بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر بررسی راهکارهای کاربردی پرورش هویت اخلاقی نوجوانان در سبک زندگی اسلامی است. روش انجام پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و به منظور دستیابی به دادههای لازم، متون حدیثی مرتبط با موضوع پژوهش، از منابع گردآوری شده و با شیوه کیفی مورد تحلیل قرار گرفته است.یافته های پژوهش عبارتند از: الف- شکل گیری هویت اخلاقی هماهنگ با شکوفائی فطرت است. ب - هویت اخلاقی مطلوب در چهار بعد فردی، اجتماعی، الهی و طبیعت شکل می گیرد. ج- در سبک زندگی اسلامی جهت پرورش هویت اخلاقی در نوجوانان، در بعد فردی به راهکارهایی همچون رشد شناختی و ارزیابی پیوسته اخلاقی خود، توجه به عواطف انسانی مانند حفظ کرامت انسانی و برقراری پیوندهای اجتماعی همدلانه و متعهدانه اشاره شده است. همچنین هر چه هویت شخص رشد یافتهتر باشد در تعالی هویت اخلاقی تاثیرگذارتر است. و در بعد محیطی به راهکارهای مورد استفاده خانواده، محیط آموزشی و رسانه توجه شده است.
کلید واژه ها: هویت اخلاقی، سبک زندگی اسلامی، نوجوانان.
مقدمه
سبک زندگی ، شیوه زیستن و انجام رفتارهای انسانی در راستای اهداف عالیه ارزشی و معنوی، از جمله موارد بسیار مهم و مورد تاکید اولیای الهی از پیامبران و صالحان پیرو آنان، بوده است. در اصطلاح اسلامی از این مفهوم به عقل معاش تعبیر می شود - مقام معظم رهبری،سخنرانی در جمع دانشجویان و جوانان خراسان شمالی، - 1391/7/23 در غرب اصطلاح سبک زندگی را آدلر ابداع کرده و سپس پیروان او آن را گسترش داده اند - پروچسکا و نوکراس4،1381، ص . - 115 سبک زندگی5 شیوه خاص زندگی است که به یک فرد، خانواده یا جامعه با هویت خاص اختصاص دارد. سبک زندگی، ترکیبی از ظاهر و معنای زندگی است. رفتاری برآمده از باورها و پسندها و مبتنی بر دیدگاهی آگاهانه یا نیمه خودآگاه در فلسفه حیات است - شریفی، 1391، ص . - 30 سبک زندگی بیشتر بر بعد عینی و رفتار فرد و جامعه تاکید دارد که متأثر از نوع باورها و ارزشهای حاکم بر آن فرد و جامعه است - کاویانی، 1392، ص . - 16
جهانبینی مادی و ارزشهای لذتگرایانه و سودمحورانه طبیعتاً سبک زندگی خاصی را پدید میآورند. هر جامعهای زمانی میتواند ثمره و محصول جهانبینی و ایدئولوژی خود را به دیگران نشان دهد که سبک زندگی او متناسب با باورها و ارزشهایش شکل یافته باشد - شریفی، 1391، ص . - 14سبک زندگی اسلامی، از آن جهت که " سبک " است، به رفتار می پردازد و از آن جهت که " اسلامی" است با عواطف و شناخت و باور های فرد ارتباط می یابد. به عبارت دیگر سبک زندگی اسلامی رفتارهایی است مبتنی بر پشتوانه باورها وعواطف اسلامی - کاویانی، 1392، ص . - 18 اسلام با ارائه جهانبینی و ایدئولوژی ویژهای اساس شکلگیری زیست دیندارانه را طراحی میکند - شریفی، 1391ص . - 34 سبک زندگی هر کسی متأثر از اهداف یا هدف غایی او است - شیلیینگ6،1382، ص 100 به نقل از پولادفر و احمدی،1385، ص . - 8
با مراجعه به حدیث " انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق" - مجلسی، ج 67، ص - 372 می توان دریافت پیاده سازی مکارم اخلاقی جایگاه ویژهای در سبک زندگی اسلامی دارد. و با توجه به اهمیت اخلاق که ابعاد گوناگون زندگی فردی و اجتماعی را در بر میگیرد، روشهای پرورش آن نیز در مکتب اهل بیت علیهم السلام که در کنار قرآن اصیل ترین منابع دینی هستند پرداخته شده است. به عبارت دیگر تربیت اخلاقی منجر به سبک زندگی اسلامی می شود و سبک زندگی اسلامی نیز به چگونگی و فرآیند تربیت اخلاقی اهتمام ویژه ای دارد. برای اینکه باید و نباید های اخلاقی در سبک زندگی افراد متبلور شود، نیازمند شکلگیری هویت اخلاقی7 و درونی شدن ارز-شهای انسانی در فرد است. پژوهش حاضر با هدف تبیین راهکارهای پرورش هویت اخلاقی نوجوانان در سبک زندگی اسلامی انجام شده است . پرسشهایی که پژوهش حاضر به آنها می پردازد عبارتند از:
-راهکارهای پرورش هویت اخلاقی در سبک زندگی اسلامی چیست؟
-راهکارهای پرورش هویت اخلاقی نوجوانان در حیطه فردی چیست؟
-راهکارهای مورد استفاده خانواده برای پرورش هویت اخلاقی نوجوانان چیست؟
-راهکارهای مورد استفاده مراکز آموزشی برای پرورش هویت اخلاقی نوجوانان چیست؟
-راهکارهای مورد استفاده رسانه برای پرورش هویت اخلاقی نوجوانان چیست؟
روش پژوهش
روش این پژوهش توصیفی- تحلیلی میباشد و از راه فیش برداری و یادداشت، ابتدا دادههای لازم گردآوری و سپس به تفسیر دادهها پرداخته میشود ؟
ابزار گردآوری دادهها
در این پژوهش برای گردآوری دادهها از روش سند کاوی استفاده شده است. بر این اساس، کلیهی کتابها، مدارک، اسناد، پایگاهها، مقالهها و پژوهشهای در دسترس پژوهشگر که به بررسی این مفاهیم پرداختهاند،مورد مطالعه قرار گرفته و از آنها فیش برداری شده است؟
هویت اخلاقی
در فرهنگ عمید هویت به معنای حقیقت شیء یا شخص که مشتمل بر صفات جوهری او باشد، اشاره شده است. به یک معنا هویت عبارت است از آنچه سبب تشخص و یا آنچه موجب شناسایی فرد می شود - عمید،1365، ص . - 2513 و نیز در اصطلاح روانشناسی به مجموعهای از ویژگیها، شناسهها و الگوهای رفتاری اکتسابی که فرد، قوم، ملت و تمدنی را از دیگر اقوام، ملل و تمدنها متمایز میسازد، تعریف شده است. به عبارت دیگر سازماندهی پویا و خودساخته از سائقها، تواناییها، باورها و تاریخ شخصی، به صورت یک" خود منسجم و مستقل هدایت کننده مسیر در حال رشد زندگی فرد، هویت است - مارشه8، 1979 به نقل از اسمخانی، نصیرنژاد و اعتمادی،1388، ص . - 10
واژه هویت، به یک شکل رشدیافته از خودپنداره اشاره دارد؛ شکلی که با احساس یکپارچگی فزاینده، نفوذ در هشیاری و توانایی استحکام بخشیدن به احساس ثبات، فردیت و هدفمندی مشخص میشود. و با توجه به مفاهیم لغوی هویت، آنچه درتعریف اصطلاحی باید مد نظر باشد این است که توانمندیهای فطری و از جمله خداخواهی و حقیقت طلبی و مانند آن جوهره وجود آدمی را تشکیل میدهد، هویت اصیل آدمی است و هویت اخلاقی، شکلگیری و ارتقایابی ارزشها بر محور خداخواهی و حقیقت خواهی و دیگر بدیهیات اخلاقی سرشتی است . از اینروست که در دیدگاه اسلامی، به تمام ابعاد هویت اخلاقی توجه شده است و رشد و ارتقای آن باید در چهار بعد فردی، اجتماعی، محیط طبیعی و هستی و بعد الهی صورت پذیرد.
در بعد فردی، فرد خود را ارزشمند، عزیز، شایسته و در مسیر سعادت ابدی میداند، همچنین خود را مسئول افکار و اعمال و پرورش فضائل در خویش شمرده و نظم را سرلوحه کارهای خود میداند. در بعد اجتماعی، به رعایت حقوق دیگران اهتمام دارد، در ارتباط با دیگران مهربان و دلسوز است، به ارزشهای اجتماعی احترام میگذارد، صداقت را بر خود لازم می-داند، تلاش بر خیر رسانی به دیگران دارد و در برابر اشتباهات دیگران با عفو و بخشش برخورد میکند. در ارتباط با هستی و محیط که بخشی از زندگی انسانها را در رابطه با محیط زیست - مخلوقاتی که مورد بهره برداری انسان است - تشکیل میدهد؛ فرد دارای هویت اخلاقی، اقدامات عبث و بیهوده و سرگرمیهای نامعقول که تخریب طبیعت را به دنبال داشته، نخواهد داشت.
