بخشی از مقاله
مناظر شهری: شفابخشی و منظر درمانی با طبیعتبدلیل
طبیعت در شهرها توصیه می شوند.
کلمات کلید منظر شهری، منظر درمانی، سلامت، طراحی با طبیع
راشــل کارســون، بهار خاموش را بــا مقدمه ای مأیوسانه از بهاری آغاز می کند که در آن هیچ پرنده ای نمی خوان ســکوت عجیبــی حکمفرما بود، آن بهار، بهاری بی صدابو " اسپیرن، .(138 شهرهای ما نسخه هایی از داســتان کارسو درختان و باغهــا برای ســودآوری بیشــتر جای خــود را به ســاختمانهای بلند می دهند زمینهای کشاورزی به تبع توسعه بیشتر شهر از بین می روند، رودخانه های شهری خشــک می شوند و یا تبدیل به کانالهای آب می گردند اتوبانها و ســطوح اسفالت هر روز بیشتر و بیشتر می شــوند و مناظر شهری متراکمتر، بی روح تر و عاری از طبیع در حالی که مناظر شــفابخش هســتند و درمانگر، و توجه به این موضوع می تواند افزایش سلامت شهر و ساکنینش را به همراه داشته باش در دهه های اخیر رابطه منظر با ســلامت انســان در تحقیقــات و سیاســتگزاری های محیطی افزایش چشمگیری داشــته اس به تعبیر سازمان بهداشت جهان ســلامتی تنها بیمار نبودن نیســت بلکه ب معنی ســلامت کامل جســمی، اجتماعــی و روانی اس " بنابراین با در نظر داشتن تاثیرات محیطهای کالبدی بر انســان، دانشــی از منظر که در آن گونه شناســی مناظر مختلف و تاثیــر اجزایی از منظر که بتوانند در ســلامت مشــارکت داشــته باشد جهت تدوین راه حل هــای جدیدی بــرای طراحی مناظر شهری، فضاهای ســبز و پارکها مورد نیاز اس این دانــش در حال حاضر تحت عنــوان دو رویکرد مهم در حال توســعه در رشته های روانشناسی محیطی طراحی منظر و باغبان اس شفابخشی منظ منظر درمان ایده شفابخشــی طبیعت و اعتقاد به تاثیر دیدن گیاه، آب و سایر عناصر طبیعی در کاهش فشارهای فکــری و روانــی و تاثیــر آن در بهبود بیمــاران، از نظر تاریخی ریشــه در فرهنگهای باستانی ایرانیان، چینی هــا و یونانیان دار در اروپای قرون وســطی درمانگاهها در دیرهای راهبان شــکل می گرف ک شــامل باغی نیز می شــدن بــه این ترتیــب ایده باغهای شفابخ که بین منظر و سلامت ارتباطی قــوی می یافت بــرای اولین بار در رابطــه با مراکز درمانــی مانند بیمارســتانها توســط نظریــه پرداز آلمانی هرشفیلد در اواخر قرن هجدهم مطرح شد او خصوصیات کامل حیا بیمارستانها را به نحوی که بتوانــد موجب کاهش نگرانی و افزایش امید در بیماران شــود را توصیف می کند و وجود آبشارهای کوچک، گلهای رنگارنگ، درختچه های ســایه دار، گیاهان معطر، مکانهایی برای نشســتن و مسیرهای پیاده بــرای قدم زدن بیمــاران را توصیه می نمایCooper and Marcus et al تأثیــر منظــر بر ســلامت در دهه های اخیر بســط یافته و نظریه های متفاوتی در مورد آن مطرح شده است از جمله نظریه بهبود استرس اولریک است که معتقد است مناظر طبیعی تمایل به کاستن میزان استرس دارنــد در حالی که مناظر ســاخته شــده نه تنها از بهبود استرس ممانعت می کنند بلکه می توانند خود سبب استرس شوند Ulrich ترجیحــات مــردم از مناظر نیز ایــن موضوع را تاکید می کند کــه مناظر طبیعــی دارای کیفیاتی هســتند که ارضا کننده نیازهای بیولوژیکی انسان اس ارتباط فطری انسان با طبیعت سبب می شود
ا برخی تماســها با دنیای طبیعی بطور مستقیم بر سلامتی تأثیر گذارند نظریه کپلانها مورد خســتگی فکری انســان به تأثیرات احیای فیزیکــی، روانــی و قابلیتهــای اجتماعــ طبیعتکــه دار ی عوامــل کلیدی برای ترمیم فکر اســت، می پرد Kaplan and Kaplan رویکرد شفابخشی منظر بیش از آنکه توسط طراحان شهری مورد توجه قرار گیــرد در معماری مناظر و محوطه ســازیهای حیاط بیمارســتانها و نیــز مجموعه های مســکونی مورد توجه بوده اس یکی از نکات مهم در بررســی مناظر شفابخش، تاثیر جنبه های بصری منظر اســ اگرچه ارتباط انسان با محیط از طریق حواس گوناگون برقرار می شــود با اینحال حدود 9 در صد آن از