مقاله نقش گردشگری طبیعت محور ( اکوتوریسم ) در توسعه پایدار منابع طبیعی

بخشی از مقاله

چکيده
منابع طبيعي به عنوان بستر حيات و توسعه پايدار کشور، متعادل کننـده اکوسيسـتم و پشـتوانه بخـش کشـاورزي، داراي ارزشـهاي تجاري و غيرتجاري فراواني است . يکي از کارکردهايي که به افزايش ارزش اقتصاد منابع طبيعي منجر مي شود، کارکرد گردشـگري طبيعت محور است . توسعه فعاليتهاي گردشگري در چشم اندازهاي طبيعي از راهبردهاي توسعه پايدار منابع طبيعي است . در ايـن پژوهش ، که به لحاظ روش شناسي، توصيفي- تحليلي است ، سعي شده ، پتانسيل هاي اکوتوريستي منابع طبيعـي ايـران در راسـتاي توسعه پايدار منابع طبيعي و معيشت پايدار جوامع محلي تشريح و ارزيابي شود.
نتايج تحقيق نشان ميدهد، ايران به نيت داشتن جاذبه هاي متنوع طبيعي و فرهنگي، پتانسـيل هـاي زيـادي در حـوزه گردشـگري طبيعت محور (اکوتوريسم ) دارد. البته هر گونه فعاليتي در زمينه توسعه اکوتوريسم مستلزم برنامه ريزي است تا با حفـظ معيارهـا و استانداردهاي تعريف شده جهاني، باعث حفظ ، احياء و تقويت منابع طبيعي و محيط زيست شود. توسعه اکوتوريسم بـا برنامـه ريـزي صحيح و کنترل اثرات اقتصادي و فرهنگي آن ، ضمن به حداقل رساندن خسارت به عرصـه هـاي طبيعـي، باعـث تضـمين پايـداري اکوسيستم و منافع اقتصادي سرشار و ايجاد اشتغال موثر نيز ميشود. بـراي دسـتيابي بـه اهـداف توسـعه پايـدار، بايسـتي جايگـاه اکوتوريسم در برنامه هاي توسعه ملي مشخص و سازوکارهاي شناسايي و توسعه مناطق مستعد اکوتوريسم در کشور پيش بيني شـود و اعتبارات لازم در بودجه هاي سنواتي لحاظ گردد و ساختار سازماني و نظام مديريتي علمي و کارآمد و برنامه هاي راهبردي تـدوين و مدل هاي توسعه اکوتوريسم به گونه اي طراحي شود که مشارکت جوامع بومي در فراينـد برنامـه ريـزي و اجـرا و مـديريت تمـامي فعاليتهاي اکوتوريستي را در برداشته باشد.
واژگان کليدي: گردشگري طبيعت محور، ميراث طبيعي، توسعه پايدار.
مقدمه و طرح مساله
يکي از راهکارهاي گذر از اقتصاد متکي به نفت به اقتصاد بدون نفت ، تغيير ساختار اقتصادي کشور است . براي انجام چنين تغييري، وجود نگرشي يکپارچه در ابعاد اقتصادي، اجتماعي و مديريتي ضروري است . در شرايط کنوني در سطوح مختلف ناحيـه اي، ملـي و بين المللي تنوع بخشي به اقتصاد، بالا بردن شاخص هاي توسعه انساني، مشکلات ناشـي از صـنعتي شـدن و آلـودگي بـيش از حـد استاندارد شهرها بويژه شهرهاي بزرگ ، مهاجرت هاي روستايي، افزايش بهره وري و کارآمدي نيـروي انسـاني، اشـتغال زايـي، تعامـل فرهنگها و گفتمان ها، حفظ محيط زيست و در مجموع توسعه پايدار از جمله دغدغه هاي اصلي پيش روي کشورهاست . هـر يـک از کشورها در هر سطحي از توسعه در تلاشند که پاسخ لازم به دغدغه هاي مذکور را بيابند. در اين ميـان ، کشـورهايي کـه بـه متنـوع سازي اقتصاد روي آورده اند و ميخواهند خود را از اقتصاد تک پايه اي برهانند در جستجوي شـناخت راه هـاي آن يـا خلـق راه هـا و روش هاي جديد هستند. يکي از اين روش ها، گردشگري است که اغلب کشورها بويژه کشورهايي که به لحاظ موقعيت مکاني از اين مزيت برخوردارند، آن را در برنامه هاي توسعه ملي خود گنجانده اند تا از ايـن طريـق بتواننـد فرآينـد توسـعه ملـي خـود را سـرعت بخشند. اکوتوريسم يکي از انواع گردشگري است که با تاثيرگذاري در سه بعد پايداري اقتصادي، اجتماعي و زيست محيطـي ضـمن جلب مشارکت جامعه محلي در توسعه اقتصاد ملي با پتانسيل حفظ و حمايـت از منـابع طبيعـي و محـيط زيسـت باعـث پايـداري محيطي ميشود. از اين رو گردشگري بويژه اکوتوريسم به عنوان رويکردي مهم و حياتي، از جايگاه ويژه اي نزد برنامه ريزان برخوردار است و در ادبيات گردشگري نيز با عناوين گوناگوني مانند صادرات نامرئي، صنعت نامرئي، تجارت زيبا يا صنعت پاک و غيره به کـار ميرود
(١٤٨ :٢٠٠٥ ,Zamorodian).