رفتار خود را در ارتباط با طبیعت قدسی میپندارد. طبیعت را آفریده خدا و نعمت خداوند میداند که باید با رفتار عملی به شکر از منعم اقدام نماید - شیخ طوسی، ج 9، ص . - 466 همچنین طبیعت را سرمایه تعالی و رشد انسان می داند - نهج البلاغه، حکمت . - 131 و دیگری بعد الهی است که منشا و ضمانت اجرایی اخلاقیات در ابعاد مختلف زندگی آدمی محسوب میشود. فرد دارای هویت اخلاقی فعلش را در راستای قرب الهی و سعادت اخروی میداند، رضایت خدا را بر رضایت خود و دیگران ترجیح میدهد. عشق به ارزشها، خوبیها، کمالات و خود مستجمع کمالات یعنی خداوند، در فرد وجود دارد - شریفی، 1389، ص . - 88 و از آن جهت که به ارزشها پایبند است و خود را به همه عزتها یعنی خدا نزدیک احساس می کند، دارای دید ارزشی به خود، نیز میباشد - فقیهی، غباری بناب و حسینی، 1383، ص 20؛ جوادی آملی، 1391، ص . - 60-33
با شکل گیری هویت اخلاقی در فرد، برای شخص ارزشهای اخلاقی - مانند آزاد اندیشی، صداقت، مهربانی و... - بخش های مرکزی و مهم هویت فرد را در مقایسه با ارزشهای دیگر تشکیل میدهند. همچنین فردی دارای هویت اخلاقی توصیف میشود که نقشهای اخلاقی - مانند مشارکت در فعالیت های خیریه و اهدای خون به دیگران و... - در قسمت مرکزی هویت اوست. به نظر می رسد بالاترین میزان یکپارچگی اخلاقی، زمانی حاصل می شود که ادراکات و علایق اخلاقی فرد به بخشی از خودپنداره او، یعنی شیوه خاص نگاه فرد به خود و تعریف وی از خود تبدیل شود. وقتی این اتفاق رخ دهد، اخلاق نه تنها به جنبه ای از سازمان هشیار شخصیت تبدیل میشود، بلکه به انگیزهها و هیجانات مضاعف نیز تجهیز میگردد - جهانگیرزاده،1390، ص . - 70
هویت اخلاقی دو موضوع را مشخص می کند: عملی که با فطرت و وجدان اخلاقی وی هماهنگ است و به همین جهت از نظر فرد درست و اخلاقی به حساب می آید، و اینکه چرا فرد تصمیم میگیرد که بایستی عملی را انجام دهد - جهانگیرزاده،1390، ص . - 74 در این حالت شخص تمایل دارد اعمالش از نظر اخلاقی صحیح باشند، نه تنها به این دلیل که او اهمیت عینی نوع دوستی و عدالت را درک می کند، بلکه به سبب اینکه او خود را به گونه خاصی ادراک می کند و می خواهد به ایده آل های خود ملتزم بماند. البته خودپندارهها از سنی به سن دیگر و از شخصی به شخص دیگر، در میزان انسجام درونی یا در استحکام ساختاری، و همچنین در میزان اهمیت ذهنی آن برای فرد، متفاوتند.
ارتباط هویت اخلاقی و سبک زندگی
خلق و خو و هیأت ترکیبی آداب، یعنی رفتارهای ساده و جلوههای ظاهری ما وقتی به صورت یکپارچه در نظر گرفته میشود سبک زندگی ما را رقم میزند. از سوی دیگر تحقیقات نشان دادهاند افرادی که دارای سطوح بالاتر هویت اخلاقی هستند از نظر اجتماعی انعطاف پذیرترند و روابط اجتماعی بیشتری برقرار میکنند. همچنین در سطح شخصیتی، در تنظیم هیجانی بهتر عمل میکنند و تعاملات همدلانهای با دیگران دارند. از سوی دیگر هویت اخلاقی بر تفکر اخلاقی و اجتماعی تاثیرگذار
