر بررسی علل رنگ باختن نمود های شهرسازی اسلامی در دوره ی بعد از انقلاب اسلامی در ایران است که با تاملی بر ویژگی های شهرسازی اسلامی و دوره بعد از انقلاب در تحقق هدف مورد نظر به سر انجام رسیده است. روش به کار برده شده در این تحقیق از نوع کیفی است که با مطالعه منابع کتابخانه ای و بررسی دیدگاه صاحبنظران در رابطه با مفهوم شهر و شهر سازی اسلامی به تشریح علل فاصله گرفتن شهرسازی ایران در طی دوره بعد از انقلاب اسلامی، از اسلوب شهر سازی اسلامی پرداخته شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که فرآیند شهر و شهر سازی در ایران بعد از انقلاب اسلامی در جهت فاصله گرفتن از صبغه تاریخی و فرهنگی خود که همانا شهرسازی ایرانی - اسلامی است به حیات خود ادامه داده است و تفکر مدرن، رویکرد غالب بوده است که با توجه به تغییر شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی حاکم ابعاد تازه ای به خود گرفته است و میراث ملی و سنت اسلامی را روز به روز کم رنگ و تاثیرات مدرنیسم و فرهنگ غربی را بیشتر کرده است.
واژه های کلیدی: شهرسازی اسلامی، شهرهای ایران، نوگرایی، انقلاب اسلامی
-1 مقدمه انقلاب اسلامی در ایران است کـه بـا تـاملی بـر ویژگـی هـای شهرسـازی
اسلامی به تصویر کشیده شده است.
یکی از مهم ترین دستاوردهای فکـری، فلسـفی، هنـری، صـناعی و تولیدی تمدن ها و جوامع بشری شهر است کـه هـم از مانـدگاری نسـبی برخوردار می باشد، هم تجلی باورها و ارزش های فرهنگی جامعـه اسـت و هم اینکه بر رفتار انسان اثر می گذارد و ضمن آنکه بیـانگر هویـت جامعـه در انظار جهانیان و تاریخ است(نقـی زاده، .(5 :1377 سـاختن محـیط در طول تاریخ از اشکال اصلی بیان فرهنگی بوده که همزمان راه هـای فنـی شکل سرپناه، حساسیت های هنری، ارزش هـای زیباشناسـی و باورهـای دینی را نیز منعکس می کند(وثوق، پشوتنی زاده،(1388 پـس مـی تـوان گفت مذهب نیز می تواند به واسطه افراد ساکن، دخالت خـود را در مکـان و کالبد هـای فضـایی نشـان دهـد کـه اسـلام نیـز در قالـب شهراسـلامی نمودهای خود را به نمایش گذاشته است. وجود شهر برای دولـت اسـلامی به عنوان یک ضرورت تلقی می گردد. در شهر است که وظایف و آرمانهای دولت اسلامی تبلور می یابـد و امکـان تحقـق فـرامین و اجـرای مقـررات صادره از سوی دولت اسلامی فراهم می شود(بحرینی، .(41 :1387
ضرورت احیای ارزشهای از دست رفته و وجود میراث عظـیم تـاریخی-فرهنگی در کانون جهان اسلام یعنی شهرهای خاورمیانه و بخصوص ایـران از یک سو و تداوم رشد جمعیت این شهرها در سـایه تفکـر مـدرن و بـروز مشــکلات مربــوط بــه مســکن، تســهیلات شــهری و توســعه کنتــرل نشده(قالیباف و پورموسوی، 1386، (207، اهمیـت شناسـایی علـل رنـگ باختن نمودهای شهرسازی اسلامی و به باد فراموشی سپردن ایـن میـراث گرانبهــا، تلفیــق الگوهــای نظــری و عملــی و تلفیــق ســنت و مدرنیتــه و همچنین برنامه ریزی و توجه بیشتر را پیش می آورد.
