بخشی از مقاله
نوجوانان و بحران هویت
چکیده
با شروع بلوغ، کودکی پایان می یابد و در این مرحله، نوجوان تمام دلبستگی هاي هیجانی، تفکرات، باورها و اعتقادات خود را دوباره به آزمایش می گذارد. رشد هویت، حاصل تعامل افکار درونی فرد یا زمینه هاي بیرونی اجتماع است. در جوامع مختلف، نوجوانان با باورهاي فرهنگی که در آن زندگی می کنند درگیر می شوند و مجددااین باورها را شکل می دهند. این ضرورت لازمه ي شناخت نوجوان از خود و محیط پیرامون خود می باشد. لذا این تحقیق ما را بر آن داشت که طی مباحثی هویت و بحران هویت را بررسی کرده و بتوانیم تا حدودي در شناخت و رفع این معضل (بحران هویت) جوانان را یاري نماییم. مباحث قابل بررسی عبارتند از تعریف هویت و بحران هویت، چگونگی شکل گیري هویت، مراحل تشکیل هویت، تأثیر خانواده بر هویت، نقش مذهب در شکل گیري هویت، رابطه ي بین هویت و سلامت روان و پیامدهاي فقدان هویت.
واژه هاي کلیدي: هویت، بحران هویت، نوجوان، خانواده
-1 مقدمه:
نوجوانی، مرحله اي حساس و تعیین کننده است. رشد جسمانی، فیزیولوژیک، تجربه بلوغ و تجربه هاي اجتماعی خاص این دوران، موجب می شود که فرد طی تعامل با محیط پیرامون با سؤالاتی از قبیل »من کیستم؟«، »اطرافیان من کیستند؟«، »چرا اطرافیان من اینگونه اند؟«، »چرا دیگران این گونه نیستند؟«، مواجه گردد. تلاش براي پاسخ دادن به این سؤالات منجر به شناخت خود و درك تمایز خود از محیط پیرامون می شود. هرچه توانایی فرد براي پاسخ به این قبیل سؤالات بیشتر باشد، توانایی او براي ارائه مجموعه صفات منسجم از خود بیشتر است که این امر، نشانگر هویت منسجم در فرد می باشد. همچنین عدم توانایی فرد براي پاسخ گویی به این قبیل سؤالات، نشانگر بحران هویت در اوست. اریک اریکسون در نظریه ي 8 مرحله اي خود، دوره ي نوجوانی را دوره ي بحران می نامد که در آن فرد به انسجام هویت یا آشفتگی هویت می رسد. آنچه مهم به نظر می رسد، این است که بحران هویت هر چه بیشتر ادامه یابد، اثرات وخیم تري بر شخص می گذارد و سبب می شود فرد نتواند از توانایی هاي خود استفاده کند. بخش قابل توجهی از افسردگی ها، احساس پوچی کردن ها و دل مشغولی هاي بی هدف و بیهوده نتیجه ي بی هویتی است. لذا شناسایی عوامل مؤثر بر شکل گیري هویت نوجوانان بسیار مهم به نظر می رسد. پژوهش ها نشان داده است که عوامل متعددي در شکل گیري هویت نوجوانان داراي نقش و اهمیت هستند. از جمله این عوامل می توان به خانواده، مذهب، مدرسه، محل زندگی، نهادهاي اجتماعی و مذهبی و رسانه هاي گروهی اشاره کرد.