اکوتوريسم از ترکيب واژه هاي اکولوژي و توريسم تشکيل يافته است . در واقع محصول چالشهاي زياد بين طرفـداران افراطـي بهـره - گيري و استفاده بدون حد و مرز از طبيعت و طرفداران استفاده معقول در حد ظرفيت طبيعي با ديدگاه هاي حفاظتي و بهره گيـري پايدار از اين منابع طبيعي بوده است . در ميان انواع مختلف گردشگري، اکوتوريسم با حفـظ محـيط زيسـت ، حفـظ تنـوع زيسـتي، مشارکت در تامين رفاه اجتماعي، کمک به اقتصاد محلي، ترويج فرهنگ زيسـت محيطـي، التـزام بـه توسـعه جوامـع و احتـرام بـه ويژگيهاي فرهنگي جوامع ، بيشترين سازگاري را با مفهوم پايداري دارد. رويکرد به اکوتوريسم به عنوان يک الگـوي فضـايي امـروزه دامنۀ وسيعي يافته است . قبل از اکوتوريسم ، توسعه نواحي بکر با استخراج منابع طبيعي براي رشد و توسعه اقتصادي کشـور پيونـد خورده بود. ريشه کني درختان ، چراي احشام ، معدن کاري و فعاليتهاي کشاورزي همگي به نحوي در بهره بـرداري مفـرط از زمـين سهيم ميباشند. اکثر کشورها اکوتوريسم را به عنوان جايگزيني مطمئن و پايدار براي اين منابع معرفي ميکنند (بهرامي و فرهاديان ، ١٣٨٢: ٣٧). اين گونه از گردشگري که فعاليتهاي فراغتي انسان را در طبيعت امکانپذير ميسـازد، در قـرن بيسـت و يکـم از چنـان اهميتي برخوردار شد که سازمان ملل متحد براي نشان دادن اهميت جهاني آن ، سال ٢٠٠٢ را سال بين المللي اکوتوريسـم و قـرن بيست و يکم را قرن اکوتوريسم ناميد. ايران نيز به عنوان يکي از پنج کشور برخوردار از بيشترين تنوع محيطي و يکـي از ده کشـور تاريخي- فرهنگي دنيا، داراي موقعيت ممتازي در اين زمينه است . هر يک از مناطق ايران داراي پتانسيلها و چشم اندازهاي طبيعي و زيبايي شناختي نسبتا زيادي است که در جذب گردشگران داخلي و خارجي ميتواند نقش مؤثري داشته باشد
(ضرابي و همکـاران ، .(213-214 :1389
اکوتوريسم از نظر زيست محيطي موجب حفظ محيط زيست و از نظر اقتصادي، پويايي اقتصاد جوامع محلي را بـا ايجـاد اشـتغال و درآمد سبب ميشود. بر اين اساس ، شناسايي قابليتها و راهکارهاي توسعۀ اکوتوريسـم در عرصـه هـاي طبيعـي در نـواحي مختلـف جغرافيايي از اهميت اساسي برخوردار است . در اين راستا، پژوهش حاضر که از لحاظ روش شناسي، توصيفي- تحليلي است ، درصدد است پتانسيلهاي اکوتوريستي ايران و تاثير آن در توسعه پايدار منابع طبيعي را مورد بررسـي و ارزيـابي قـرار دهـد. منـابع طبيعـي به عنوان بستر حيات و توسعه پايدار کشور، متعادل کننده اکوسيستم و پشتوانه بخش کشاورزي، داراي ارزشهاي تجاري و غيرتجاري فراواني است و نقش آن در کنترل هرز آبهاي سطحي، تغذيه سفره هاي آب زيرزميني، حفظ و توليد خاک، توليد اکسـيژن ، تلطيـف هوا، پالايش گازهاي سمي، تأمين غذا و پروتئين ، توليـد مـواد دارويـي و صـنعتي، پناهگـاه حيـات وحـش ، توليـد علوفـه و چـوب ، پتانسيلهاي اکوتوريستي و ... بر کسي پوشيده نيست . در حال حاضر، در ايران با وجود داشته هاي فـراوان انسـاني و طبيعـي (بـويژه منابع طبيعي اوليه و انرژي و تأکيد مستقيم و غيرمستقيم آموزه هاي ديني و سنت هاي سازنده ملـي) در مـورد بهـره وري بهينـه از منابع و امکانات ، ميزان بهره وري در بخش هاي مختلف جامعه در حد مطلوبي نيست . از سوي ديگر، گسـترش روزافـزون جمعيـت و مصرف شتابان منابع و نيز محدوديت آنها، روز به روز، قدرت بهره برداري از منابع را محدودتر کرده و موجـب گـران تـر و مشـکل تـر شدن دسترسي به منابع اوليه توليد شده است .