شهرهای ایران در فراز و نشیب تاریخ کشورمان از یـک جریـان تحـول، هم آهنگ با دگرگونی های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی برخـوردار بـوده انــد و دگرگــونی هــایی بــر چهــره خــود یافتــه انــد(نظریــان، :1385 .(206بنابراین فرآیند شـهرگرایی، شـهر نشـینی و شهرسـازی ایـران را بـا توجه منابع و مدارک موجود و حرکت از تحلیلی ریخت شناسانه می تـوان در سه دوره مورد بررسی قرار داد که عبارتند از: سیر تحـول شهرنشـینی، شهر گرایی و شهر سازی قبل از اسلامحـدوداَ( از قـرن نهـم ق. م تـا قـرن هفتک میلادی)؛ سیر تحول شهرنشینی، شهر گرایی و شهر سـازی بعـد از اسلام(از استقرار اولین حکومت های مستقل داخلی در ایران شروع شده و تا سال 1265ه.ش و شرع سلسله قاجاری ادامه مـی یابـد) و سـیر تحـول شهرنشینی، شهر گرایی و شهر سازی در دوران معاصر(از حکومت قاجار تا سال 1357، پایان حکومت پهلوی).(نظریان، (6 :1389؛ البتـه لازم اسـت دوره بعد از پیروزی انقلاب اسلامی(از سال 1357 تا کنون) را نیز بـه ایـن تقسیم بندی اضافه نمود؛ چرا که سیر تحول شهرنشـینی، شـهر گرایـی و شهر سازی ایران در این دوره نیز ویژگی های خاص خـود را دارد و دارای تفاوت اساسی با دوره های قبل است. هدف پژوهش حاضـر بررسـی علـل رنگ باختن نمود های شهرسازی اسلامی در دوره ی اخیـر یعنـی بعـد از
-2 پرسش های تحقیق
- آیا نمودهـای شهرسـازی اسـلامی در شـهر هـای ایـران(بعـد از انقـلاب اسلامی) کمرنگ شده است؟
- چه عواملی باعث شـد کـه بعـد از پیـروزی انقـلاب اسـلامی نمودهـای شهرسازی اسلامی در شهر ایرانی جایگاهی نداشته باشد؟
فرضیه اول: به نظر می رسـد نمودهـای شهرسـازی اسـلامی در شـهرهای ایران(بعد از انقلاب اسلامی) جایگاهی ندارد.
فرضـیه دوم: گسـترش تفکـر مـدرن باعــث بـی تـوجهی بـه مولفـه هــای شهرسازی اسلامی در شهرهای ایران(بعد از انقلاب اسلامی) شده است.
-3 روش تحقیق
روش به کار برده شده در این تحقیق از نوع کیفی است که بـا مطالعـه منابع کتابخانه ای و بررسی دیدگاه صاحبنظران در رابطه با مفهوم شـهر و شهر سازی اسلامی به تشریح علـل کمرنـگ شـدن نمودهـای شهرسـازی اسلامی در طی دوره بعد از انقلاب اسلامی در ایران پرداخته شده است.
-4 شهر و شهرسازی اسلامی
شهر اسلامی قبل از هر چیز یک قلعه ایمان اسـت و از نظـر سیاسـی و قانون تابع مقرراتی است که ناشـی از شـریعت هسـتند و از ایـن رو نقـش مذهبی شهر بر اهداف نظامی- اقتصادی حکومت های مستقر در آن شـهر اولویت دارد. جامعه ی شهری در دولت اسلامی در همـاهنگی و همنـوایی کامل با دو جامعه روستایی و ایلیاتی قرار می گیرد (بحرینـی،.(41 :1387 شهر های اسلامی مانند سایر شهر ها تابع فرهنگ، سنت و دین خود بوده و در کالبد و فضاهای شهر سازی خود ایـن فرهنـگ را نمایـان کـرده انـد. بسیاری از مورخان غربی و شرقی پیشرفت در اقتصاد کشـاورزی را عامـل اصلی پیدایش شهر های نخستین می داننـد، ایـن نظریـه، مـورد پـذیرش کسانی که شهر های اسلامی را مـورد بررسـی داده انـد نیـز قـرار گرفتـه است(توسلی،.(34-36 :1379 اصـلی تـرین مشخصـه هـای شـهر و شـهر سازی اسلامی عبارتند از:
در معماری و شهرسازی اسلامی ،معمولا چهار عامل تعیین کننده مـی باشند: شرایط آب و هوایی، مواد مصالح محلـی، فـرم هـای سـنتی، شـیوه زندگی و ارزش های اسلامی و اجتماعی(شکویی،.(191- 198 :1365
یکی از شـاخص هـای مکـان قدسـی سلسـله مراتـب و عدالت و مساوات است که در شهرسازی اسلامی رعایت می شود.سلسـله مراتـب بـا تعبیـر حضـور و محرمیـت شناخته می شود.عدالت و مساوا ت نیز برتری نداشـتن یک نقطه از نقطه دیگر است (بهزاد وثوق،.(1389
درباره معماری خانه های اسلامی می توان بـه حجـب و پوشیدگی خانه های مسلمانان،تقسیم خانـه بـه بخـش های بیرونی و اتدرونی ،تعبیه دو نوع کوبه بر در خانه ها برای تمایز مهمان مرد و زن و استفاده از شیشه هـای ریز و رنگی است.
درباره معابر و نقش و عملکرد آن ها می توان گفت کـه در شهرسازی اسلامی کوچه ها طویـل و پـرپیچ و خـم است که ایجاد سایه بر روی نمایه خانه ها و جلـوگیری از نفوذ با د گرم و مزاحم در کوچه ها بوده است.
