بخشی از مقاله
نقش ریزپهنه بندی در مدیریت بحران زلزله -مطالعه موردی: شهر بابل
خالصه
درمقطعي از زمان زلزله بهعنوان بالی طبيعي نام گذاری شد كه استفاده از عبارت بال برای این پدیده مناسب نبوده و با شناخت بهتر و یافتن راه های مقابله مي توان بهنحو قابل مالحظه ای از مقدار خسارات حاصل از وقوع حوادث غيرمترقبه كاست. با توجه به افزایش وقوع سوانح طبيعي به ویژه زلزله در سال های اخير درنقاط مختلف جهان و به تبع آن افزایش خسارات و آسيب های ناشي از وقوع این پدیده ها، موضوع كاهش آسيب ها و خسارات ناشي از سوانح و افزایش مقاومت و آمادگي در برابر آنها از اهميت خاصي برخوردار شده است. پيشگيری از وقوع بحران در مقایسه با اقدامات امدادی پس از زلزله اثربخشي بيشتری دارد و فازهای قبل ازبحران دارای اهميت خاصي هستند . كاهش آسيب پذیری شهرها در برابر زلزله دربلند مدت، زماني محقق خواهد شدكه ایمني شهردر برابر خطرات زلزله به عنوان یک هدف درتمام سطوح برنامه ریزی مدنظر قرار گيرد. به همين منظور و در جهت كاهش مخاطرات زلزله در شهرها، ضروری است تا مطالعات و تحقيقات جامعي در ارتباط با شناخت اثرات زلزله در سطوح شهری و تشخيص مناطق با خطرپذیری باال انجام شود، از این رو نقش فرآیند ریزپهنه بندی بيش از پيش روشن مي شود. هدف این مطالعه معرفي كامل پروژه ریزپهنه بندی و ابعاد آن و نقش پر رنگ آن در مدیریت بحران زلزله مي باشد.
کلمات کلیدی: ریزپهنه بندی، زلزله، مدیریت بحران، حوادث غیر مترقبه، نقشه های پهنه بندی
.1 مقدمه
در مقطعي از زمان، زلزله بهعنوان بالی طبيعي نام گذاری مي شد كه استفاده از عبارت بال برای این پدیده مناسب نبوده و با شناخت بهتر و یافتن راه های مقابله مي توان بهنحو قابل مالحظه ای از مقدار خسارات حاصل از وقوع حوادث غيرمترقبه كاست. بهعنوان مثال زلزله بم در سال 2003 با بزرگای حدود 6.5 ریشتر، دارای تلفات انساني بيش از 26 هزار نفر مي باشد، ولي زلزله 7 ریشتری 26 فوریه 2010 ژاپن تنها یک كشته برجا ی گذاشتهاست و این در حالي است كه شهرهای ژاپن پرجمعيت تر از شهرهای ایران مي باشند. این مبين آن است كه بسياری از كشورهای جهان با شناسایي مهمترین تهدیدات طبيعي خود، با برنامه ریزی به سمت كاهش اثرات حوادث رفته اند.