-2 هویت و بحران هویت چیست و چه مفهومی دارد؟
هویت چارچوبی است که افراد از آن استفاده می کنند تا تجارب زندگی خود را براساس آن تفسیر ، معنا و نیز اهداف زندگی خود را تعیین کنند. ویژگی اصلی دوران نوجوانی، شکل گیري هویت و یا ایجاد همین چارچوب است. هویت، باعث ایجاد یک وحدت درونی در عقاید و ارزش هاي شخصی و گروهی می شود. نوجوان در فرصتی که بین دوران کودکی و بزرگسالی دارد نقش هاي متعددي را آزمایش می کند. او ممکن است قبل از انتخاب یک شغل ثابت، اشتباه هایی را مرتکب شود، ممکن است ترك تحصیل کند و مجددا ادامه تحصیل دهد، حتی ممکن است ارزش هاي اخلاقی وي تغییر یابد، اما بالاخره با رشد هویت، یک سیستم اخلاقی و فکري هماهنگ، در نوجوان به وجود می آید. بنابراین می توان گفت هویت، زمینه اي را براي پاسخ گویی به سؤالات مربوط به »اهداف« و »معناي« زندگی فراهم می کند. بر این اساس برخی محققان، هویت را به عنوان یک تئوري براي زندگی، که توسط هر فرد ساخته می شود، در نظر می گیرند. از این رو میزان مؤثر بودن هویت و یا تئوري که توسط فرد ساخته شده، وابسته به سودمندي عملی آن است. به طور مثال، آیا تئوري فرد، او را قادر می سازد که برخورد موفقیت آمیزي با موقعیت هاي استرس زا و یا مشکلات زندگی داشته باشد؟ در واقع میزان موفق بودن شخص در موقعیت هاي جدید و یا در حال تغییر، وابسته به روشی است که او براساس هویت و یا تئوري خود ساخته، به کار می گیرد. بر این اساس عده اي از محققان انواعی از هویت را مطرح می کنند که عبارت است از هویت شخصی، هویت جمعی و هویت اجتماعی. هویت شخصی افراد بر اساس اهداف و ارزش هاي شخصی و وضعیت روانی خاص هر فرد می باشد. در حالی که هویت جمعی و هویت اجتماعی به انتظارات و هنجارهاي جامعه، خصوصا گروه هایی که در زندگی فرد مؤثر هستند، مانند خانواده و کشور و نیز مذهب اشاره دارد و هم چنین به عواملی از قبیل شهرت، محبوبیت و تأثیر گذاري بر دیگران توجه دارد. یکی دیگر از مفاهیم مطرح شده در این زمینه هویت قومی است. این اصطلاح به معناي وابستگی فرد به گروه بزرگی از انسان هاست و تعلق فرد را به یک ملیت یا به گروهی که داراي سرزمین، تاریخ، عوامل اجتماعی و فرهنگی مشترك هستند، در برابر ملیت دیگر نشان می دهد. به طور خلاصه می توان گفت که چارچوب باورها و نگرش هایی که هویت در فرد شکل می دهد این امکان را براي او به وجود می آورد که براساس آن بتواند ارتباط مؤثري با دیگران برقرار کند و در صورت لزوم از آن ها کمک بگیرد و عضو گروه هاي اجتماعی، مؤسسات و انجمن ها شود. در واقع، هویت یکی از مهمترین منابع و دارایی هاي فرد است. همانطور که قبلا اشاره شد، جهت شناخت و تفسیر مسائل مربوط به دوره ي نوجوانی سعی شده است تغییرات و مشکلات این دوره تحت عنوان هویت یابی توصیف شود. بر این اساس
وظیفه ي اصلی این دوره از زندگی هویت یابی است که در صورت عدم موفقیت در اکتساب یک هویت مناسب، فرد درگیر آشفتگی نقش در آینده خواهد شد. رشد هویت ناشی از بحران هایی است که در طی نوجوانی به صورت موقتی و گذرا رخ می دهند. این بحران ها بخش جدایی ناپذیري از رشد روانی اجتماعی سالم اند.
