بخشی از مقاله
چکیده
با نگاهی گذرا به نظام سنتی شهرهای ایران و سلسله مراتب خاص موجود در آنها شاید بتوان ادعا کرد که ما در فرهنگ سنتی خود، با گره های شهری روبرو بوده ایم که عمومی ترین و مردمی ترین فضاها را در شهر تشکیل می دادند. این پژوهش بر آن است که فضای شهری با عنوان تعاملات اجتماعی متعلق به دوره زندیه را معرفی کند . مجموعه زندیه شامل بازار ، کاروانسراها ، مسجد ، حمام ،آب انبار، ارگ حکومتی ،دیوان خانه ، میدان توپخانه و میدان مشق بوده است. بازآفرینی میدان توپخانه به عنوان فضای جمعی و تعاملات اجتماعی بسیار حائز اهمیت است چنانکه در دوره معاصر با وجود تخریب این میدان و دگرگونی فضا، عملکرد ی مشابه با تعاملات اجتماعی در آن دیده می شود . روش تحقیق مقاله ، پژوهش میدانی و مطالعه کتابخانه ای می باشد که به بررسی گره شهری و فضای جمعی میدان توپخانه ، مجمو عه زندیه می پردازد .
مقدمه
ارزش ها و معیارهای موجود در میادین سنتی برخاسته از مکاتب و سبک های شهرسازی ایران - سبک خراسانی، مکتب اصفهان و... - بوده اند و اصالتی اسلامی و معنوی داشته اند .ویژگی های کالبدی، عملکردی و اجتماعی در میادین شهری سنتی به طور ملموسی معنا محور بوده اند و بیشتر این مفاهیم تحت تأثیر ارزش های معنوی و دینی شکل گرفته و فضاهایی ارزشمند را جهت حضورپذیری و تعاملات اجتماعی ایجاد کرده اند [1] میدان، محلی است که شهروندان برای گذراندن اوقات فراغت و دیدن یکدیگر به آنجا می روند، مکانی است با مقیاس انسانی و متناسب با رفتارها و ادراکات شخصی پیاده و در واقع جایی است که شکل دهنده بیشترین خاطرات جمعی ماست - پاکزاد،. - 6: 1385 کارکرد میدان یا نقشی که یک میدان در فضای شهری ایفا می کند با یک یا چند علت ویژه، در یک برهه از زمان پدیدار می شود و ممکن است با تقویت آن نقش، کارکرد خاص میدان تثبیت گردد و در اذهان عمومی و خاطرات مردم نام میدان با آن کارکرد عجین شود. میدان توپخانه به عنوان هسته مجموعه که در اطراف آن عملکرد سیاسی ، تجاری ، مذهبی ، خدماتی و همچنین خود میدان به عنوان تفریحی بوده است .
"موضوع بازآفرینی شهری با توجه به ماهیت و راهبردهای آن میتواند تنها پاسخ مناسب پیشرِوی برنامه ریزان شهری در شهرهای معاصر باشد . بازآفرینی شهری به عنوان اصلی ترین رویکرد مرمت شهری در دوران معاصر، به عنوان رویکردی مداخله گر با نگاه به گذشته و بدون پاکسازی هویتهای تاریخی دوره های مختلف، به خلق هویتی جدید متناسب با شرایط زندگی مردمان حاضر می پردازد". این نوشتار به بازآفرینی میدان توپخانه شیراز به مثابه فضای جمعی و رویکرد ارتقای تعاملات اجتماعی شهروندان در بافت تاریخی و مجموعه زندیه می پردازد.
بدنه اصلی مقالات
فضای شهری بستری است که حیات مدنی در آن جریان می یابد، و رویدادها و حوادث در آن رخ می دهند.[2]رویدادها و حوادثی که حیات مدنی را به حیات واقعه ای تبدیل کرده[3]و سبب می شوند تا خاطره شکل بگیرد و ذهن محل انباشت خاطره ها شود. خاطره های جمعی در واقع مجموعه ای از حافظه های فردی و گروهی است [2]یک مرکز شهری سنتی، هسته فعالیت شهری و مجزا کننده قسمت ها و محله های مختلف از یکدیگر است.
