بخشی از مقاله
چکیده:
با گسترش فناوری و تغییر رابطه انسان با طبیعت و شکل گیری رویکردهای انسان محور، نوع مداخله در گستره های طبیعی دچار دگرگونی گردید. این مهم موجبات تنزل کیفیت زیست محیطی و کیفیت زندگی انسان ها منجر گردید. از آنجایی که احکام و تعالیم الهی همواره راهکارهایی مناسب در زمینه مداخله و ارتباط با طبیعت ارائه نموده است، این پژوهش بر آن است تا اصول مداخله در گستره های طبیعی را از منظر اسلام مورد مداقه قرار دهد. جهت دست یابی به هدف اصلی پژوهش، از روش تحقیق توصیفی و تاریخی با رویکرد تحلیلی بهره گرفته شده است.
نتایج حاصل از پژوهش حاکی از آن است که در اسلام، مداخله در طبیعت و عمران وآبادانی زمین به انسان واگذار کرده است. این مهم حاکی از اختیار منظر سازی طبیعی و غیر طبیعی توسط انسان در گستره های طبیعی دارد. لازم به ذکر است هرچند که اسلام در زمینه چگونگی طراحی دستورات روشنی وضع ننموده است ولیکن اذعان داشته است که در هرگونه مداخله ای چه به صورت طبیعی و چه غیر طبیعی می بایست حقوق کلیه موجودات و تنوع زیستی بستر حفظ گردد. در واقع مداخله به صورتی باید صورت پذیرد که به صورت جامع کلیه منابع طبیعی برای امروزیان و آیندگان حفظ گردد.
-1 مقدمه:
"محیط زیست مجموعه تمام شرایط و آثاری است که حیات و رشد موجودات زنده را تحت تأثیر قرار می دهد" - مخدوم، . - 1390 رابطه انسان با محیط زیست و "منابع حیاتی مانند هوا، گیاهان، جنگل ها ، منابع آبی و جانوران هرگز رابطه مالکانه نیست که به هر شکل دلخواه بتواند در آن تصرف کند و بدون توجه به معیارهای حفاظت و بقا ، به بهره برداری آنها بپردازد. بلکه میتوان گفت فقط حق انتفاع و استفاده محدود در چارچوب ضوابط شرع و قانون را دارد" - جمالو، . - 1389 به دیگر سخن می توان گفت "آدمی تا روزی که زنده است، حق بهره برداری از امکانات و مواهب طبیعی دارد و هم این که حق ندارد که در دوره حیات و بهره برداری خود آسیبی به طبیعت وارد کند که اثر مستقیم و غیر مستقیم این آسیب، سلامت طبیعت و نسل حاضر و نسل های بعدی را به خطر بیندازد.
از این مطلب نتیجه می گیریم که محیط زیست ملک خاص هیچ نسلی نیست ، تا هر گونه که خواست در آن تصرف کند، بلکه طبیعت میراث تمام بشریت و اعتبار دائمی همه انسانهاست که هر نسلی از نسل پیش از خود به ارث می برد" - خراسانی و اصغر محمدی، . - 1378 در واقع آدمی می بایست به گونه ای از طبیعت و محیط زیست خود بهره گیرد که "ویژگی های طبیعی - اکولوژیکی - سرزمین یاد شده دیکته می کند و آنگاه باید این ویژگی ها را با نیازهای اقتصادی و اجتماعی خود سازگار کند" - مخدوم، . - 1390 متأسفانه "امروزه گسترش تکنولوژی و تغییر نگاه به طبیعت موجبات مداخلات غیر مسئولانه آدمی به حرایم گستره های طبیعی را فراهم آورد.
