مقاله نقش جلوخان درپیوند مساجد با فضای شهری

بخشی از مقاله

نقش جلوخان درپیوند مساجد با فضای شهری

چکیده:

با توجه به حکومتهای مذهبی که براساس دیدگاههای ایدئولوژی اسلامی در شکل گیری ساختارهای شهری تاثیر بسیار داشته است باید به این امر نوجه ویژه ای نمود که حکومت در دوران گذشته و حال بر پایه سه محور اقتصاد و سیاست و مذهب شکل گرفته است. که از ارکان مهم قدرت مذهب بوده است که مساجد پایگاه اصلی مذهب در جامعه به شمار می رود . از این رو نقش مساجد در شکل گیری و روند توسعه شهری بسیار پررنگ است که با بررسی آن میتوان تاثیر آن و جایگاه فرهنگی در توسعه اجتماعی را بدست آورد. مسجد به عنوان یکی از نیایشگاههای اصلی جهان اسلام همواره مورد توجه قرار داشته و نقش آن در شهرسازی اسلامی و پلانهای شهری نیز مد نظر بوده است. هدف ازاین پژوهش بیان نقش جلوخان در پیوند مساجد بافضای شهری است که در ابتدا به تعریف مسجدو شهر،شهر از دیدگاه اسلام و حکومت اسلامی به بیان سیر تحول بنا مسجد، جایگاه مسجد در تحولات شهرهای ایرانی اسلامی در پنج دوره تاریخی پرداخته شده است.که در ادامه به اصول معماری اسلامی و نقش جایگاه موقعیت قرارگیری مساجددر سطح شهرمی پردازیم .هدف از این پژوهش دستیابی به پیوند معماری مساجد با معماری شهری ،جایگاه و نقش مساجد درکالبد شهری و محله ای،آشنایی با آسیب شناسی نقش مساجد در ساختارهای فضایی و کالبدی شهرهمچنین بررسی ارتباط مسجد باسایر عملکردهای شهری می باشد .که در ادامه این مباحث به بیان پدیده مسجد، روش ساخت ،مولفه های فرم ،شکل و ظاهر مساجد ،ساختمان و اجزای تشکیل دهنده آن پرداخته که در نتیجه با تاکید بر نقش جلوخان در مساجد به پیوند مسجد به عنوان مرکز ثقل فضای شهری دست خواهیم یافت.

کلیدواژه:مسجد، شهر،جلوخان، معماری اسلامی

1

.1 مقدمه:

» مسجد « عبادتگاه خاص مسلمین است که از زوایای مختلف مورد اشاره کتاب الهی، مورد عنایت شارع مقدس اسلام و مرکز توجه مسلمین در مجتمع هایشان بوده است. بنابراین به صراحت می توان گفت: بر مسجد به عنوان کالبد و فضای عبادتگاه خاص مجتمع های مسلمین، اهمیت و نقش ویژه ای حاکم است که از زوایای مختلف قابل بررسی است.مسجد به عنوان یکی از کاربری های شهری در جهان، از مهم ترین کاربری های شهری در شهرهای اسلامی- ایرانی و در طول تاریخ همواره مورد توجه حاکمان و مردم بوده و از اهمیت و جایگاه ویژه ای در شرع و در نظر مردم برخوردار بوده است.در دوران حاضر نه تنها بر عملکرد و اهمیت آن با توجه به تنوع کاربری ها شهری کاسته نیست، بلکه به عنوان مکان عبودی و قدسی که احترام مخصوص بدان قائل اند و هم چنین می توان اذعان داشت که علاوه بر اهمیت ویژه آن، که با تجدید نظر در روند کاربری آن در حکومت فعلی داده شد، تنها مکان عمومی(غیر دولتی و غیرخصوصی) در جامعه ایرانی و با خصوصیات خاص خود می باشد.

