بخشی از مقاله
ويژگي هاي يک معلم خوب از ديدگاه اسلام
چکيده :
معلمي جايگاهي است که شأن و منزلت و نقش او در تربيت انسان ها بر کسي پوشيده نيست . مربي حقيقي انسان ها پروردگار جهانيان است وسپس به وسيله واسطان فيض او و هدايت گران زميني اش انبيا براي بشريت تبيين مي شود. معلمان بعد از انبيا وارثان رسالت تعليم و تربيت انسان ها هستند و مسئول پرورش روح انساني ادمي و سوق دادن عقل او به سوي کمال و در نهايت رضايت و خشنودي پروردگار مي باشند. در اين مقاله قسمت هايي از نظرات آيت الله مظاهري و آيت الله مطهري و چندي از صاحب نظران امر تعليم و تربيت اسلامي را در مورد ويژگي هاي يک معلم خوب مورد بحث وبررسي قرار ميدهيم تا اين نکته مهم را در امر تعليم وتربيت مورد توجه جدي قرار دهيم که معلم رکن اصلي و اساسي تعليم وتربيت است لزوم توجه به گزينش وپرورش انسان هاي متعالي وداراي صفات اخلاقي برجسته وداراي تخصص وتعهد مارا بر ان داشته است تا بيشتر در اين باره تلاش کرده وتعليم وتربيت اسلامي فرزندانمان را جدي بگيريم تربيت معلمان متعهد و متخصص و داراي ويژگي هاي انساني وارسته مورد تاکيد قران و اهل بيت و امامان معصوم ما بوده و هست واين امر ميسر نمي شود مگر با تلاش هاي مضاعف مديران ومسئولين نظام جمهوري اسلامي ايران
کلمات کليدي:تعليم و تربيت اسلامي، جايگاه معلم ، معلم
مقدمه
در جامعه انساني اساسي ترين کار تعليم وتربيت است وکسي که اين رسالت را به دوش مي کشد معلم است معلمي به هرگونه تلاشي که براي هدايت تکامل واموزش انساني صورت بگيرد اطلاق مي شود از همين روست که پيامبران معلم بشر خوانده مي شوند خداوند به عنوان معلم اول "وعلم ادم الاسماء کلها"( بقره ٣١).از خلقت وافرينش انسان در پي هدفي است وان تربيت جانشين "اني جاعل في الارض خليفه "( بقره ٣٠ ).برا ي خود در کره خاکي مي باشد خداوند براي تربيت جانشين خود در زمين خود در مقام معلم و حضرت ادم در مقام متعلم رمزهاي علم ومعرفت واسما الهي را به ادم اموخت اين فضائل براي معلم زماني ارزشمند است که بتواند اين موهبت الهي را در وجود خود محقق سازد ودر جهت کمال جامعه به تعليم وتربيت بپردازد تعليم وتربيت از شئون الهي است وخداوند اين موهبت را به اولياي پاک خود عنايت فرموده است تا بشر را هدايت گر باشند از اين رو دغدغه معلم هميشه اين است که حيات بشر بر مدار ارزش ها وکرامت انساني بچرخد وشناخت خدا ومکتب ودين همت اساسي ادمي باشد وهيچ بيگانه اي را مجال تجاوز به فرهنگ ارزشي دين وميهن فراهم نيايد واما در حديثي از پيامبر اسلام در مقام معلم اين است که در ميان صدقه هايي که مردم مي دهند هيچ صدقه اي ارزنده تر از ياد دادن علم ودانش نيست وامير المومنين علي (ع ) مي فرمايند کسي که در مقام هدايت واموزش قرار مي گيرد بايد بيش از اموختن به ديگران خود را پالايش روحي کند وادب رفتاري اش بيش از ادب گفتاريش باشد اين سخن ارزشمند بيان گر اهميت خود سازي وکرامات اخلاقي ووارستگي روحي معلم را نشان ميدهد تربيت فرزندان واينده سازان ودر نهايت جامعه سالم در گرو وجود معلمان سالم است که تضمين کننده وسنگ بناي تشکيل مدينه فاضله مي باشند .
اخلاق کاربردي معلم در پرتو مباني اسلامي
راههاي مناسب ارتباط گيري و تأثيرگذاري مربيان بر فراگيران براساس آموزه هاي ديني .