بحران هویت بیشتر در اواخر دوره ي نوجوانی روي می دهد که شاید بتوان آن را یک بحران بهنجار و طبیعی خواند، زیرا رویدادي طبیعی است، اما ناتوانی در کنار آمدن با این بحران، نابهنجار تلقی می شود، چرا که نوجوان را از داشتن یک هویت سالم محروم می سازد. او به سردرگمی هویت یا آشفتگی نقش مبتلا می شود، به کسی مبدل می شود که نمی داند کیست و جاي او در این دنیاي بزرگ کجاست. سردرگمی در نقش ممکن است خود را به صورت اختلالات رفتاري نظیر فرار از خانه، بزهکاري، یا حتی روان پریشی نشان دهد. در واقع با استفاده از مفاهیم بحران هویت و آشفتگی یا اغتشاش هویت می توان بسیاري از مشکلات رفتاري اواخر نوجوانی را توجیه کرد. اغتشاش هویت با مشکلاتی در زمینه ي صمیمیت در روبط بین فردي، ابتکار و درك صحیح زمان لازم براي انجام هر فعالیت، مشخص می شود. البته لازم به ذکر است که تعدادي از نظریه پردازان معتقدند که باید بین آشفتگی هاي هیجانی دوره ي نوجوانی و علایم جدي اغتشاش هویت که مشخصه ي اصلی یکی از انواع اختلال شخصیت است، تفاوت قایل شد و نباید همه ي این علایم از جمله افسردگی شدید، خشونت و بزهکاري در نوجوانان را به عنوان علایمی از بحران هاي گذرا دانست، زیرا ممکن است آن ها نشانه هایی از شروع و یا وجود یک اختلال روانی جدي باشند. در واقع توانایی تمایز گذاري بین بحران هویت نوجوانی، به عنوان یک موقعیت گذرا و طبیعی، و اختلالات روانی جدي به آسانی میسر نیست.
-3 هویت چگونه شکل می گیرد؟
در مرحله ي شکل گیري هویت، نوجوان کلیه ي باورها و باید و نباید هایی که در دوران کودکی بر اساس آموزش والدین و افراد مهم زندگی خود مانند معلمان و مربیان شکل گرفته را بر اساس واقعیت هاي موجود در زندگی فعلی خود مجددا بررسی می کند. در واقع نوجوان تلاش می کند که با رشد هویت بین آن چه او بر اثر رشد فکري و تجارب شخصی اش در این زمان به دست آورده و آن چه در گذشته به او آموخته شده نوعی هماهنگی برقرار کند. به همین دلیل مرتب سؤال می کند و همه چیز را با دیده ي تردید می نگرد. پس می توان گفت هویت از طریق تعامل تجربیات گذشته ي فرد با تجارب فعلی او شکل می گیرد.
همانطور که گفته شد با شروع بلوغ، کودکی پایان می یابد و در این مرحله نوجوان تمام دلبستگی هاي هیجانی، تفکرات، باورها و اعتقادات خود را دوباره به آزمایش می گذارد. رشد هویت، حاصل تعامل افکار درونی فرد با زمینه هاي بیرونی اجتماع است. در جوامع مختلف نوجوانان با باورهاي فرهنگی که در آن زندگی می کنند درگیر می شوند و مجددا این باورها را شکل می دهند.
اریکسون در گزارشی در مورد یک نوجوان، تلاش هاي او را براي کسب هویت در زمینه هاي اجتماعی، مذهبی و فرهنگی با ترس طرد شدن از طرف پدر توصیف می کند. وي به روشنی اکتشافات فلسفی و شخصی این نوجوان را که به تدریج منجر به طغیان می شود، ترسیم می کند و نشان می دهد که چگونه این مسئله تحت تأثیر روابط بین فردي و موقعیت هاي اجتماعی است که او در آن زندگی می کند. اریکسون در نهایت عوامل اجتماعی را که با رشد هویت گره خورده است، توصیف می نماید. او رشد هویت را ناشی از تلاش هاي نوجوانان براي برخورد با فشارهاي اجتماعی در جهت انتخاب یک زندگی معنادار در نظر می گیرد.