عده ای از افراد در مرکز به کار مشغول هستند و بسیاری دیگر در نزدیکی این محدوده زندگی می کنند و برای استفاده از خدمات دولتی، اداری،خرید و... به این محل مراجعه می کنند. حتی بسیاری از گردهمایی ها و مراسم مختلف اجتماعی در این محدوده برگزار می شوند و در واقع می شود از آن به "محلی برای رفتن به آن "برای امور مختلف یاد کرد" برخورد اجتماعی مردم با بیشینه تاریخی و فرهنگ و قومیت متفاوت از ارزش های فضاهای جمعی است .[ 4]در فضای شهری عناصری شاخصی وجود دارد که در شهرسازی اسلامی و ورود اسلام به ایران عناصری چون محله ، میدان ، مسجد ، بازار و ... اهمیت و جلوه پیدا می کند .
میدان
میدان در شهرهای ایرا نیعموماً جایگاهی برای تجمع مردم شهر و حومه، قرارگاه مبادلات اقتصادی و حتی محل برگزاری ورزش و تفریحات جمعی، رژه سپاهیان، آگاهی رسانی جمعی و گاه تنبیه خاطیان و مجرمان بو ده است . تنوع عملکردهای ذکر شده مبنی بر آن است که در شهرهای بزرگ و پر جمعیت همواره یک میدان مهم و اصلی وجود داشته و میادین کوچک نیز در سطح محله ها فعال بوده اند که عملکرد آن همان محدوده محله را شامل می شد. میدان اثرگذارترین فضای شهری در فرآیند های ادراکی و گره های پر رنگ در تصاویر ذهنی شهروندان است.[5]
در ایران باستان میدان معمولا به محل تلاقی مسیرهای که به دروازه های شهر بست پیدا می کرد که این مسیرها ، خود بنا به دلیل ارتباط مستقیم با دروازه ورودی شهر مکانی برای مبادله و تجارت بودند . گشودگی فضایی این تلاقی، مرکزیت ایجاد می کرد و در کالبد شهر هسته ی مرکزی را الگو قرار می داد. فضایی که نقش جمع کردن خانه ها ، عناصر شهر و محله را داشته باشد، میدان می نامند. [6 ]
تعاملات اجتماعی و بازآفرینی منظرمیادین شهر
منظر آن قسمت از محیط است که ما در آن ساکن بوده و به واسطه ادراکمان آن را درک کنیم [7] بخش عمده ای از ریشه شناسی منظر در شرایط روستایی که جاده ها و ساختمان ها در تاروپودهای سبز بافته شده اند-توسعه یافته است.از این روی در شهر-منظر به عنوان فضای سبز دتنسته می شود. اما این موضوع نتیجه یک جابجایی زبانی و حذف بخشی از معانی است.بدین معنا که بخشی از معنی منظر جایگزین کلیت آن شده است.
چرا که تنها شامل پوشش سبز نیست.[ 8 ]ایده منظر-قطعه ای از زمین رابا نمود آن یعنی چشم اندازترکیب می نماید.از این نظر تعامل میان ادراک محیط و رفتار به منظر سازی منتهی می شود:مانند سازماندهی و شکل دهی به بخشی از زمین مبتنی بر ارزش های محلی -اجتماعی -اخلاقی و زیبا شناختی[9 ]بنابراین منظر شهری ادراک شهروندان از شهر است که از خلال نمادهای آن به دست می آید. [8 ] از این روی - - منظر شهری نه حرفه تحمیل علایم و نشانه های تاریخی به کالبد شهر- نه دانش آرایش نمای ساختمان ها به جای صاحبان آنها و نه ذوق تزریق فضای سبز و آب به بافت های شهری است:منظر شهری دانش شناخت مفهوم شهر نزد شهروندانی است که در طول تاریخ در آن محیط زیسته اند و با کالبد های طبیعی و مصنوعی محیظ ارتباطی معنایی تولید کرده اند که در تداوم حیات معقول آنها نقش اساسی دارد - - .