.2 مسجد و شهر:

در طول زمان شکل گیری شهرها، وجود و عملکرد عناصر و کاربری های عمده و اصلی بر بافت شهری تاثیرگذار بوده و در بسیاری از موارد به خصوص در بافت کهن شهری، سیستم ها و کالبد شهر (جهت حرکت سیستم ها، عملکرد و نقش فضاهای جانبی، بزرگی و کوچکی فضاها و سایر ویژگی ها) را تحت تاثیر قرارداده است. در بافت سنتی شهرهای ما، مساجد و مراکز مذهبی دیگر مانند تکیه به عنوان یک کاربری مهم با عملکرد متنوع و متفاوت نقش اساسی در شکل دهی به فضاها و سلسله مراتب شهر داشته اند.روند شکل گیری و تاثیر مسجد بر بافت و ساخت شهری و متقابلاً تاثیر معماری و شهرسازی بر ساخت مسجد در بافت تمامی شهرها قابل توجه ودهب است و حتی در زندگی مادی و معنوی ساکنین محلات تاثیر مستقیم داشته اند.مساجد عمدتاً در نقاط کلیدی، حساس و پر

ازدحام شکل گرفته اند و با توجه به قرارگیری آن ها در سلسله مراتب شهری از خوانایی و نمایانی برخورداراند و در مجموع بر معماری و شهرسازی پیرامون خود تاثیر گذاشته و یا از آن تاثیر پذیرفته اند.در سلسله مراتب تقسیمات کالبدی شهر، مسجد جامع به عنوان یک مرکز مذهبی مهم و اساسی نقش محوری را برعهده داشته و مجموعه شهر را تحت پوشش قرار می دهد. » مسجد جامع « ضمن هویت بخشیدن به شهر، تعریف شهر را کامل می سازد.پس از مسجد جامع در سطح شهر، مسجد دیگری نیز وجود دارد که عملکردی در سطح محلات و یا در محدوده وسیع تری از آن قرار دارند. بالاخره مساجدی دیگر که مکان های ساده و کوچک تر را در خود جای می دادند و در سطح همسایگی و یا زیرمحله شهری می توان از آنها یاد کرد.ساختار شبکه های دسترسی در بافت های قدیم شهری، خود به خود و بدون طرح از پیش تعیین شده و به شکل تارعنکبوت توسعه یافته است. بازار شهر به عنوان محور اصلی و مراکز محلات به عنوان نقاط کلیدی، راه های ارتباطی را تحت الشعاع خود قرار داده و تعریف و نظم خاصی به آن ها بخشیده اند به نحوی که تمام دسترسی-های شهر به بازار و نیز راه های دسترسی محله به میدانچه منتهی می گردند.در این ارتباط مساجد مهم شهر، از جمله مسجد جامع و مساجد محله ای دیگر عمدتاً در کنار محورهای اصلی، مراکز، محلات و یا مفصل های شهری قرار گرفته اند.(سقاپور،نصر،(8:1388

.3 شهر از دیدگاه اسلام و حکومت های اسلامی:

شهر سازی در دوران اسلامی برگرفته از چهار قدرت بود ؛ اولین پایگاه قدرت، حکومت یا کاخ خلیفه محسوب می شد.سپس پایگاه فرهنگی، اجتماعی آن، مسجد نام گرفت که از ویژگی خاصی برخوردار گشت که بعدها مکانی برای سیاستگذاری و ارتباط مستقیم حکام با مردم و همچنین برپایی نمازهای یومیه و نماز جماعت و جمعه گردید. سپس پایگاه سوم قدرت که همان مکان سپاهیان و

2

نظامی بود، شکل گرفت و بدین صورت سه ارکان مهم قدرت پایه ریزی شد.از طرفی پایه چهارم قدرت که نیاز آن احساس می شد، بازار بود که جنبه اقتصادی آن با مبادلات کالاها استقرار گردید.بدین صورت هسته اولیه شهرهای اسلامی به وجود آمد که بعدها با استقرار افراد و مردم شهرها توسعه زیادی یافتند و گونه های متفاوتی از مساجد در شهر شکل گرفت که به تفصیل در خصوص آن خواهیم پرداخت.(پیرنیا،1374،(54
.4 سیر تحول بنا مسجد :