شکل گیري هویت به طور خاص در سال هاي نوجوانی صورت می گیرد و شامل مجموعه اي از عملکردها نظیر یکپارچه و دایمی کردن و ایجاد پیوستگی درونی بین باورها و ارزش هاست. هویت یابی موفق موجب محافظت از فرد در مقابل تجارب ناشی از تغییرات ناگهانی مربوط به رشد جسمی یا محیط زندگی می شود. هویت موجد خودشناسی است، به طوري که اگر فردي نتواند به یک هویت موفق دسترسی پیدا کند دچار آشفتگی در نقش ها و وظایفی می شود که از او به عنوان یک بزرگسال انتظار می رود و در نتیجه مستعد بسیاري از اختلالات روانی خواهد شد. با توجه به پیشرفت فن آوري در جوامع امروزي و به تبع آن پیچیدگی زندگی شهري، کسب مهارت هاي شغلی، انتخاب همسر و به طور کلی داشتن یک زندگی مستقل بسیار مشکل است، از این رو گاهی کسب آن ها تا اواسط دوره ي جوانی به تعویق می افتد. به این ترتیب شاید دیگر نمی توان انتظار داشت یک نوجوان 18 ساله که معمولا در مرحله ي گذر از دورهي نوجوانی به جوانی است بتواند به یک هویت مستقل دست یابد و گاهی
دوره ي نوجوانی حتی تا سنینی که در حال حاضر به عنوان دوره ي جوانی در نظر گرفته می شود، یعنی تا حدود 25 سالگی، ادامه می یابد.
-4 مراحل تشکلیل هویت کدام است؟
مارسیا بر اساس نظریه اریکسون در رابطه با شکل گیري هویت در نوجوانان مدل هویت خود را ارائه داد. وي چهار سطح جداگانه در رشد و شکل گیري هویت را پیشنهاد کرد که با توجه به اهمیت این نظریه در فهم بهتر دوران نوجوانی ابتدا از این مراحل نامبرده می شود و سپس توضیح بیشتري داده خواهد شد. این مراحل عبارتند از:
-1 وضعیت هویت سردرگم
-2 وضعیت تفویض اختیار
-3 وضعیت تعلیق
-4 وضعیت کسب هویت این نظریه اولین دیدگاه مبتنی بر مطالعات مربوط به هویت در یک محیط اجتماعی معمولی بود. وي در واقع به جاي ارائه ي
نظریه خود بر اساس نظریه ها و تئوري هاي قبلی، مراحل رشد هویت را بر مبناي مطالعه روي نوجوانان در موقعیت هاي واقعی ارائه کرد. بر اساس این نظریه معمولا افراد در وضعیت هویت سردرگم در پایین ترین رشد هویت قرار دارند، به اهداف یا باورهاي خاصی متعهد نیستند، فاقد احساس مسئولیت اند و با این که از زندگی خود ناراضی هستند، تلاشی براي بررسی مجدد باورهاي خود نمی کنند. در وضعیت تفویض اختیار هرچند که این افراد تعهد زیادي به اهداف، باورها و برنامه هاي زندگی خود دارند ولی این باورها حاصل یک دوره تحقیق و کاوش نیست، بلکه صرفا ناشی از دنباله روي و پیروي از نظام هاي ارزشی والدین یا افراد مهم زندگی شان می باشد. افراد در وضعیت تعلیق در حال تجربه ي بحران هویت هستند ولی هنوز به باورهاي ثابت نرسیده اند و ممکن است سال ها در این وضعیت باقی بمانند. در واقع حالت آشفتگی و ناآرامی در نوجوانی بیش تر در این مرحله دیده می شود. در مراحل رشد معمولا وضعیت تعلیق قبل از وضعیت کسب هویت رخ می دهد. در این مرحله فرد سعی می کند از میان انتخاب هاي ممکن در حوزه ي شغلی، روابط بین فردي، مکتب عقیدتی و ... یکی را انتخاب و به آن تعهد پیدا کند تا بالاخره به آخرین مرحله ي حل بحران هویت یعنی وضعیت کسب هویت برسد. در مرحله ي کسب هویت پس از یک دوره بررسی و ارزیابی، نهایتا افراد دست به انتخاب اهداف، باورها و برنامه هاي زندگی خود می زنند. این وضعیت بالاترین سطح تحول هویت است.
