بخشی از مقاله
چکیده
بلاغت سنتی، زیباییشناسی آثار ادبی را در سه حوزهی علم بدیع، بیان و معانی بررسی میکند. این دیدگاه سنتی، ارزش زیباییشناختی هر سروده یا نوشتهی ادبی را آراسته بودن آن به آرایه ها و هنرهایی میداند که در سه قلمرو بدیع، بیان و معانی از آنها سخن می رود. در بلاغت، عناصری همچون مجاز، استعاره، نماد و غیره دارای مکانیزمی هستند که بر مبنای آن جهت ایجاد تخیل، زیبایی کلام و به فکر واداشتن مخاطب مفهومی را به جای مفهوم دیگر نمایان میسازند.
مسئله ای که مطرح میشود این است که چگونه می-توان این عناصر بلاغی را در حوزه هنرهای زیبا مورد مطالعه قرار داد؟ در این مقاله برای پرداختن به این مسئله، با روش توصیفی-تحلیلی و بر مبنای اشتراک عناصر بلاغی همچون استعاره، مجاز و نماد تابلوهای مختلف با مضمون بشارت مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفت. این پژوهش نشان داد که در شمایلنگاری صحنه بشارت مسیح، رمزگانهای بصریای وجود دارد که بسامد آن منجر به ایجاد سنت شمایلنگاری مضمون بشارت گردیده است که تحلیل و معنایابی آن مستلزم شناخت و رمزگشایی این عناصر استعاری و نمادین است.
مقدمه
بشارت تولد مسیح موضوعی است که در طول سالها سوژه نقاشی بسیاری از نقاشان بزرگ و بهنام در سراسر دنیا قرار گرفته است. هر نقاش وابسته به عصری که در آن میزیسته و با توجه به دیدگاه و جهانبینی خود این سوژه را با سبک و شیوهای متفاوت به تصویر کشیده است. نکتهای که در اکثر آثار دیده میشود این است که گویا تمامی این هنرمندان به تصویر کشیدن این سوژه را نوعی وظیفه و تکلیف اعتقادی میدانستند.
این هنرمندان برای تصویرسازی صحنه بشارت دست به ابداع نشانهها و رمزگانهایی کردهاند که تبدیل به سنتی در شمایلنگاری این مضمون شده است. حضور این رمزگان بصری، یادآور عناصر بلاغی همچون مجاز، استعاره، نماد و... هستند. در این پژوهش تلاش شده است ابتدا به توضیح این عناصر بلاغی در ادبیات پارسی و همچنین ادبیات غرب پرداخته شود، پس از آن شمایلنگاری، سنت شمایلنگاری بشارت شرح داده شده که در آن تو تابلو بهعنوان نمونه مورد توصیف اجزا قرار گرفته است. در نهایت رمزگانهای بصری که همچون عناصر بلاغی در شمایلنگاری عمل میکنند، در تابلوهای مختلف بشارت مورد تحلیل قرار گرفته است.
پیشینه پژوهش
• راب، دیوید - 2016 - ؛ در مقاله »آیکونوگرافی بشارت در قرن 14و«15 به بررسی نمادها و سمبلها در تابلوهای بشارت در قرون 14 و15 پرداخته است.
• کنگرانی، منیژه - 1391 - ؛ از شمایلشناسی آیکونولوژی ، این کتاب در چهار فصل تنظیم شده است. فصل آغازین کتاب با موضوع درآمدی بر ایکونوگرافی در دو بخش نخست به معنا و مفهوم آیکون و آیکونوگرافی میپردازد.
• حکمتنیا، جواد - 1396 - ؛ در پایاننامه کارشناسی ارشد تحت عنوان »تحلیل شمایل نگارانه ی بشارت تولد مسیح با رویکرد آیکونولوژی« که به راهنمایی دکتر فتانه محمودی در موسسه آموزش عالی کمال الملک نوشهر دفاع شده است، به تحلیل شمایلشناسانهی تابلوهای بشارت فراآنجلیکا و الگرکو پرداخته و شباهتها و تفاوتهای آن دو را مشخص کرده است.
-1 بلاغت و تاریخچه آن
لفظ بلاغت به معنای رسایی و به کمال و غایت چیزی نایل شدن است، اما از نظر اصطلاحی آنرا به سه علم معانی، بیان و بدیع تقسیم نموده و تعاریف گوناگونی از آن ارائه دادهاند. استاد همایی مینویسد:
بلاغت این است که جامه لفظ بر اندام مقصود زیبنده و رسا باشد، نه کوتاه و نه بلند، یعنی مقصود را در کمترین و زیباترین الفاظ بیان کند اما از جامع و مانعترین تعریفات بلاغت، تعریف دانشمند بزرگ و متفکر نامدار ایرانی امام فخررازی است: بلاغت آن است که آدمی آنچه را که در ته دل دارد با لحنی که از ایجاز مخل و اطناب ممل در آن پرهیز شده باشد، بر زبان آور.
از دیدگاه قدما، علم بلاغت و سه قلمرو آن - معانی، بیان و بدیع - از نظر اهمیت و رتبه از علوم برتر و از نظر ظرافت و دقت از دقیقترین علوم به شمار میروند
نخستین جرقههای بلاغی به دوره جاهلی برمیگردد. اشعار و خطابههای زیبا و دلنشین گواه این مطلب است. در آغاز، کمتر به مباحث و نکات بلاغی توجه میشد، اما این مباحث در دوره اموی و عباسی رو به ترقی گذاشت و عواملی چون ادب دوره جاهلی، نزول قرآن، شعر و کتابت، ترجمه آثار غیرعرب به عربی، گسترش فرهنگهای بیگانه در میان اعراب و طرح مباحث لغوی، نحوی و کلامی، باعث رشد و تکامل بلاغت گردید.
اولین عامل رشد بلاغت، ادب دوره جاهلی بود. در این دوره، شاعران توانا قصایدغرّا و استوار سروده و در ضمن اشعار، تشبیهات و استعارات و برخی صناعات بدیعی مانند جناس، مراعات نظیر و تضاد را به کار میبردند، اما در آن دوره اسامی خاص برای این مباحث وضع نشده بود تا این که مسائل و ملاحظات بلاغی در قرنهای اول و دوم هجری گسترش یافت. از شاعران مشهور دوره جاهلی میتوان از نابغه ذبیانی، زهیربنابیسلمی و حطیئه نام برد. در کنار شاعران،خطیبانِ زبانآوری نیز بودند که خطبههای دلنشین و استوار ایراد میکردند و کلامی آراسته و مزین بر زبان میراندند.
عامل دیگر، نزول قرآن بود که از مهمترین مسائل رشد بلاغت به شمار میآمد. قرآن بهعنوان کتابی که از حیث بلاغت و ترکیب کلام و عبارات سرآمد بود، مورد توجه بسیار قرار گرفت. افراد زیادی در بلاغت و اسلوب قرآن کتاب نوشتند و درضمنِ نکات قرآنی، برخی مسائل بلاغی را بیان کردند. مهمتر از همه، فرّاء«»، معانیالقرآن و »معمربن مثنی«، مجازالقرآن را نوشت و هر دو، مباحث قرآنی را به شیوه و طرز لغویون بررسی کردند. در این زمان اولین نکات و مسائل بلاغی توسط راویان مطرح شد.