وجود آيات و روايات فراوان در اسلام در مورد اهميت منابع طبيعي و محيط زيست ، نشان از نقش و اهميت آن داشته و مسـئوليت مردم و مسئولين نظام را در حفظ و نگهداري اين مواهب الهي دو چندان ميکند. خداوند در قـرآن در مـوارد زيـادي بـه درخـت و طبيعت اشاره کرده است . هنگاميکه ميخواهد قدرت خود و نظم آفرينش را يادآوري کند بـه طبيعـت ، درخـت ، آب ، آسـمانها و ... اشاره ميکند (سوره زمر آيه ٢١، سوره نمل آيه ٦٠ و ...) يا هنگامي که ميخواهد تسبيح و سجده اجزاء عـالم در مقابـل خـويش را متذکر شود، از درخت نام ميبرد (سوره الرحمن ، آيه ٦). همچنين گاهي اوقات نقش درختان و طبيعت را در زندگي انسـانها و نيـز حيوانات متذکر ميشود (سوره نحل آيه هاي١٠ و ٦٨ و سوره يس آيه ٨٠). اما در کنـار آن همـواره در مـوارد متعـدد بـر مـديريت بهره برداري از اين منابع تأکيد و از اسراف و تبذير بر حذر داشته است . اما نکته اي که در سوره حجر آيه ١٩ است ، موزون و متعادل آفريدن طبيعت و هستي است . در اين آيه خداوند تأکيد نموده که از هر چيز موزون و متعادل آفريده است . بـر ايـن اسـاس خليفـه خدا بر روي زمين - انسان - نيز اگر به صورت متعادل منابع را مديريت نکند دچار خسـران خواهـد شـد. بـا بررسـي آيـات و روايـات مشخص ميشود که بهره برداري پايدار از منابع طبيعي از اصول اساسي است که در دنياي کنوني نيز مطرح کردن توسعه پايـدار در همين راستاست . بررسي سياست هاي کلي بخش منابع طبيعي با نگرش توسعۀ پايدار که از جمله سياست هاي راهبـردي جمهـوري اسلامي ايران است ، نيازمند تعريف و شناخت دقيق سياست ها و رويکردهاي منتخب در ابعاد مختلف توسـعۀ پايـدار اسـت . در ايـن زمينه لازم است ضمن بررسي عملکرد دستگاه ها، نتايج اقدامات آنها با استفاده از شاخص هاي ارزيـابي در توسـعۀ منـابع پايـه (آب ، خاک، پوشش گياهي و تنوع حياتي) بررسي شود. بويژه اينکه کاهش پتانسيل توليد اين منابع ، افزايش روز افزون فقر را در جوامـع آسيب پذير روستايي و عشايري تشديد ميکند و در آينده به يک مانع ساختاري براي توسعۀ کشور بـدل خواهـد شـد. بطـور کلـي،
ارزش منابع موجود در طبيعت را از دو ديدگاه ميتوان بررسي کرد (٢٣٣ :١٩٩٩ ,Hall and Page):
١. از منظر انسان به عنوان اشرف مخلوقات
٢. از منظر کليه موجودات در جهان
در ديدگاه اول ، منابع طبيعي زماني ارزش دارند که براي افراد بشر مورد استفاده قرار بگيرند. در ايـن نگـرش ارزش هـاي اجتمـاعي بالاتر از ارزش هاي اکولوژيکي قرار ميگيرند و به بهره گيري از محيط ، بيش از حفظ کيفيت محيط توجه ميشود.
در ديدگاه دوم ، کل موجودات جهان مد نظر قرار گرفته و بر حفظ نظم طبيعت تاکيد ميشود. برخي از اکولوژيست ها بر اين باورنـد که به طبيعت نبايد صرفا به عنوان ابزاري که نيازهاي بشري را تأمين ميکند نگاه کرد؛ بلکه بايد طبيعت را بـه عنـوان موجـوديتي دانست که ارزش ذاتي دارد و بايد آن را به عنوان يک هدف و نه يک ابزار تلقي کرد. ارزش ابزاري در تقابـل بـا نگـرش کـل گـرا يـا سيستمي قرار ميگيرد و نگرش سيستمي با مفهوم اکولوژيکي طبيعت همخواني دارد. براساس همين ديـدگاه اسـت کـه توجـه بـه محيط زيست و حفظ کيفيت آن ضرورت مييابد (٣١٦ :١٩٧٩ ,Godfrey-Smith).
پتانسيل هاي اکوتوريستي منابع طبيعي ايران
اکوتوريسم وابسته به منابع طبيعي از قبيل جنگلها، کوهستانها، رودخانه ها و درياچه هاست . اکوتوريسم ايران وابسته به جاذبـه هـاي طبيعي بيشمار و متنوعي است . ايران داراي ١٨٨٠ کيلومتر نوار ساحلي در خليج فارس و درياي عمان و ٦٣٠ کيلومتر نوار ساحلي در درياي خزر است . مناطق کويري در حدود ١/٣درصد خاک ايران را پوشش ميدهند. دشت کوير و لوت به نوبه خود از جاذبه هاي بسياري براي گردشگران اروپايي برخوردار است . مناطق جنگلي به طور عمده در شمال و غـرب ايـران پراکنـده انـد و ٧/٧ درصـد از خاک ايران را پوشش ميدهند. بر طبق آمار منتشره از سوي سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دسـتي و گردشـگري، ايـران در حـال حاضر از نظر جاذبه هاي طبيعي جزء ٥ کشور اول دنياست . در اين زمينه ميتـوان بـه ٢٥ پناهگـاه حيـات وحـش ، ١٢ هـزار گونـۀ گياهي،٣٥٠ گونه پرنده ،٣٦٠ نوع پستاندار، ٨١ نوع خزنده ،٣٢٠ چشمۀ آبگرم و آب معدني، ١٦ قلـه بـالاتر از ٤٠٠٠ متـر، ١٤ قلـه بالاتر از٣٠٠٠ متر، ١٦ تالاب ، ٤٦ منطقۀ حفاظت شده و ٥٠ درياچۀ داخلي اشاره نمـود (٢٠٠٥ ,Amiri). ايـران بـا داشـتن حـدود ٦٠٠٠ کيلومتر مرز دريايي، کولاب ها و خليج هاي کوچک ساحلي، کرانه هاي سنگي و صخره اي پر جاذبه ، تـالاب هـاي سـاحلي کـم نظير،٢٠ جزيره پايدار و حدود ١٣٠جزيره ناپايدار جزر و مدي، حدود ٣٠٠ شاخابه جزر و مدي و مصبي، اقليم زيسـتي معتـدل تـا نيمه گرمسير، زيستگاه هاي کم نظير و پرتنوعي چون آبسنگ هاي مرجاني، جنگل هـاي مـانگرو، لاکپشـتان و پسـتانداران دريـايي، پرندگان آبزي و کنار آبزي و جلوه هاي فرهنگي گوناگون و پيشينه تاريخي پر فراز و نشيب ، ميتواند به يکـي از قطـب هـاي ممتـاز گردشگري دريايي جهان تبديل شود