وقوع حوادث غيرمترقبه را مي توان از مهمترین دغدغه ها و نگراني های زندگي بشر به خصوص مردم كشورهای در حال توسعه دانست. بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی سازمان های جهاني، طي 20 سال گذشته بيش از 3 ميليون نفر در اثر حوادث طبيعي در جهان جان خود را از دست داده و زندگي بيش از یک ميليارد نفر تحت تاثير قرار گرفته است. با توجه به افزایش وقوع سوانح طبيعي بهویژه زلزله در سال های اخير درنقاط مختلف جهان و به تبع آن افزایش خسارات و آسيب های ناشي از وقوع این پدیده ها، موضوع كاهش آسيب ها و خسارات ناشي از سوانح و افزایش مقاومت و آمادگي در برابر آنها از اهميت خاصي برخوردار شده است ، به گونه ای كه دهه 1990 از سوی سازمان ملل متحد تحت عنوان دهه بين المللي كاهش سوانح طبيعي نام گرفته است كه در خالل آن مطالعات و تحقيقات جامعي در خصوص شناخت عوارض سوانح در نواحي مختلف جهان برای كاهش آسيب های ناشي از سوانح صورت گرفته است . به همين منظور و در جهت كاهش مخاطرات زلزله در شهرها، ضروری است تا مطالعات و تحقيقات جامعي در ارتباط با شناخت اثرات زلزله در سطوح شهری و تشخيص مناطق با خطرپذیری باال انجام شود، از این رو نقش فرآیند ریزپهنه بندی بيش از پيش روشن مي شود. هدف این مطالعه معرفي كامل پروژه ریزپهنه بندی و ابعاد آن و نقش پر رنگ آن در مدیریت بحران زلزله مي باشد.
.2 اثرات زلزله
اثرات زمين لرزه را ميتوان به دو دسته اثرات اوليه و اثرات ثانویه تقسيم بندی نمود كه در ذیل به تشریح آنها مي پردازیم:
.1.2 اثرات اولیه
اثر اوليه )نخستين( یک زمين لرزه، جنبش زمين است كه بر حسب بزرگي زمين لرزه ميتوانند خفيف یا شدید باشد. به عالوه زمين اغلب ترک ميخورد یا شکاف بر مي دارد و ميتواند جابجایيهای افقي زیاد )گاهي اوقات به بزرگي10- 15متر( ایجاد كند. مانند زمين لرزه 18 آوریل 1906 كه در طول گسل سان آندریاس در مسافتي حدود 470 كيلومتر رخ داد و جناحين گسل را چند سانتي متر تا چند متر جابجا نموده و باعث جابجایي از25 سانتي متر تا 7 متر گردید. یا زمين لرزه1985 مکزیکوسيتي، زمين لرزهای كه در فاصله 350 كيلومتری از شهر رخ داد ولي موجب تخریب شدید گردید كه علت آن را ناشي از تأثير شرایط خاک سطحي در تقویت امواج ورودی از پي سنگ به سطح زمين، تحت عنوان اثر ساختگاه ميدانند. از دیگر اثرات اوليه زمين لرزه ميتوان به روانگرایي اشاره نمود كه باعث واژگوني سازهها ميگردد]۲،۱.[
.2.2 اثرات ثانویه
اغلب، مخرب بودن زمين لرزه حاصل اثرات ثانویه مثل زمين لغزش ها، سونامي، سيالب و آتشسوزی هستند. به ویژه زمين لغزشها، عامل اصلي تلفات جاني ميباشند. در طي زمين لرزه چامولي، تعداد زیادی زمين لغزش در ناحيهUttarkashi در هيماليا رخ داد. در طي زمين لرزه 1970 پرو، بخش اعظم قربانيان كساني بودند كه توسط زمين لغزشي كه شهر Yungay را پوشانده بود، گرفتار شده بودند ]۲،۱.[
.3 مدیریت بحران
با توجه به این موضوع كه ایران بر روی كمربند زلزله خيز آلپ - هيماليا قرار گرفته و سابقه تاریخي وقوع زلزله ها ی شدید در آن به كرات وجود دارد، احتمال رویداد زمين لرزه های شدید در آینده زیاد مي باشد . زلزله به عنوان مخرب ترین حادثه طبيعي، عامل تلفات بشری و خسارات اقتصادی قابل توجه در كشور تلقي مي شود.