طریق بینایی اســت تحقیقات نشــان می دهد که بخش مهمی از اهداف شفابخشــی منظر در مشــاهده مناظر طبیعی است و نه الزاما در انجام و منظر اســ منظر درمانی معمولا در مورد مناظر فعالیــت در طبیعــت Kaplan این امر به مشخص و شناخته شده ای است که در شفابخشی اهمیت کیفیات بصری مناظر طبیعی شهری بعنوان جســمی، فکری و روحی نقش دارنــد مانند مناظر مناظری کــه در زندگی روزمره مورد اســتفاده قرار چشــمه های آب گرم و بنابرایــن با هویت مکان در می گیرند اشــاره دارد و می تواند دســتورالعمل های ارتباط قرار می گیر منظر درمانگر، طیف وســیعی خاصی در زمینه طراحی شهری نیز به همراه داشته از مناظر را در بر می گیرد که الزاما طبیعی نیســتند باش بلکه هر منظری را شــامل می شود که تجربه آن در منظر درمانی رویکرد دیگری در رابطه با سلامت بهبود و سلامتی انسان نقش داشته باشد و بنابراین
جدول -1 ارتباط مناظر طبیعی و یا شبه طبیعی با سلامت انسان
می تواند شامل تجارب شــخصی شو منظر یک خاطره خوب که یک گذشــته شــخصی، یا یک گذشــته جمعی و فرهنگــی را ثبت می کند، یک منظر درمانگر اســ خاطره محور هویت است، اســپیرن (1384 به نقل از دیوید لوونتال می گوی آگاهی از اینکه چه بودیم، تائیدی بر این اســت که ، و از بین بردن مناظر خاطره انگیز نه تنها بخشــی از هویت شــهر را از بیــن می برد، بلکه ایجاد مناظــر جدید به جای آنهــا، در ظهور بحران هویت و احســاس بیگانگی نقش دار منظر مقدس و مناظــر آیینــی از مناظر درمانگر مهم محســوب می شــوند و تاثیراتشــان در ایجاد آرامش و افزایش سلامت کلی غیر قابل انکار است.
گونه شناسی مناظر و ارتباط آنها با سلامت
ولارد و همــکاران، در رابطه بــا تحقیقات انجام شــده در رابطه با منظر و ســلامت، به بیش از 3 تحقیــق که بین ســالهای 197 تــا 200 انجام شده اشــاره می کنن در این تحقیقات تیپ مناظر و خصوصیات آنها مورد بررســی قرار گرفته اســت Veralde et al داول زیر، بر اســاس تحقیق آنها و با توجه به موضوع این مقاله، در رابطه با دو منظر طبیعی و شــهری به تفکیک تهیه شــده اس جدول 1 نشــان دهنده اهمیــت مناظر طبیعی در ایجاد واکنشــهای مثبت روانی، روحی و جسمی، و کاهــش رفتارهای ناهنجار اســ بنظر می رســد هرچه منظر طبیعتر باشــد تاثیــرات مثبت افزایش می یابــ نظریه احیا این تاثیر را در ادراک انســان از قــدرت احیــای طبیعت می دانند، بــه بیان دیگر
بدلیل آنکه طبیعت بکر بالقوه خود ترمیم گر است و خود صدمات و کاستیهای خود را در رابطه با چرخه حیات احیا می کند و شــخص بطور غیرارادی تحت تاثیر فرایند خــود ترمیمی طبیعت قرار می گیر علاوه بر آن مشــاهده فرایندهــای مرتبط با چرخه حیات ماننــد جوانــه زدن گیاهان، شــکوفه کردن ن و ســایر علائم نشــانه ای مانند مشاهده تغییرات فصلــی درختان تاثیرات مثبتی از نظر روانشناســی
جدول -2 ارتباط مناظر شهری و مناظر ساخته شده با سلامت انسان
292
بر انســان می گذارن آزمایش انجام شده از مشاهده یک گیاه گلــدار در یک گلدان، همان گلدان و گیاه این بار بدون گل، و یک گلدان خالی نشــان دهنده تاثیرات مثبت روانشناســی آنها به ترتیب ذکر شده اس Cooper Marcus & Barnes انواع مناظر شــهری که مــورد تحقیق بوده اند نیز در جدول زیر آورده شــده اند، آنهایی که فاقد عناصــر طبیعی بــوده و یا عناصــر طبیعی در آن نقش مهمی نداشــته اند تاثیرات منفی بر سلامت انســان داشــته ان تحقیقات انجام شــده در این زمینــه نشــان دهنده آن اســت کــه پیچیدگی و محرکهای زیاد در مناظر شــهری و نیاز به " که به تمرکز و تلاش بیشتر برای ادراک محیط نیــاز دارد چنانکه بدون کاهش ادامه یابد، باعث ایجاد اســترس و خســتگی مفرط می گر hcirlU Kaplan مناظــر بافــت فرســوده شــهر، مناظر صنعتی و تجــاری عمده، و مناظر فاقد عناصر طبیعی بیشترین تاثیرات منفی را در حالات روانی و احساسی ساکنین می گذارند.