بنای مسجد در نیمه اول قرن سیزدهم و در زمان ”فتحلیشاه قاجار“ ساخته شده و بعدها در زمان ”ناصرالدین شاه قاجار“ تعمیرات و تغییراتی در آن صورت گرفته است. بر بالای در شمالی مسجد، قصیده ای از ساخت بنا سخن می گوید و دارای ماده تاریخ زیر است: کلک مجمر از پی تاریخ سالش زد رقم پیش این مسجد سزد گر قبله آید در نماز که به حساب حروف ابجد سال 1225 را نشان می دهد. در سال 1264 دورنمائی از محل فعلی مسجد امام توسط ”ژول لورانس“ نقاش

فرانسوی ترسیم شده است. در این نقاشی دومناره طرفین ایوان شمالی مسجد دیده نمی شود و در عوض گلدستهای بالای همین ایوان وجود دارد. در کتاب ”مرآت البلدان“ آمده که ناصرالدین شاه در سال 1296 دو مناره برای این مسجد ساخته است و مؤلف کتاب آثار تاریخی طهران معتقد است، طی تعمیراتی در سال 1307 که در کتیبه سردر به آن اشاره شده، دو مناره نیز به بنا اضافه گشته است. بین سالهای 1322 و 1323 ساعت موجود بین دو مناره نصب شده و در حدود 50 سال پیش شاخص قبله در جوار حوض مسجد تعبیه گشته است. در دهه های اخیر دیوارها و سقف ایوانها را رنگ کرده و روی آنها نقاشی شده است. احداث دو وضوخانه در ورودی شمالی و تعویض و تجدید بنای حوض نیز از اقدامات این سالهاست.(زمرشیدی(22:1374

جدول((1جایگاه مسجد در تحولات شهرهای ایرانی -اسلامی

3

.5 اصول معماری اسلامی و نقش مسجد در آن:

اصول معماری اسلامی را که در راس آن معماری اماکن مذهبی و مساجد قرار دارد را میتوان به پنج اصل به شرح ذیل تقسیم نمود:-1 مردم داری،که می توان آن را در عناصر مختلف معماری مشاهده نمود.-2نیارش،نیارش شامل استاتیک بنا،علم یا فن ساختمان و مصالح شناسی در آن است.-3خود بسندگی،سازندگان بنا سعی میکنند تا مصالح مورد نیاز را از نزدیکترین مکان ها و با ارزانترین بناها بدست آورند.-4درون گرایی،بنا بگونه ای ساخته می شود که همه فضاهای درونی آن با هم ارتباط مستقیم پیدا می کنند.-5پرهیز از بیهودگی، یعنی فکر به اینکه تزیینی که در بنا بکار برده می شود ویژگی ساختاری هم داشته باشد.(زمرشیدی،(55:1374

.6 جایگاه مساجد در ساختار اکولوژیک شهرهای اسلامی:

ارزشهای اصیل که بر جامعه ای اسلامی حاکم است،فراتر از زمان و مکان جغرافیایی بوده وامت واحده را در اذهان تداعی می کند.شهر اسلامی بیش از آنکه منزلگاهی برای قافله های عازم نواحی دور دست یا دژی برای حمایت از مومنان در برابر هجوم دشمنان باشد،مامن شیوه ای از زندگی است که در آن همگان در تصمیم گیری و اجرای امور در سطح محله ای،مشارکت داشته و مساجد به عنوان میعادگاه چنین مشارکت و تجمعاتی از اهمیت بسزایی برخوردار باشد.(رابرت،(33:1377

4

.7کیفیت جایگیری در شهر :