براساس آمارهای منتشرشده، كشور ما به لحاظ حوادث غيرمترقبه جزو 10 كشور بالخيز جهان است كه از 40 حادثه طبيعي غيرمترقبه بيش از 30 مورد آن در ایران رخ مي دهد. با بررسي بحران های به وقوع پيوسته در كشور و توجه به آمارهای صد سال گذشته این واقعيت تلخ نمایان مي شود كه حدود 3500 زلزله در ایران اتفاق افتاده كه از این ميان، 535 زلزله شدتي باالتر از 4 ریشتر داشته اند و هر 10 سال نيز یک زلزله با مقياس 7 ریشتر و بزرگتر، در كشور رخ داده است و از طرفي دیگر ساالنه نيز حدود 200 زلزله كوچک و بزرگ در كشور اتفاق مي افتد . لذا برنامه ریزی برای تامين ایمني در شهرها و تکوین و تدوین طرح های نوین امداد رساني با مدیریتي منسجم و كارا اهميت خود را در كشور نمایان مي سازد، فقدان یا ضعف برنامه ریزی های شهری و منطقه ای تا به امروز خسارات مادی و معنوی جبران ناپذیری بر جای گذاشته است .[3] ایران تنها یک درصد جمعيت جهان را تشکيل مي دهد درحالي كه شش درصد تلفات حوادث جهان به ایران تعلق دارد. بنابراین با توجه به این حقيقت كه پيش بيني دقيق زمان وقوع زمين لرزه امکان پذیر نيست، دانش و آمادگي افراد درباره زلزله و چگونگي رویارویي با آن از اهميت ویژه ای برخوردار است.
مدیریت بحران به مجموعه اقدام هایي اطالق مي شود كه قبل از وقوع، در حين وقوع و بعد از وقوع سانحه، جهت كاهش هر چه بيشتر آثار و عوارض آن انجام مي گيرد. این اقدام ها با توجه به انواع بالیای طبيعي و محيطي كه این گونه بالیا در آنجا رخ مي دهد، متفاوت است . یکي از نواحي كه در صورت وقوع بالیا به خصوص زلزله، آسيب های جدی را متحمل مي شود، نواحي شهری مي باشد كه این خود ضرو رت اجرای برنامه مدیریت بحران را روشن مي سازددر. مناطق شهری، اثرات زیانبار معموالً در اثر وقوع سوانح طبيعي، شامل تلفيقي از ویران ی های كالبدی و اختالل عملکرد عناصر شهری مي باشند. انهدام سازهها و ساختمانهای مسکوني، شبکه راهها و دسترسي ها مثل تلفن، برق، لوله كشي آب، گاز و ... از آن جمله هستند. غير از آسيب های مستقيم ناشي از ویراني تاسيسات و ابنيه، خسارت حوادث تبعي را نيز باید مدنظر داشت. حوادث انساني به عنوان یکي دیگر از ابعاد بحران است كه این تلفات به خصوص در مناطقي كه از جمعيت زیاد برخوردارند و دارای بافت فشرده ای ميباشند، بيشتر مي گردد.[4]
در نواحي لرزه خيزی نظيركشور عزیز ما ایران ارزیابي خطرات لرزه ای در توسعه و گسترش شهرها امری ضروری و حياتي مي باشد .[5] توسعه شهری بدون در نظر گرفتن پدیده زلزله منجر به فاجعه انساني خواهد شد و در این شرایط هرچه شهر بزرگتر و مهمتر باشد عمق فاجعه بيشتر خواهد بود. پدیده های آسيب رسان در زلزله شامل شوک لرزه ای، گسلش سطحي، روانگرایي، ناپایداری دامنه ها، سيالب، آتش سوزی و نشست زمين مي باشد .[6] عالوه بر این همراه با زلزله حوادث دیگری نيز ممکن است رخ دهد كه منجر به تشدید آسيب ها و زیان های زلزله خواهد شد كه از جمله آنها بروز نا امني، شيوع بيماری ها، مشکالت روحي و غيره را مي توان نام برد .[7] با این تفاسير بحث مدیریت بحران و ریسک ضروری و الزم به نظر مي رسد، شکل 1 چرخه عمليات مدیریت جامع بحران را نشان مي دهد .[8]
شکل - 1 چرخه عملیات مدیریت جامع بحران