اصول طراحی منظر سلامت
ســه اصل کلــی در طراحــی منظر ســلامت در طراحی شــهری می باید مورد توجه قــرار گیرد که عبارتنــد ا : (1) تمــاس بــا طبیعت و یا مشــاهده مناظر طبیعی، (2 پاســخگویی محیط به نیازهای فردی و تعاملات اجتماعی و (3شرایط محیطی مطلوCooper Marcus & Barnes Ulrich Tyson بــا توجه به تمرکز مقاله بر طبیعت و مناظــر طبیعی اصل ) و طراحــی با طبیعت، کــه در ادامه مقاله بطــور تفصیلی به آن پرداخته می شــود در اینجا بطور اجمالــی به اصول اشــاره خواهد شــ در رابطــه با منظر ســلامت، احســاس کنترل فرد بــر محیط مهمترین عامــل در زمینه ارضای نیازهای فردی اســ این احســاس دربرگیرنده نیازهای دیگر شــخص در فضاهای شــهری مانند امنیت و ایمنی، استقلال، آگاهی، و داشتن حریم خصوصــی اســ کنترل را می تــوان توانایی فرد در تصمیــم گیریهای موقعیتی تلقــی نمو امــکان کنترل محرکهای محیطــی مانند ازدحام،نور، و صدا آزار دهنده و اســترس آور است، عدم آگاهــی لازم از محیــط، ســردرگمی، و به عبارت دیگر عدم خوانایی محیط نیز تاثیرات مشــابهی بر فرد دار علاوه بر کنترل محیط، نیازهای زیبایی شناســی نیز از اهمیت خاصی برخوردار می باشن اهمیت جنبه های بصری و کیفیات زیبایی محیط از موضوعــات مهم در طراحی شــهری ، معماری منظــر و روانشناســی محیطی اســت بــا اینحال آنهایی که در مورد زیبایی شناســی منظر تحقیق نموده اند مانند جلیکو، بوراســا، کپلان ها، اپلتون و کالن کتابهای راهنما یا دســتورالعمل هایی برای طراحان تهیه نکردند کــه چگونه می باید طراحی کر د زیرا زیبایی شناســی بــا فرهنگ، و با عوامل ادراکــی و اجتماعی ناظر ارتبــاط دارد با اینحال می توان برای ایجاد یــک زیبایی صوری از اصول عامی مانند تنوع، تبایــن ، هماهنگی و وحدت در رابطه با معماری بناها، طراحــی خیابانها، مبلمان شــهری و طراحی کاشــت بهره بر در منظر ســلامت، فرد نیازمند برقراری تعاملات اجتماعی در فضاهای شهری و در عین حال نیازمند خلوت است لنگ به نقل از راپاپورت حریم خصوصی و یــا خلوت را " توانایی کنتــرل تعاملات اجتماعی، حق انتخــاب و امکان تعامل اجتماعــی دلخواه فرد عنوان می کند و معتقد است استقلال فردی، تخفیف هیجانــات، کمک به خود ارزیابی و کنترل و محدود کــردن ارتباطات، نتایجی اســت که به دلیل ارضای نیاز به خلوت بوجــود می آید لنگ، .(138 فضایشهری می باید به گونه ای طراحی شود که بتواند به نیازهای فردی و تعاملات اجتماعی همزمان پاســخ علاوه بر موارد ذکر شده شرایط محیطی مطلوب مانند میزان روشــنایی مناسب، شرایط آب و هوایی مانند دما و رطوبت نسبی مناسب، تمیزی، و کیفیت صدا دارای اهمیت خاص هســتند که مناسب نبودن هریک می تواند سبب اضطراب، کاهش دقت و تمرکز، هیجان، کاهش کارآیی و فشارهای روانی گردد
طراحی بـا طبیعت با رویکرد شفابخشـی و منظر درمان