شهر های ایرانی اسلامی قبـل از مـدرن ویژگـی هـای خاصی داشتند که از آن می توان دیوار ها را نام برد که شهر ها در آن محصور بودنـد و فقـط قبرسـتان هـا در خارج از آن دیوار ها ساخته می شدند.مسـجد جـامع و بازار دو عنصر شهری هسـتند و مسـجد جـامع مرتفـع ترین ساختمان شهر بود(یزدانی و پوراحمد، .(1386
وجود محلات مسکونی درون شهری با جـدایی گزینـی مناسب و هماهنگ با تفاوت گذاری های اجتماعی،قومی ،دینی و ...مردم شهر وجود تاسیسـات و اسـتحکامات نظـامی-دفـاعی ماننـد
حصار، برج، بارو، دروازه، بند و دربند های محلات. مشخصات خاص دیگری نظیـر گورسـتان و بـازار هـای دوره ای بیرون باروی شهر(یزدانی و پوراحمد، (1386 در شهر اسلامی، روابط استثمارگرانه ای که بین شـهر و روستا در زمان ساسانیان بر قرار بود، از بین رفت. اصناف اسلامی یکـی از ویژگـی هـای اصـلی شـهرهای اسلامی تا قـرن حاضـر بودنـد.گسـترده بـودن نقـش و ارتباط، ویژه انجمن های صنفی اسلامی است که آنان را از انجمن های صنفی اروپایی در قـرون وسـطی متمـایز می کند. (مشهدیزاده دهقانی،1387،:22 و .(21 بنیانهای زندگی شهری در دوره اسلامی در تقسیماتی با عناوین: نحوه اداره امور شهر، مراکز مذهبی و آموزشـی، انجمن های صنفی شـهر و محـلات شـهر بررسـی مـی شوند. (همان (19:
1-4 نحوه اداره امور شهر
امور و مسایل شهری و تشکیلاتی به چهار گروه طبقه بندی مـی شـد: نخست، امور اداری و سیاسی و امنیتی شهر و منطقه تحـت نفـوذ کـه بـر عهده حاکم و یا امیر شهر بود. دوم امور اجتماعی، اقتصادی و امور مربـوط به شهرداری که توسط رییس شهر، کلانتـر و کدخـدایان محلـه هـا مـورد رسیدگی قرار میگرفت. سوم، امور انتظامی کـه بـا عسـس و داروغـه بـود. چهــارم، امـــور قضـــایی کــه توســـط قضـــات مــورد رســـیدگی قـــرار میگرفت.(سلطانزاده، (208- 209 :1365
2-4 سازمان های مذهبی و آموزشی شهر
در قرون اولیه اسلامی مسجد جامع به عنوان یکی از نشانه های تمـایز شهر از روستا محسوب مـی شـد. درایـن دوره مجتمـع هـای جمعیتـی و مسکونی که دارای مسجد جامع و منبر بودند به عنوان شهر شـناخته مـی شدند.که بعدها مساجد عمومیت پیدا کرده و در روستاها نیز احـداث مـی شدند. در مسجد علاوه بر امور مذهبی، کارهای فرهنگی و تربیتـی جامعـه نیز انجام می شد. به عبارت دیگر قبل از پیدایش و تاسـیس مدارسـی کـه به صورت مستقل به تدریس علوم در سـطوح متوسـطه و عـالی بپردازنـد، این نقش در جامعه اسلامی به عهده مسـجد گذاشـته شـده بـود. پـس از محول شدن این نقش به مدارس جدید، مساجد به عنوان مراکـز تبلیغـی، فرهنگی-مذهبی و آموزش علـوم و معـارف اسـلامی ادامـه حیـات دادنـد. (مشهدیزاده دهقانی،20: 1387 و (21
3-4 انجمن های صنفی
اتحادیه های اصناف که در شهرهای اسلامی وجود داشت، نطفه آن در عهد ساسانیان پدید آمده بود.و در صنف بازرگانان نیز تشکیلاتی داشت(پیگولوسـکایا و دیگران ،.( 1345
4-4 محلات شهر
محلات گاهی اوقات توسط کسانی اداره مـی شـد نـد کـه یـا از طـرف مسئولین حکومتی منسوب می شدند و زیر نظـر آنهـا انجـام وظیفـه مـی کردند و یا عوامل مذهبی و اجتماعی در تعیـین آنهـا مـوثر بودنـد. تـاثیر عامل اخیر منجر به پیروی افراد محله از ریش سفیدان و معتمدین محلـی و یا رهبران مذهبی می شد. گاهی اوقات نیز ترکیبی از دو مورد یاد شـده به وجود آمده و هر دو نـوع مسـئولین محلـه بـه اداره آن مـی پرداختنـد. نگهبانــانی نیــز بــه حفاظــت از محــلات مشــغول بودنــد. (مشــهدیزاده دهقانی،.(23: 1387
-5 شهر و شهر سازی ایرانی- اسلامی
معماری اسلامی از تاثیر گذار ترین معماری هـای جهـان بـوده ، نـوع معماری اسلامی ایرانی ید بیضای ایـن مدعاسـت بـه طـوری کـه پرفسـور هیلن براند، استاد هنر اسلامی دانشگاه ادینبـورگ اسـکاتلند در ایـن بـاره می گوید:" معماری ایران و مصر منبع اصلی الهام معاری در سراسر جهان وجهان اسلام بـوده اسـت (زنـده دل ودرسـتان،(65: 92 بـا توجـه بـدین