همان طوری كه در شکل 1 مشاهده مي شود دركشورهایي مانند ایران تجربه نشان داده است پيشگيری از وقوع بحران در مقایسه با اقدامات امدادی پس از زلزله اثربخشي بيشتری دارد و فازهای قبل از بحران دارای اهميت خاصي هستند. كاهش آسيب پذیری شهرها در برابر زلزله دربلند مدت، زماني محقق خواهد شد كه ایمني شهر در برابر خطرات زلزله به عنوان یک هدف درتمام سطوح برنامه ریزی مدنظر قرار گيرد. به همين منظور و در جهت كاهش مخاطرات زلزله در شهرها، ضروری است تا مطالعات و تحقيقات جامعي در ارتباط با شناخت اثرات زلزله در سطوح شهری و تشخيص مناطق با خطرپذیری باال انجام شود. برنامه ریزی كاهش خسارات ناشي از زلزله در مناطق با خطرپذیری باال مي تواند با تقليل آسيب پذیری شهرها، خسارات و مخاطرات ناشي از وقوع زلزله را كاهش بخشد. در این راستا با بررسي نحوه عبورگسل ها و زیر گسل ها از محالت شهری و همچنين تحليل خسارات وارده بر ابنيه، زیر ساخت ها، بدنه شهر، راه های ارتباطي و تلفيق آنها با نحوه پراكندگي جمعيت و نقاط تمركز جمعيتي در سطح محالت شهری و در نتيجه برنامه ریزی صحيح كالبدی و جمعيتي مي توان از خسارات جاني و مالي بسياری جلوگيری به عمل آورد. [9]
.4 پهنه بندی و درجات مختلف آن
پهنه بندی به مفهوم كلي برای تقسيم بندی زمين به مناطق مجزا و رتبه بندی این مناطق بر حسب درجه خطر واقعي یا بالقوه از زلزله و پدیده های همراه با آن به كار مي رود. نقشه های پهنه بندی زلزله را مي توان تحت دو عنوان كلي نقشه های پهنه بندی كالن و پهنه بندی خرد یا ریز تقسيم نمود. نقشه های پهنه بندی كالن معموالً مناطق وسيع تری را در بر مي گيرند و بر اساس موقعيت كانون لرزه خيز موجود، مانند گسل و بررسي مکانيزم و رفتار آن و
همچنين با توجه به داده های تاریخي از زلزله های گذشته و یا اطالعات ثبت شده دستگاهي از زلزله های رخ داده در منطقه و تجزیه و تحليل آنها و انعکاس نتایج بر روی نقشه تهيه مي گردنداین. نقشه ها معموالً منطقه مورد مطالعه را به پهنه هایي با شرایط متفاوت از نظر ریسک و خطر زلزله تقسيم بندی مي نمایند و هر یک از پهنه ها در محدوده خود با دارا بودن شرایط یکساني از مخاطرات زلزله معرفي مي گردند. این نقشه ها به عنوان اطالعات پایه دارای ارزش فراواني مي باشند. نقشه های ریزپهنه بندی با دخالت دادن اثر شرایط زمين شناسي و ژئوتکنيکي موضعي مي توانند محدوده های مناطق دارای شرایط یکسان از لحاظ وقوع زلزله و شتاب پي سنگ را نيز به زیرگروه هایي تقسيم نمایند. بدین ترتيب با توجه به انواع مخاطراتي كه از شرایط ژئوتکنيکي محلي در هنگام وقوع زلزله رخ مي دهد، مي توان انواع نقشه های ریزپهنه بندی را به صورت جداگانه تهيه نموده و یا در صورت لزوم، كليه اطالعات و یا برخي از آنها را بر حسب مورد با یکدیگر تلفيق كرده و یک نقشه كاربردی كه تركيبي از مجموعه مخاطرات ژئوتکنيکي است، تهيه نمود .[10]
كميته فني مهندسي ژئوتکنيک لرزه ای ژاپن (TC4)، آیين نامه ای را برای مبحث پهنه بندی تهيه نموده است. آیين نامه ژاپن، سه درجه پهنه بندی مختلف را برای سه پدیده ژئوتکنيکي مختلف )حركات زمين، ناپایداری شيب و روانگرایي( ارائه نموده است كه در ادامه به شرح آن مي پردازیم.