(١٣٧٦,Danehkar &Pourvakhshori ). امروزه گردشگري دريايي ٦٠ درصد از حجم طبيعـت گردي و اکوتوريسم ؛ و طبيعت گردي و اکوتوريسم نيز ٤٠ درصد از حجم بازار گردشـگري جهـان را تشـکيل مـيدهـد ( ,Karami ١٣٨٢). وجود گونه هاي گياهي و جانوري متنوع ، چشم اندازهاي کوهستاني، صحرائي، جنگلي (نظير جنگلهاي حرا در خليج فارس و جنگلهاي شمال کشور)، سواحل و درياچه (نظير سواحل خليج فارس ، مازندران ، درياچه اروميه ، درياچه شـورابيل اردبيـل ، درياچـه زريوان مريوان ، درياچه گهر لرستان ) در کنار جاذبه هاي متنوع تاريخي و فرهنگي، موجب تنوع اکوتوريستي ايران شده است . اما بـه دليل نبود سيستم هاي مديريتي صحيح ، از اين ميراث گسترده و متنوع بشريت ، به درستي بهره برداري نميشود و فرايند تبديل اين پتانسيل بالا از قوه به فعل دچار نقصان ميشود. بديهي است طرح ريزي خارج از ظرفيتهاي قابل پـذيرش محـيط و بـيتـوجهي بـه حساسيت هاي محيط زيستي ميتواند آسيب ها و زيانهاي جدي بر تعادل بوم شناختي محـيط زيسـت کشـور و زيسـتمندان آن بـه دنبال داشته باشد.
تنوع زيستي به عنوان ميراث طبيعي زمين ، شامل اکوسيستم ، گونه و ژن است که هر سه در ارتباط نزديک با هم قـرار دارنـد و بـه نظر ميرسد که بايستي موضوع کاهش تنوع زيستي را به عنوان يکي از تهديدهاي زيست محيطي جدي گرفـت و در حـال حاضـر طبق گزارش اتحاديه بين المللي، حفاظت از طبيعت و منابع طبيعي مهمترين و خطرناکترين عامل از بين رفتن گونه هـا و مواريـث طبيعي تخريب زيستگاه ها است . مطابق آمار و اطلاعات ، ٥٨ گونه پستاندار در ٤٠٠ سـال پـيش و ١١٥ گونـه پرنـده در ٢٠٠ سـال پيش از بين رفته است و در حال حاضر حدود ٢٥ هزار گونه گياهي و بيش از يک هزار گونه جانوري از مهره داران ، جزو گروهـي از مواريث طبيعي هستند که در معرض خطر انقراض قرار دارند. ايران نيـز بـه لحـاظ تنـوع گيـاهي و جـانوري از گونـاگوني فراوانـي برخوردار است که قسمتي از اين غناي زيستي ناشي از ويژگيهاي استثنايي اين سرزمين به عنوان ميراث طبيعي است ، مقوله اي که همواره در حاشيه برنامه سازمانهاي متولي حفاظت محيط زيست پنهان مانده است . حدود ١٦٢ گونـه پسـتاندار، ٥٠٢ گونـه پرنـده بيش از ١٧٤ گونه ماهي در آبهاي داخلي کشور و ١٤٦گونه خزنده ، ٢٠ گونه دوزيست و نزديک به يک هزار گونه گياهي شناسـايي شده از جمله مواريث طبيعي کشور محسوب ميشوند. اين گونه هاي متنوع گياهي و جانوري که به عنوان يک منبع غيرقابل تجديد که حامل اطلاعات با ارزش ژنتيکي نيز هستند و طي ميليونها سال تکامل يافته اند اکنون در معرض نابودي جـدي قـرار دارنـد. هـر چند سازمان حفاظت محيط زيست با توجه به اصلي ٥٠ قانون اساسي مسئول و متولي تحويل اين مجموعه نادر و وديعه هاي گـران بها در اختيار نسلهاي آتي است اما هم اکنون بهره وري نامعقول نسل کنوني از ميراث طبيعي به نحوي است که آسيب شديد به اين ميراث طبيعي وارد آورده و موجب تخريب سيستم حياتي و بر هم خوردن تعادل طبيعي شده است (عـامري، ١٣٨٢). بـه هـر حـال ، منابع طبيعي بويژه در کشورهاي در حال توسعه ، با مسائل و مشکلاتي از قبيل تخريب و نابودي مواجه هستند، اين درحـالي اسـت که اين منابع زمينه هاي مناسبي براي توسعه فعاليتهاي گردشگري دارند. بدون شک دستيابي به چنـين هـدفي مسـتلزم شـناخت فرآيند گردشگري، طبقه بندي رويکردها، سياستها و آثار اجتماعي- فرهنگي، زيست محيطي و اقتصادي است ، تا بـا يـک پشـتوانه علمي و آگاهي از آثار مثبت و منفي اين پديده در جهان و ايران ، به انتخاب يک راهبرد منطقي واقع گرانـه تـوام بـا برنامـه ريـزي و مديريت صحيح گردشگري در چهارچوب فرآيند توسعه همه جانبه و پايدار دست زد. بطور قطـع و يقـين اکوتوريسـم در ايـران بـه عنوان يکي از کشورهاي برخوردار از بيشترين تنوع اقليمي در جهان و يکي از ذخيره گاه هاي مهم تنوع زيستي کره زمين ، از مزيـت بيشتري نسبت به ديگر شاخه هاي گردشگري برخوردار است (سپاسي و همکاران ، ١٣٨٩: ١٦٠).