موقعیت در سطح شهر :مساجد بر حسب عملکردها و نقشی که در حیات شهری عهده دار می شدند، در چهار گروه مختلف قابل دسته بندی هستند:الف) مساجدی که در رابطه مستقیم با حکومت قرار گرفته و محل انجام مراسم دینی امرا و پادشاهان و حتی برای عوام و تشریفات آنها بوده اند.مسجد جامع تا زمان صفویه و مسجد امام و مسجد شیخ لطف االله در زمان سلسله صفوی چنین نقشی را ایفا می کردند.با توجه به این جایگاه، این گونه مساجد در مرکز ثقل شهر، در مجاورت قصر سلطنتی و در کنار میدان اصلی و مرکزی شهر قرار می گرفتند. از نوع مساجد سلطنتی در کلیه شهرهای ایران وجود دارد، پایه و اساس آن همانگونه که بیان گردید، قدرت حکومت بوده است. مسجد وکیل شیراز در بافت حکومتی زندیه شکل گرفته و در حقیقت پایه مذهبی حکومت بوده است.

ب) مساجدی که در پیرامون محور اصلی و ستون فقرات شالوده شهر قرار داشتند. این مساحد خود به دو گروه قابل تقسیم اند: مساجدی که در پیرامون ستون فقرات اصلی شهر قرار گرفته و علاوه بر انجام فریضه نماز محل اجتماع و فعالیت های دیگر نیز بوده اند. مساجدی که در ابعاد کوچک و اغلب فاقد فضای باز در بدنه بازار و ستون فقرات شالوده ای شهر قرار گرفته و صرفاً محل ادای فریضه نماز برای کسبه راسته یا گذرهای مجاور خود بوده اند. (کیانی،(68:1379 ج) مساجدی که در مرکز محلات و در مجاورت راسته های اصلی قرار گرفته و نقش مرکز فعالیت ها را در سطح محله ایفا می
کردند.این مساجد اغلب توسط افراد صاحب نام ساخته شده و در مجاورت آنها حمام و کاروانسرا و بازارچه ها نیز ایجاد می شد که عواید آن وقف مسجد بود و بدین ترتیب امور مسجد اداره می شد. این مساجد اغلب دارای فضاهای متنوع و ابعاد بزرگی بودند و گاه مدرسه و مسجد در کنار و با در تلفیق با هم ایجاد می شدند، همانند؛ مسجد- مدرسه خان در شیراز.

د) مساجد کوچکی که در محلات مختلف پراکنده بودند و به عنوان محل انجام فریضه نماز و عبادات اهالی ساکن در محلات شناخته می شدند.تعداد زیادی از این گونه مساجد در سطح شهر و در همه محلات وجود داشت.در حالی که سه گروه اول مساجد به طور عمده در بخش مرکزی شهر گرد آمده و جای گرفته بودند. (کیانی،(68:1379

.8 پیوند معماری مساجد با معماری شهری:

وجود تنوع ویا تسهیل ارتباطات اجتماعی میان شخص و گروه در یک محله در زمره ی ارزشهای زیبایی شناختی هستند. از این رو، یکی ازاهداف کلان طراحی و برنامه ریزی شهری می بایست حفظ و کثرت زیبایی محیط شهری باشد.ایجاد فضای دلپذیر و آرامش بخش در شهر وابسته به عناصر گوناگونی است.رنگ و نور یکی از مهمترین عناصر الگوی معماری می باشند.طبیعت ساختاری مساجد در بسیاری از موارد، بهترین الگو برای ترکیب رنگهاست.اما در شهر های مدرن و امروزی،عناصر طبیعی حضور کمتری داشته و رنگ بناهای محلات پیوسته به خاکستری و سیاه نزدیک می گردد.(زمرشیدی،(44:1374

.9 جایگاه مسجد درساختار فضایی و کالبدی شهر و محله ای:

درشهرها ومحلات اسلامی ، مساجد و فضاهای وابسته به آن همراه دیگر مراکز زیارتی و آموزشی ، بعد معنوی و فکری شهر ها را به وجود می اورند. در شهر های اسلامی محلات مسکونی ، بازار و سایر مراکز اقتصادی و اجتماعی با پیروی از نظم خاصی حول محور مساجد قرار گرفته اند.در واقع مسجد همچون چشمه ای با صفا جویبارهای معنوی خود را به سوی محلات و اماکن جاری ساخته و نوعی فرهنگ پویای دینی را تبلیغ می نماید.همبستگی مذهبی و پیوندهایی که در مسجد محله استحکام و استمرار میابد مرزبندی های اقتصادی و طبقاتی را به تحلیل برده وگروه های غنی در کنار اقشار کم درآمد،در نهایت صلح و صفا زندگی میکنند.فضاهای مسکونی نیز در قرار گرفتن کنار یکدیگر این انسجام و معیارهای ارزشی را رعایت می نمایند.زیرا می کوشند تا در ساختن خانه،همسایه های خویش را از نور و نسیم هوا و فضای باز محروم نساخته و زمینه های نگاه توام با گناه را در ساخت و سازها فراهم ننمایند.(سقاپور،(78:1388

5

.01 نقش مساجد در توسعه فضایی و کالبد شهری و محله ای:

مهمترین نقش مساجد در توسعه فضایی و ساختاری محلات شهری در این است که چون مساجد اغلب به عنوان مراکز عمومی،فرهنگی و مذهبی به شکل یک مجتمع برخوردار از کلیه امکانات فرهنگی اعم از سالن مطالعه،کتابخانه،سالن اجتماعات وصحن و رواق طراحی گردیده اند از این رو امکان انسجام هرگونه فعالیتی دراین مراکز در جهت اشاعه فرهنگ دینی و رفاه حال ساکنین محلات شهری فراهم می باشد، این امر خود به طراحی محیط سازماندهی شده با کارکردهای متعدد در نظام محله ای منتهی می گردد.اگر چه هدف اصلی بنای مسجد ایجاد مکانی برای عبادت است اما نباید از جنبه های دیگر مسجد غافل شد.معرفی برخی از کارکردهایی که هم اینک در مساجد قابل اجراست خالی از فایده نخواهد بود:الف)کارکرد آموزشی: که امروزه کم رنگ شده و باید با برنامه ریزی و متناسب با امکانات این کارکرد را حفظ کرد. ب)کارکرد فرهنگی:نقش فرهنگی پس از نقش آموزشی بیشترین اهمیت را دارد و با استفاده از آن می توان شرایطی جهت رشد فرهنگی مردم فراهم کرد. ج) کار کرد تبلیغی:هدف از تبلیغ رشد و افزایش معرفت دینی مردم و آشنا کردن آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی می باشد.د)کارکرد اجتماعی: اساس دین اسلام بر اجتماعی بودن قرار گرفته تا انسان را از زندگی فردی برهاندحضور در مسجد می تواند از گسیختگی که جامعه امروز به مرور به آن دچار می شود جلوگیری نماید. ه) سیاسی: از کارکردهای مهمی که از دوران پیامبر (ص) بر ان تاکید شده و امروزه نیز اهمیت ان مشخص است.هم در دوران پیامبر و هم بعد آن تاکنون مسجد نقشی محوری در سیاست داشته است.ح)جهادی: مساجد تنها جیگاهی هستند که جوی اکنده از وحدت و اخوت و معنویت داشته و در جهت بیداری و اگاهی مردم این رسالت را عینیت بخشیده اند. خ) رسانه ای: از نیازهای مهم مردم وسایل ارتباطی است مسجد پایگاه ارتباطی مهم در پیوندهای انسانی و توسعه فرهنگی است. یک رسانه زمانی موفق قلمداد میگردد که بتواند عمیق ترین ارتباط را با مخاطب برقرار سازد که فقط مسجد چنین رسانه ای است و امروزه نیز مسجد این کارکرد خود را حفظ نموده است. ی)آخرین کارکرد روحی روانی می باشد،(معماری مساجد،(4:1387