امام صادق (ع ) : کونوا دعاه الناس بغير السنتکم (بحار الانوار ٢٨)؛ مردم رابا غير زبانتان به نيکي ها فراخوانيد. منشأ تمام گفتار و کردار آدمي، خوبي ها و بدي هاي او، نفس است . اگر نفس اصلاح شد، دنيا و آخرت انسان تأمين و آباد مي شود و اگر نفس به فساد و تباهي کشيده شد، سرچشمه هلاکت است .
انسان ها براي کسب سعادت خود بايد به نفس خويش آگاه باشند و دقيقا آن را بشناسد. توانايي ها و پتانسيل هاي او را مدنظر قرار دهند واين اولين قدم براي خودسازي است . نفس چون بدن ، گاهي سالم است و گاهي بيمار؛ اگر نفس انسان بيمار شد، آثار سوء اين بيماري بسيار خطرناک تر از بيماري جسم است ؛ از اين رو بايد به عوامل و شرايط صحت نفس ، توجه بيشتري شود. امام حسن مجتبي(ع ) فرمودند: عجبت لمن يتفکر في مأکوله کيف لا يتفکر في معقوله (بحا الانوار ٤٢)؛ تعجب مي کنم از کساني که درباره غذاي جسم خود فکر مي کنند ولي در امور معنوي و غذاي جان خويش تعقل نمي نمايند.» تا انسان خود را نسازد سالم نخواهد بود. سلامتي ملاک و معيار آزادي از آتش و رسيدن به سرمنزل مقصود و سعادت است . به مصداق يوم لا ينفع مال و لابنون ¤ الا من اتي الله بقلب سليم (شعرا ٨٨ و ٨٩) انسان نمي تواند ديگري را بسازد و او را خوشبخت نمايد، مگر اين که اول خود را بسازد، انبيا که براي تهذيب و تزکيه نفوس پا به ميدان جهاد گذاشتند، اول خود از مرز تهذيب گذشته بودند؛ هر کس مي خواهد جا پاي انبيا بگذارد و مشغول به شغل آن ها شود، بايد طاقت تحمل بار چنين مسئوليتي را داشته باشد، در اين صورت او معلم و مرشد خواهد بود و در اين صورت پاشيدن بذر در قلب شاگردان به ميوه مي نشيند. معلم با گفتار و بيش از آن ، با کردار خود، پايه هاي بناي شخصيت شاگرد را پي مي ريزد و آثار آن را در سال هاي آينده در جوامع مشاهده مي کند. يک مصلح و يک جنايتکار حرفه اي هر دو، روزي در برابر معلم زانو زده بودند. سهم تربيتي معلم در کنار سهم اراده اين اشخاص نقش مهمي در سعادت و شقاوت آنان دارد.
قلب دانش آموز بستر پذيرش آموزه هاي اخلاقي معلم معلمي که مي خواهد به تربيت شاگرد خود بپردازد، بايد براي «ارتباط سالم » سرمايه گذاري کند. سپس از مهم ترين وسيله ارتباط يعني «کلمات » کمک بگيرد، آن گاه به سراغ «فضاسازي» رود، هم «فضاي ارتباط » بسازد و هم «فضاي معنوي ارتباط » را آماده کند. قدم ها را آهسته و يک به يک بردارد، او براي کاشتن بذر عشق و محبت نيازمند جراحي و شيار کردن قلب شاگرد است ، از ايمان به خدا و توکل به او شروع کند و با آرامش ، و اخلاقي خوش از طول زمان نهراسد که کنفوسيوس حکيم گفت : اگر زحمات تو براي يک سال است ، دانه بيفشان و اگر براي ١٠ سال است نهال بکار و اگر براي صد سال است انسان تربيت کن . شيرين ترين از جان کلام اين حکيم چيني، نيم سطر آيه الهي است که اگر يک نفر را زنده کني گويي همه آدميان را زنده کردي.(مائده ٢٣) به منظور بسترسازي براي تربيت صحيح ، بايد گام هاي زير را برداشت .
اول : موقعيت فعلي دانش آموز و آمادگي رواني او شناخته شود. حالت انسان در خشم و غصب و غم و اندوه و شادي و هيجان و رنج و درد و قرابت و غرامت و... يکسان نيست . انتقال آموزه هاي اخلاقي بايد در شرايط مناسب صورت گيرد.
دوم : خوب گوش دادن به سخنان شاگرد براساس «يقولون هو ادن قل ادن خير لکم » (توبه ١٦) و فبشر عبادالذين يستمعون القول .. (زمر ١٧و ١٨) سوم : پذيرفتن شاگرد آن چنان که هست نه آن چنان که بايد باشد. «بايد» به زبان و نگاه و دستان معلم وابسته است نه به شاگرد. اين معلم است که قادر است آن چنان که بايد باشد ر به نمايش بگذارد.