طراحــی با طبیعت بعنوان یــک نظریه طراحی همزمــان با جنبش های زیســت محیطــی در دهه 196 توسط مک هارگ مطرح می شود که به لحاظ اکولوژیکی، و حفظ تعادل محیطی در شــهر به ارائه راه حلهایــی در انطباق با طبیعــت بها می ده این ایــده می تواند تماس بیشــتر با طبیعــت و تاثیرات مثبتی بر ســلامتی شهر و شــهروندان داشته باش با توجه به موضوع این مقاله، راهبردها و راهکارهای زیر را می توان مطرح نمو اگرچه قابل ذکر است که همانگونه که عناصر طبیعی در چرخه های متفاوت، کارکردهای متفاوتی را بلحاظ دوام و بقای سیســتم دارنــد، اجزای طراحی با طبیعت الگوها، راهبردها و راهکاره نیز به همین گونه اند، به شکل مجموعه بهم پیچیده و مرتبط با همی هســتند که تاثیر آنها وقتی اســت که کلیت آنها مورد توجــه قرار گیرند
این راهبردها و راهکارها می باید با توجه به مکان و با توجه به ویژگیهای خاص محیطی، هویتی، کالبدی تفســیر گردن در ادامه به برخی از مهمترین آنها از جنبه شفابخشــی و منظر درمانی با طبیعت اشــاره دارد.
راهبردها وراهکارهای طراح
آشــکار ســازی فرمها و فرایندهــای طبیعی درفضاهای شهر باید اجازه داد تا فرمها و فرایندهای طبیعی راهنمای طرح باشــند و نه مغلوب طرصورت امکان تســهیلاتی فراهم آید که سیستم ها و فرایندهای طبیعی خود طراح خود باشــند، این امر به طبیعــی بودن منظر حاصل کمــک می کند و بر اســاس نتایج جدول شــماره که قبلا به آن اشاره شــد در شفابخشی نقش مهمی دار راهکارهای زیر در طراحی مناظر شهری توصیه می شو دحفاظــت مناظر طبیعی درون شــهری مانند تپه ها، جنگل های شهری، و رودها و ایجاد حریم برای ممنوعیت ساخت در اطراف آنها، و حداقل مداخلــه در طراحی آنها به منظور حفظ روحیه و هویت طبیعت بکرشا مرمــت و احیــای مناظــر طبیعــی شــهر ، ارتفاعات، مناطق جنگلی، حاشیه رودخانه ها که مورد هجوم ساخت و ساز قرار گرفته و یا تخریب شده و فضای آنها محدود شده اند و اعمال برنامه ریزیهای بلند مدت در جهت بازگرداندن آنها به شکل اولیه خود تعیین تراکمهای شهری با توجه به ویژگیهای محیطی و مناظر شهر افزایش انواع مناظر شــبه طبیعی در شــهر، طراحی مناظر شــهری بــا اســتفاده از الگوهای مناظر روستایی استفاده از ایده شهر روستا در طرحهای توسعه و باز سازی شهره تدویــن برنامه هایی بــرای تقلیل آلودگیهای محیطــی خــاک، آب، هوا، و صــدا و آلودگیهای ناشــی از انباشــت زبالــه برای حفــظ و احیای فرایندها طبیعی در شهر ترغیب مالکین به حفظ باغات در شــهر و در صورت امکان تبدیل آنها به باغهای عمومی اســتفاده از سبک کاشــت طبیعی با گیاهان بومــی در ترکیبی ارگانیک به جای طراحی دقیق گیاهــان تزیینی در پارکهای شــهر کاشــت چند لایه و ترکیبی که در آن گونه های متفاوت گیاهی در رقابت با یکدیگر جامعه مناسب خود را بوجود آورند، کمک بسیار به ایجاد مناظر طبیعی می کند استفاده از آب به صور گوناگون در فضاهای باز شــهری مانند دریاچه و برکه و جزایر منظر ای در روی آنهــ ، آبشــار، آبنماهــا بــه خصــوص آبنماهای خطی، و فواره هــا بگونه ای که صدای آب را منتقل کنند