فضاهای عمومی به عنوان عناصری نمادین برای ایجاد نقاط تاکید در شهر
از نظر کوین لینچ محیط باید هویت قابل ادراک داشته باشد.این نوع هویت یا حس مکان می تواند احساس تعلق به همراه داشته باشد و میان مردم و مکانها ارتباط برقرار کند و وحدت بوجود آورد .ایجاد محیط های متنوع امکان انتخاب افراد را از محیط های خلوت تا شلوغ، محصور تا آزاد و ساده تا پیچیده افزایش می دهد.
خاطره جمعی و حافظه تاریخی:
برای اولین بار مفهوم حافظه جمعی توسط جامعه شناس فرانسوی امیلیا تایم ، مطرح می شود. او این مفهوم را این گونه توضیح می دهد که زندگی جمعی در طول تاریخ امتداد دارد و منقطع نیست و این احساس که در فرد جامعه یا اکثریت قاطع جامعه وجود دارد ، حافظه جمعی نامیده می شود . چیزی که این احساس تعلق و هویت به یک جامعه را در درون فرد به وجود می آورد ، پدیده ای کاملا ارادی نیست بلکه بعد غیر ارادی دارد.پدیده ای که در طول زمان و در طول زندگی فرد به او القا شده و این را در او درونی می کند و بر مبنای آن الگوهای رفتاری فرد در بطن جامعه شکل می گیرد. هویت اجتماعی و حافظه جمعی در جایی حفظ می شود که وقتی فرد در آنجاست حس می کند فضایی که در آن مستقر است با جاهای دیگر فرق دارد و آن فضا دارای تداوم تاریخی است .
در حافظه جمعی ماده وجود ندارد ، بلکه تنها صور خیالی وجود دارد ، صور خیالی که بتوانیم در ذهن تجسم کنیم . بنابراین وقتی از شهر صحبت می کنیم ، جای جای شهر مملو از فضاهایی است که صور خیالی شهروندان در آن نقش می بندد. همانند فضاهایی که ما در شهر های خود داشته ایم ، به طور مثال میدان نقش جهان و یا میدان گنج علی خان و یا میدان بهارستان فضاهایی هستند که صور خیال در آنها نقش می بسته و نقش خواهد بست. در واقع خاطره به حال آوردن گذشته است و خیال عامل به وجود آورنده خاطره جدید است و خیال زمانی شکل می گیرد که فضای آن جاری باشد. به زبان دیگر خیابان ها و محله ها و شهرها با ضخامت تاریخی که در آن جاری است به باز تولید خاطره ای جدید توسط صور خیالی اهالی شهر می پردازد.
به زبان دیگر وقتی از حافظه جمعی شهر صحبت می کنیم ،از مکان ها یا فضاهایی صحبت می کنیم که در آنها خاطره شهری نقش داشته و وقایع شهری اتفاق افتاده است. این وقایع شهری به شهر ضخامت تاریخی داده است و در واقع جزئی از حافظه ی تاریخی و حافظه ما می شوند.یکی از عناصری که انسان با آن تعریف می شود ، حافظه است. شهر نیز دارای حافظه است. اگر شهری فاقد حافظه تاریخی باشد نمی توان گفت دارای هویت است. حافظه تاریخی شهر یعنی اینکه شهر، دارای خاطره است و تعریف می کند که در این مکان چه اتفاقی افتاده است. علاوه بر حافظه ، شهر باید خاطره داشته باشد. پس همانطور که انسان با خاطره تعریف می شود شهر نیز با خاطره تعریف می شود.[ 3 ]
خاطره جمعی حالتی از حافظه جمعی است که معمولا با فضاها گره خورده است. فضای جمعی جایی است که حیات اجتماعی در آن جریان دارد و به دلیل یک واقعه تاریخی و اجتماعی یا برنامه از پیش تعریف شده در خاطره جمعی مردم جای دارد . " این فضاها مکان هایی اند که بیشترین برخوردها و کنش میان افراد درآن ها به وقوع می پیوندد و شامل تمام بخش هایی از شهرند که مردم به آن ها دسترسی فیزیکی و بصری دارند. بنابراین مرزهای این فضاها،خیابان ها، پارک ها یا میدان ها با بناهایی که آنها را محدود می سازند، تعیین میشوند. ]
[ 11فضای جمعی، " بستر مشترکی که مردم فعالیت های کارکردی و مراسمی را که پیوند دهنده اعضای جامعه است، در آن انجام می دهند؛ چه روزمرگی های معمولی بشر و چه جشنوار ه های دوره ای .[ 12 ]" حافظه تاریخی را باید شکلی از انباشت خاطره جمعی در محور زمان به حساب آورد . این حافظه بدین ترتیب از خلال سازوکارهای فرا فکنی به سوی گذشته و همچنین به سوی آینده، تصور نوعی منشا و سرنوشت مشترک را به وجود می آورد.