ايران از نظر جاذبه هاي گردشگري طبيعي جزء، ٥ کشور اول جهان است و طيف وسيعي از جذابيت ها و پتانسـيلهاي گردشـگري را در خود جاي داده است ، اما بدليل عدم اعمال مديريت صحيح و يکپارچـه در منطقـه ، بخشـي از ويژگيهـاي بـارز و زيبـايي چشـم اندازهاي طبيعي کشور در حال تخريب و نابودي است . تعيين ارزشهاي گردشگري و استعدادهاي طبيعي ايران به همراه برنامه ريزي فعاليتهاي گردشگري با توجه به قابليتهاي منطقه ميتواند منجر به توسعه درآمدهاي اقتصادي گشته و بـا بهـره بـرداري معقـول از منابع طبيعي، از فشار روز افزون بر طبيعت بکاهد. مسئله مهم ديگر، ارائه راهبردهـاي مـديريت گردشـگري مطـابق بـا ويژگيهـاي منطقه است که ضمن لحاظ کردن مسائل زيست محيطي ميتواند راهي به سوي توسـعه فعاليتهـاي گردشـگري در کشـور باشـد و چشم اندازهاي طبيعي را از تخريب و نابودي هر چه بيشتر نجات دهد. منابع و جاذبه هاي گردشگري در تمامي بخش هـاي برنامـه - ريزي و مديريت صنعت گردشگري از اهميت بالايي برخودار است (١٧ :٢٠٠٩ ,.Dondo et al). ويژگيهاي منابع و جاذبه هـا در يـک کشور يا منطقه اساس توسعه گردشگري را مهيا ميسازد (١٢ :٢٠٠٦ ,Fenel). بررسي جغرافياي طبيعي ايران و نيز امکان سنجي هر کدام از جاذبه هاي اکوتوريستي قابل سرمايه گذاري در کشور بيانگر آن است که اکوتوريسم در ايران يک منبع اقتصـادي کـم نظيـر، ويژه ، بسيار مستعد و البته رها شده به حال خود است . بنابراين براي فراهم کـردن بسـتر مناسـب جهـت توسـعه امـر گردشـگري، شناسايي اين جاذبه ها در مرحله اول و برنامه ريزي براي توسعه آنها در مراحل بعدي امري ضروري به نظر ميرسد.
يافته هاي تحقيق
بيشتر کشورهاي در حال توسعه با تنگناهاي زيادي از جمله نبود برنامه ريزي کارآمد، نبود برنامه توسعه مطلوب منطقه اي و محلـي، توزيع نامناسب امکانات و تسهيلات در کل کشور، بيکاري و بيتوجهي به محيط زيست و کمبود امکانات مالي و ارزي روبرو هستند.
در اين زمينه صنعت گردشگري نقش مهمي را در رشد و توسعه اقتصادي و افزايش درآمدهاي ملي و نيـز کسـب درآمـدهاي ارزي ايفا مينمايد ولي به خاطر ارزيابي نامناسب محيط زيست ، بسياري از مکانهاي گردشگري به سمت خود تخريبي پيش ميروند (Lin ٦٤٧ :٢٠٠٦ ,et al). انواع گردشگري را با توجه به گرايش و عملکرد گردشگران ميتوان به پايدار و ناپايدار تقسيم کرد. امروزه نگرش به توسعۀ پايدار و لزوم حفظ محيط زيست ، بيش از هر زمان ديگر مورد توجه قرار گرفته است . يکـي از موضـوعات حيـاتي جوامـع امروزي، تحقق توسعه پايدار منابع طبيعي و معيشت پايدار جوامع محلي است . يعني ايجاد شـرايطي کـه حـامي توسـعه پايـدار در سيستم هاي انساني، طبيعي و اقتصادي بوده و در عين حال از منابع و فرصتهاي نسلهاي آتي حفاظت نمـوده و امکانـات لازم بـراي تامين غذا، سرپناه و نوعي زندگي مقبول را توسط خود افراد فرام ميآورد. از طرف ديگر عصر کنوني شاهد رشد فزاينده بهره برداري تخريب منابع طبيعي است که بخشي از آن به باز شدن بازارها، رشد تجارت و صنعتي سازي و تلاش کشورهاي در حال توسـعه بـه بهبود استانداردهاي زندگي مربوط ميباشد. اکوتوريسم يکي از ابزارهاي مناسب در فرايند توسعه پايدار بوده و قادر است کـه رشـد اقتصادي را به روند حفاظت از منابع طبيعي در کشورهاي در حال توسعه پيوند دهد. اکوتوريسم و توسعه ميتوانند در يـک تعامـل تنگاتنگ با جوامع محلي به حصول پايداري منابع طبيعي و ايجاد معيشت پايدار کمک کنند. در ميان انواع گردشگري، اکوتوريسـم به دليل توجه به مسايل زيست محيطي، داراي بيشترين همخواني و سازگاري با توسعۀ پايدار است . (١٤ :١٣٨٢ ,Zahedi).