از آنجایی که توسعه فعالیت ها و کاربری های ناسازگار در مجاورت مرزهای طبیعی این بسترها، تخریب و گسستگی نظم و یکپارچگی لکه های زیستی تشکیل دهنده مناظر طبیعی را موجب گردید. این تخریب و تباهی در نهایت به از بین رفتن تعادل مطلوب موجود در محیط زیست منجر گردید" - زرکش و احمدی، . - 1390 بسیاری از صاحب نظران بر این اعتقادند که" تخریب محیط زیست انعکاسی از فراموش کردن خداوند و به تبع آن، فراموش کردن نفس واقعی خویش است که موجب می شود تا انسان با پیروی از خصلت های حیوانی خویش و بدون در نظر گرفتن جایگاه خود در هستی، یعنی ناتوانی در تشخیص ارتباط منسجم اجزاء هستی با یکدیگر و احاطه خداوند بر تمام هستی، به سمتی سوق پیدا کند که با خود محوری، به دنبال ارضای خواسته های خویش حتی به بهای تخریب محیط زیست، برآید".
بنابراین "اگر می خواهیم از یک فاجعه بزرگ بشری در آینده جلوگیری کنیم و اگر می خواهیم سیاره ما که تنها مسکن ماست برای همیشه و به طرز غیر قابل جبرانی ناقص نشود، باید در تعهدات و مسئولیت های خود نسبت به زمین و حیات موجود در آن، تغییر عمده ای ایجاد کنیم" - جمالو، . - 1389 بنابراین بر این اساس یکی از راه حل های جلوگیری از این فاجعه " بازگشت مجدد به سنت ادیان" - محقق داماد، - 1380 می دانند. از این رو پژوهش حاضر بر آن است تا با بررسی نوع و محدوده مداخلات بشری از سوی صاحب نظران غربی و مقایسه آن با احکام اسلامی، راهکارهای مداخله و طراحی در گستره ها و مناظر طبیعی را بر اساس فلسفه و احکام اسلامی ارائه دهد.
-2 مواد و روش تحقیق:
در پژوهش حاضر از روش تحقیق توصیفی و تاریخی با رویکردی تحلیلی بهره گرفته شده است. در مرحله نخست پژوهش، با بررسی اسناد کتابخانه ای و منابع اینترنتی، بنیان ها و رویکردهای نظری در رابطه با طبیعت در غرب مورد بررسی قرار گرفته است تا از این رهگذر، رویکردهای موجود در زمینه مداخله در طبیعت از سوی صاحب نظران غربی مشخص گردد. سپس رویکرد احکام و مضامین اسلامی در زمینه مورد نظر نیز مورد تدقیق قرار گرفته است تا وجوه اشتراک و افتراق آن با رویکردهای غربی مشخص گردد. در نهایت با توجه به نتایج به دست آمده در مراحل قبل، اصول مداخله و طراحی در مناظر و گستره های طبیعی از منظر اسلام ارائه شده است.
-3 دیدگاه های و رویکردهای نظری در رابطه با طبیعت در غرب:
" طبیعت از ماده طبع به معنای مجموعه پدیده ها و موجوداتی است که دست بشر در پیدایش آن ها دخالتی نداشته است " - دهخدا, . - 1385 به واقع طبیعت "در مفهوم مجرد خود مجموعه تمام نیروها و خواص همه چیزهاست" - میل، . - 1382 در زمینه ارتباط با طبیعت صاحب نظران مختلف، اظهار نظرهای متفاوتی نموده اند. در این رابطه استوارت میل بر این عقیده است که "کلمه طبیعت دو معنی اصلی دارد: یا به معنی تمام نظام اشیا به انضمام مجموعه تمام خصوصیات آن ها و یا به معنی چیزها، آنطور که هست و فارغ از دخالت بشر. در ارتباط با مفهوم اول این عقیده که انسان بایستی از طبیعت پیروی کند بی معنی است، زیرا بشر هرگز توان آن را ندارد که جز پیروی از طبیعت کاری کند، تمام اعمال او از طریق یک یا بسیاری قوانین فیزیکی یا فکری طبیعت و در اطاعت از آن صورت می پذیرد.