.1.4 پهنه بندی درجه یک: پهنه بندی کلی
اولين سطح پهنه بندی، بر پایه تعریف و تفسير اطالعات موجود، اسناد تاریخي، گزارش های منتشر شده و دیگر اطالعات موجود مي باشد. این روش ابتدایي ترین و كم ارزش ترین روند بوده و معموالً برای پوشش كلي یک منطقه بزرگ مثل: كشور، استان یا برخي مناطق محلي به كار مي رود.
برای پهنه بندی محلي حركات زمين مي توان از اطالعات ثبت شده زلزله بهره گرفتاین. اطالعات تقریباً برای كليه نقاط موجود بوده و شامل اطالعات محلي، مقادیر و مکانيزم كانون ها مي باشد. اطالعات تاریخي انواع مختلف خرابي، برای محل های مختلف در دسترس مي باشد و این اطالعات برای یافتن یک تصویر كلي از توزیع شدت لرزه، در طول زمان به كار مي رود. اطالعات زلزله های گذشته مي تواند بر حسب مقدار، فراواني زلزله آینده را به صورت گراف و خطوط ترسيم نمایند. همچنين مي توان بر اساس حركات موجود زمين، یک سری اصالحات انجام داد و نقشه های اوليه حركات زمين را ارائه نمود.
گزارش های آزمایش ها و مطالعات صحرایي كه برای پروژه های احداث شده، تهيه شده است نيز منبع خوبي برای تعيين شرایط خاک و زمين شناسي آن منطقه مي باشد. با اصالح و دسته بندی زمين شناسي و ژئومورفولوژی منطقه بر حسب سطوح مختلف خطر، نقشه های پهنه بندی برای روانگرایي و لغزش تهيه مي گردند. كيفيت نقشه پهنه بندی، بستگي كامل به كيفيت اطالعات اوليه دارد، نقشه های پهنه بندی درجه یک، با مقياس
1:1000000 تا 1:50000 تهيه مي گردند .[11]
.2.4 پهنه بندی درجه دو: پهنه بندی جزئی
كيفيت پهنه بندی درجه یک را مي توان با بهره گيری از منابع اطالعاتي بيشتر، به ميزان قابل مالحظه ای افزایش داد. به عنوان مثال عکس های هوایي مي توانند شرایط زمين شناسي و ساختار گسل را بهتر نمایش دهند. در برخي حاالت، عکسهای قدیمي تر، برای درک ساختار زمين شناسي محلي بهتر مي باشند، به خصوص اگر قبل از توسعه شهری تهيه شده باشند. مطالعات صحرایي اضافي در جهت شناخت هرچه بيشتر واحدهای زمين شناسي، مانند دامنه حركات محلي زمين، پایداری شيب ها و امکان روانگرایي مي باشد. گزارش های ژئوتکنيکي كه توسط بخش های دولتي و سازمان های خصوصي تهيه شده نيز كمک بزرگي در جهت اضافه شدن اطالعات اوليه مي باشند، همچنين ساكنين محلي مي توانند اطالعات مفيدی در راستای ناپایداری شيب ها و روانگرایي كه در طول زمان حادث شده است را در اختيار قرار دهند. اندازه گيری های ميکروترمور نيز برای كسب اطالعات بيشتر از الیه های زمين و مشخصات دامنه حركات زمين مناسب مي باشند. این روش، هزینه ای معقول دارد و با باال رفتن سطح اطالعات، مي توان مقياس نقشه های پهنه بندی را به 1:100000 تا 1:10000 افزایش داد .[11]