بدین ترتیب حافظه تاریخی را می توان به آلبوم بزرگی تشبیه کرد که برای یک گروه مشترک است، اما همه افراد دسترسی و قرائت یکسان از آن ندارند. حافظه تاریخی با تداوم بر محور زمان، شکلی پویا و پیچیده بر خود میگیرد؛ محور زمان را به صورت های مختلف متحول کرده، بر آن نقاط عطف، تاکید، تغییر شکل های اساسی، بازگشت ها و تکرار مارپیچی و ... ایجادمی کند.[ 13 ]حافظه تاریخی، همچنین بر بستر فضا حرکت میکند؛ به عبارت دیگر محور زمان در رابطه ای پیوسته با محیط فضایی قرار میگیرد و به نوبه خود آنرا تغییر داده و بر آن معناگذاری، نمادگذاری و نشانه گذاری می کند .[ 14 ]تصویر ذهنی مشترک، غالبا ساختار باورها را به عنوان یک اجتماع، درباره گذشته، اهداف، آرمان ها و آینده شکل می دهد.
بر این اساس خاطره جمعی می تواند به عنوان یک عنصر بنیادی برای شکل دادن به هویت ملی، محلی، مدنی و مشترک در نظر گرفته شود. دریافتن ارزش خاطره مشترک از طریق یادمان های گذشته و شناسایی عناصر گذشته و رشته خاطره ای آنها، میان سیمای کالبدی شهر و ساختار ذهنی ساکنان آن، رابطه ای بسیار مستقیم و قوی برقرار میکند. به عبارتی، سیمای کالبدی و مکان های شهر، ما به ازای ساختارهای ذهنی ساکنان آن یا مشخص کننده روش فکری آنهاست .
[ 15 ]یک مرکز شهری سنتی، هسته فعالیت شهری و مجزا کننده قسمت ها و محله های مختلف از یکدیگر است. عده ای از افراد در مرکز به کار مشغول هستند و بسیاری دیگر در نزدیکی این محدوده زندگی می کنند و برای استفاده از خدمات دولتی، اداری،خرید و... به این محل مراجعه می کنند. حتی بسیاری از گردهمایی ها و مراسم مختلف اجتماعی در این محدوده برگزار می شوند و در واقع می شود از آن به "محلی برای رفتن به آن "برای امور مختلف یاد کرد" برخورد اجتماعی مردم با بیشینه تاریخی و فرهنگ و قومیت متفاوت از ارزش های فضاهای جمعی است. .[ 4 ]" این محدوده،نشانگر کارکرد فرا شهری و حتی فرامنطقه ای کاربری تجاری این محله است و کاربری غالب این محله، کاربری تجاری و مسکونی است. وجود بازار مرغ ، میدان توپخانه - میدان شاه - ، بازار نو ، بازار وکیل ، عمات دیوان خانه و ارگ کریمخانی ، بقع شاهزاده منصور در این محله قرار دارد .