در تعريفي نسبتا جامع ، اکوتوريسم عبارت است از مسافرت مسئولانه و مبتني بر اصول پايداري به نواحي طبيعي به منظـور بهـره - گيري معنوي و ارضاي نيازهاي روحي و رواني به گونه اي که با شناخت و کسب آگاهي و احترام به نظام ارزشهاي مردم محلي تـوأم باشد و به حفاظت از نواحي طبيعي و ارتقاي رفاه جامعه ميزبان کمک کند (زاهدي، ١٣٨٥: ٩٠). براساس اين تعريف ، ٧ اصل مهم به شرح زير در حوزه هاي اکوتوريسم تدوين و منتشر شده است :
١- پرهيز از تحميل اثرات منفي مخرب يا ويرانگر بر يکپارچگي يا ويژگيهاي طبيعي و زيست محيطي عرصه هاي گردشگري؛
٢- آموزش و توجيه گردشگران نسبت به اهميت حفظ عرصه ها و ارزش ها؛
٣- تحصيل درآمدها براي حفاظت از عرصه هاي طبيعي و مديريت مناطق حفاظت شده ؛
٤- سودآوري اقتصادي براي جوامع و هدايت درآمدها به سمت مردم بومي که در مجاورت مناطق حفاظت شده زندگي ميکنند؛
٥- تاکيد بر ضرورت برنامه ريزي و رشد پايدار در صنعت گردشگري و تلاش براي اطمينان از اينکه توسـعه گردشـگري از مرزهـاي زيست محيطي و اجتماعي فراتر نخواهد رفت ؛
٦- درآمدزايي قابل توجه براي کشور ميزبان از طريق بکارگيري امکانات و خدمات محلي؛
٧- اتکاء فزاينده به زيرساختهايي که به نحوي حساس و هماهنـگ بـا محـيط زيسـت پديـد آمـده ، تـوام بـا تقليـل در اسـتفاده از سوختهاي فسيلي، حفاظت از گياهان و وحوش محلي و اختلاط با محيط زيست طبيعي (١٥٣ :١٩٩٦ ,Epler wood).
فنل معتقد است اکوتوريسم نوعي گردشگري در طبيعت است که تأثيرات اندکي را بر محيط زيست و منابع طبيعـي وارد نمـوده و در حفظ و بقاء گونه ها و زيستگاه هاي طبيعي سهيم است (١٢ :٢٠٠٦ ,Fennel). به اعتقاد گودوين ، گردشگري مبتنـي بـر طبيعـت همۀ انواع گردشگري متمرکز، گردشگري با انگيزه هاي هيجان طلبي و گردشگري با پيامدهاي خفيف را کـه در آنهـا انگيـزه اصـلي بهره برداري از طبيعت وحشي و دست نخورده همراه با گونه ها و زيستگاه هاي جانوري، سيماهاي طبيعي و رودخانـه هـاي جـذاب و تماشايي است ، شامل ميشود (١٩٩٥ ,Goodwin). به اعتقاد بو (Boo) اکوتوريسم نه فقط در برگيرنده جزء طبيعي و حفاظتي است بلکه بعد آموزشي و اقتصادي نيز دربر دارد. بنابر نظر وي اين نوع گردشگري فعاليت طبيعت مدار است که از طريق ايجاد درآمـد و فرصتهاي شغلي و ارائه آموزش هاي زيست محيطي امکان ارتقاء و حفاظت از محيط زيست را فراهم ميآورد. زيفـر (Ziffer) معتقـد است که اکوتوريسم نوعي گردشگري با رويکرد برنامه ريزي شده ميباشد که تکيه بر تاريخ طبيعي منطقه و فرهنگـي بـومي دارد. از طريق ارائه نيروي کار و امکانات مالي به حفاظت از محيط و رفاه سکنه جامعه نيز کمک مينمايد. بليمي (Blamy) بـه سـه بنيـان طبيعت محور، آموزش مدار و توسعه پايدار درخصوص اکوتوريسم اعتقاد دارد.
• بنيان طبيعت محور، بيشتر در نواحي حفاظت شده و در مواردي در پارکهاي ملي اعمال مـيشـود و هـدف از آن حفـظ تنوعـات زيستي، جوانب بوم شناختي و ميراثهاي خاص طبيعي است .
• بنيان آموزش محور، درحقيقت وجه تمايز اکوتوريسم از ساير انواع گردشگريهاي طبيعت مدار است . در اين رويکرد، ارتقاء آگـاهي و دانش گردشگران نسبت به محيط موردنظر است . افزون بر آن ، حفاظت از محيط زيست و آموزش افراد محلـي بايسـتي در صـدر قرار گيرد.
• بنيان مديريت پايدار را براي نخستين بار فيگيس (Figgis) مطرح کرد. بنـابر اعتقـاد وي، مطالعـات گردشـگري بايـد از نشـانگان طبيعت محور در امر برنامه ريزي برخوردار باشد. در اين نشانگان فعاليتهاي گردشگري بايد بر مبناي توانهاي محيطي جهـت گيـري نمايد و تا ميتواند از تقاضا محوري و خواست غيرمنطقي گردشگران فاصله گرفته و بيشـتر عرضـه گـرا باشـد (تـولايي، ١٣٨٦: ١٢٥- ١٢٤). در اکوتوريسم هر سه عنصر طبيعت ، آموزش ، مديريت پايدار بايد به يک اندازه در نظر گرفته شوند. به نظـر والارس و پيـرس اکوتوريسم سفر به مناطق طبيعي تقريبا دست نخورده است که به منظور مطالعه و کسب لذت انجام ميشـود. آنهـا اعتقـاد دارنـد، فعاليتهاي گردشگري در صورت رعايت شش اصل زير مصاديق اکوتوريسم را مييابد (٥١-٣٦ :١٩٩٦ ,Wallarce and Pierce):
١- التزام به انجام فعاليتهايي که کمترين پيامد منفي زيست محيطي را داشته باشد
٢- زمينه سازي براي افزايش آگاهي و درک طبيعت و ويژگيهاي فرهنگي که باعث ميشود بازديدکنندگان نسبت به حفـظ عناصـر طبيعي و خصوصيات فرهنگي احساس مسئوليت بيشتري کنند
٣- مشارکت در حفظ و مديريت مناطقي که به طور قانوني مورد حفاظت قرار ميگيرند و هم چنين ساير نواحي طبيعي
٤- تقويت مشارکت جوامع محلي در فرآيند تصميم گيري مربوط به تعيين نوع و ميزان فعاليتهاي گردشگري ؛
٥- ايجاد منافع مستقيم اقتصادي و همچنين درآمدهاي مکمل براي جوامع محلي
٦- آموزش جوامع محلي نسبت به ارزشهاي طبيعي محيط زندگي آنها (٢٠٠٥ ,Varesi and Rakhshaninasab). در همۀ تعـاريف و ديدگاه هاي مطرح شده درباره اکوتوريسم و گردشگري طبيعت محور، اکوتوريسم ويژگيهاي زير را داراست :
- ارتقاء سطح آموزش محيطي بازديدکنندگان و آموزش و توجيه گردشگران در زمينه اهميت حفظ محيط و ارزشهاي فرهنگي؛
- تشويق به حفاظت منابع طبيعي (گياهان و حيات وحش ) و پرهيز از تحميل اثرات منفي و مخرب بر محـيط زيسـت و حفـظ يکپارچگي و وحدت اکولوژيکي؛
- احترام به فرهنگ بومي و به حداقل رساندن تضادهاي اجتماعي ؛
- تخصيص درآمد براي حفاظت از عرصه هاي طبيعي و مديريت مناطق حفاظت شده ؛
- سودآوري اقتصادي و درآمدزايي براي جوامع محلي و هدايت درآمد به سوي مردم بومي ؛
- تاکيد بر ضرورت اعمال گردشگري پايدار و حفظ حدود و ثغور مرزهاي زيست محيطي ؛
- ايجاد و گسترش زير ساختهاي هماهنگ با محيط زيست ؛
- تقليل در استفاده از سوخت هاي فسيلي .
بنابراين ، مسئوليت در حفظ تنوع زيستي، مشارکت در تامين رفاه جوامع محلي، تقويـت ويژگيهـاي خـرده فرهنگهـا، فـراهم آوري فرصتهاي آموزشي و يادگيري، تقويت اشتغال زايي از طريق فعال کردن تشکل هاي خرد در جـذب اکوتوريسـت هـا و ارائـه خـدمات مرتبط ، التزام به مصرف کمتر منابع تجديد ناپذير، تقويت مشارکتهاي عمومي از اهـداف اساسـي اکوتوريسـم اسـت . اکوتوريسـم بـا اهداف ماهوي آن يعني حفاظت از محيط زيست ، التزام به توسعه جوامع محلي و احترام به ويژگيهـاي فرهنگـي جوامـع ميزبـان از جمله گزينه هاي برنامه ريزي است که داراي بيشترين سازگاري با مفهوم توسعه پايدار است . به عبارتي، توسعه مبتني بر ملاحظـات اکولوژيک دو گرايش عمده دارد: نخست حذف يا حداقل کردن آثار منفي اقدامات توسعه اي بر منـابع طبيعـي و ديگـر طـرح ريـزي مصاديقي از توسعه که بيشترين سازگاري را با توان هاي محيطي داشته باشد که در اين راستا، اکوتوريسم با التزام ماهوي به اهداف بنيادي حفاظت از عرصه هاي طبيعي و توسعه جوامع محلي از گزينه هاي مورد توجه است . اکوتوريسم بـا پيـروي از فلسـفه حيـات مدار و تکيه بر ارزش هاي ذاتي از طريق حفاظت از عرصه هـاي طبيعـي، درآمـدزايي بـراي جوامـع پيرامـوني، فـراهم آوري فرصـت مشارکت محلي، آموزش هاي زيست محيطي و به عبارتي ترکيب مناسب توسعه و حفاظت محيط زيست و ميراث فرهنگي، پايداري را امکان پذير ميسازد (راس ، ١٩٩٩؛ پناهنده ، ١٣٨١: ١٠٦). در واقع ، بهبود سطح کيفي جوامع محلي و حفاظت عرصه هاي طبيعي دو موضوع اساسي و کليدي در برنامه ريزي اکوتوريسم است . از آنجايي که گردشگري سطح گسترده اي از ساختار اقتصادي و فرهنگـي کشورها را تحت تاثير قرار ميدهد در برنامه ريزي نيازمند مشارکت بخشهاي مختلف کشور از جملـه حمايـت سـازمانهاي دولتـي و مشارکت بخش خصوصي و مردم محلي است . اکوتوريسم نيز جهت پايداري نيازمند برنامه ريـزي صـحيح و مشـارکت مـردم اسـت ؛ چراکه هر نوع فعاليت انساني وابسته به منابع اکولوژيکي، براي پايداري نيازمند برنامه ريـزي و سـازماندهي اسـت . محققـان شـروط استمرار اکوتوريسم را در حمايت افراد محلي و دخالت اجتماعات محلي در مديريت اين فعاليت و تقسيم عادلانه منافع ميـان افـراد ميدانند (اشتري، ١٣٨٢: ٨٠). يکي از معضلات برنامه ريزان ، امکان عدم جلب تعداد کـافي گردشـگران در ايـن صـنعت و لـذا کسـب درآمدهاي ناکافي براي تحقق انتظارات اقتصادي جوامع محلي است . منافع اقتصادي حاصل از گردشگري بايـد ميـان مـردم محلـي ساکن در حومه مناطق حفاظت شده ، دولتها و نهادهاي متولي پارکهاي طبيعي تقسيم شود. نمايش عيني منافع اقتصادي ناشـي از حفاظت عرصه ها براي مردم بومي، يکي از راهکارهاي کليدي در حفاظت موفقيت آميز به شمار ميرود (بهرامـي و فرهاديـان ، ١٣٨٢: .(38
اکوتوريسم شکلي از گردشگري پايدار است که هم به حفاظت و هم به توسعه کمـک مـيکنـد. ريـس (١٩٩٠) معتقـد اسـت شـعار اکوتوريسم ، مديريت محيط زيست و ابقاء زيست محيطي از طريق گزينه هاي اقتصادي و برنامه ريزيهاي صـحيح مـيباشـد (سـازمان اکوتوريسم ،١٣٨٠). اکوتوريسم پايدار يک رويکرد مديريتي است که با توجه به هدف هاي ارزشي، اقتصادي، اجتماعي و محيط زيستي با همکاري و همياري مسئولان و مردم جامعه از طريق وضع قـوانين و مقـررات مناسـب و اعمـال مـوثر آنهـا، بـه طـور مسـتقيم و غيرمستقيم به حفظ طبيعت ميانجامد (زاهدي، ١٣٨٥: ١١٩- ١١٨). در اکوتوريسم پايدار براي حفظ و حمايت جـدي از جـذابيتها و زيباييهاي طبيعي، منابع مالي و اعتبارات مورد نياز فراهم ميشود. به اين ترتيب ميتوان گفت که اکوتوريسـم پايـدار آنتـي تـزي براي توريسمي است که به منافع کوتاه مدت ميانديشد (٥٧٥ :٢٠٠٠ ,Goeldner). به اعتقاد کارشناسان توسعه پايدار، فقـط زمـاني اکوتوريسم به صورت پايدار عمل ميکند که جلوي بسياري از تخريبها و سوء استفاده کردن از منابع طبيعي گرفته شود. اکوتوريسم پايدار بايد با محيط زيست سازگار باشد و به تخريب طبيعي و کاهش آنها منجر نشود، با آموزش کليه طرفهاي دخيل اعم از مـردم محلي، اکوتوريستها، مسئولان دولتي، متصديان صنعت توريسم و ... همـراه باشـد و منـافع بلنـد مـدت جامعـه محلـي را از طريـق حفاظت مستمر از منابع طبيعي تامين کند. اين نوع گردشگري به علت ويژگي ذاتي آن و احترام به فرهنگ جوامع ميزبان ميتواند بيشترين تناسب را با خصوصيات فرهنگي جوامع ميزبان داشته باشد و کمترين تعارض را ايجاد کنـد. در مجمـوع معرفـي شايسـته اکوتوريسم از سوي محققين و آشنائي کاملتر تصميم گيران با آن ميتواند فرصتهاي توسعه اي متنوعي را با توانهاي بالقوه طبيعـي و فرهنگي کشور، نصيب جامعه کند (جمالزاده فلاح و همکاران ، ١٣٨٢: ٢٣). به اين ترتيب در اکوتوريسم پايدار علاوه بـر حفـظ محـيط زيست و تحقق هدفهاي اجتماعي و اقتصادي، به اخلاقيات و مسائل ارزشي نيز توجه ميشود. سدلر از اولين کساني بـود کـه مـدل اکوتوريسم پايدار را در سال ١٩٩٠ ارائه کرد (نمودار ١). سدلر سه دسته هدفهاي اساسي را در مدل خود گنجانده است :
١- هدفهاي اجتماعي شامل تامين مزاياي اجتماعي، مشارکت در برنامه ريزي، آموزش و اشتغال ؛
٢- هدفهاي اقتصادي شامل مزاياي اقتصادي براي جامعه محلي و پايايي اقتصادي صنعت ؛
٣- هدفهاي زيست محيطي شامل کمک به حفظ منابع طبيعي، اجتناب از تخريب منابع ، مديريت عرضه و پذيرش ارزش منابع . وي محل تلاقي اين سه هدف را اکوتوريسم پايدار خوانده است (زاهدي، ١٣٨٢: ٩٤-٩٣).
نمودار (١) مدل اکوتوريسم پايدار (سدلر،١٩٩٠؛ زاهدي، ١٣٨٢: ٩٤).
همانطوري که نمودار (١) نشان ميدهد، در مدل سدلر، اصول اخلاقي و نظام ارزشي ديده نميشود. بايستي در بهره گيري از منـابع طبيعي، يک چارچوب اخلاقي و ارزشي اتخاذ شود و سيستم اقتصادي در درون آن فعاليت کند. براي تحقـق پايـداري در توسـعه و حفظ منابع طبيعي، نيازمند اخلاق زيست محيطي هستيم ؛ اخلاقي که ارتباطات پيچيده و در حال تغيير بـين انسـان و طبيعـت را شناسايي کند و با حساسيت به آن پاسخ دهد