چهارم : احساس همدردي و همدلي خود را به شاگرد بنماياند. اين احساس بايد با شروع کلماتي اطمينان بخش آغاز شود. در اينجاست که بايد از عصاي احتياط کمک گرفت و حساب شده سخن گفت .
پنجم : جهت دهي به شاگردان در هر گفتار و کردار. آزادمنشانه ، زمينه را براي اين نوع از جهت دهي آماده مي کند. آنان را بايد گرامي داشت . تحت فشار قرار دادن ، آن ها ر وادار به طغيان مي کند.
ششم : برانگيختن ارزش ها در شاگرد؛ چون روح عدالت خواهي، عزت طلبي، آزادي، شجاعت ، سخاوت و...
هفتم : نمايش عکس العمل فضائل اخلاقي و رذائل اخلاقي به شکل فيلم و داستان و بيان .
ترجيحا بيان حالات پيامبران و اولياي خدا و علما و عرفا و صالحان و... و در برابر آنان بيان شرح حال بعضي از ستمگران ، متجاوزان و جنايتکاران و آثار سويي که در نسل ها و براي عصرها باقي گذاشتند.
هشتم : تمرين هاي عملي براي تسلط بر سه قوه غضب ، شهوت و خيال .
نهم : بهره وري از تشويق و تنبيه با استناد به آيات الهي و روايات معصومين (ع ).
ويژگي هاي معلم خوب از ديدگاه معلم ودانشمند عاليقدر ايت الله مظاهري مقام ومنزلت معلم
شرط اول ان است که معلم بايد قدر خود را بداند ومنزلت خويش را بشناسد يعني مواظب باشد خود را ارزان نفروشد واحساس مسؤليت کند چون قدر ومنزلت هرچه بالاتر باشد مسؤليت سنگين تر است از نظر پروردگار عالم کار معلم کار خداستونقش او در جامعه نقش پيامبر اکرم است نقش همه ي انبيا واوصيا وبلاخره نقش روحانيت است اولين سوره اي که بر پيامبر نازل شده است ا(لذي علم بالقلم علم الانسان ما لم يعلم ) سوره علق ٤و٥ پروردگار عالم خود را معلم قلمداد مي کند در سوره جمعه مي فرمايد که هدف از بعثت رسول اکرم ونزول قران وهمه کتب اسماني اموزش وپرورشاست هدف قران يکي تهذيب نفس (تربيت )وديگري بالا بردن سطح معلومات (تعليم ) انسان است (مظاهري١٣٧٠٩).
والاترين عبادت
هيچ عبادتي در اسلام افضل از خدمت به خلق خدا نيست واز انجا که معلمي خدمت به جامعه است از ارزش فراواني برخوردار است روايات بسيار زيادي از ائمه اطهار رسيده اند که بر اساس انه خدمت به جامعه خصوصا خدمات معنوي ارجمند تلقي شده اند انچه از اقتصاد مهم تر است همانا فرهنگ صحيح است وبي تفاوتي نسبت به جامعه وفرهنگ گناهي بزرگ محسوب مي شود در راستاي توفيق در عبادتي چنين ارزشمند ضروري است که معلمان با مطالعه با صرف وقت ودقت کافي وبا تعهد وتخصص لازم به امر تربيت شاگردان بپردازند (مظاهري ١٣٧٠١٧).
امانت داري
معلم بايد بداند امانتدار است نظير پدر ومادر با اين تفاوت که پدر ومادر دو سه وويا ده امانت دارند ولي يک معلم حداقل سي يا چهل امانت دارد ودر طي سال ها خدمت صدها امانت زير دست او تعليم ووتربيت مي يابند ووارد اجتماع مي شوند امانتي که در دست معلم است خطير پرقيمت ظريف وحساس است وباد امانتدار باشد ذهن کودکان به مثابه دوربين عکاسي تمامي حرکات ورفتار اطرافيان را ضبط مي کند واز اين رو در هيچ حالتي نبايد در رفتار وگفتار حالاتي بروز کند که تاثير منفي در ذهن کودکان پديد اورد (مظاهري ١٣٧٠٢٦).
رافت ومهرباني
يکي از صفات مومن در قران رافت ومهرباني بيان شده است " اشداء علي الکفار ورحماء بينهم "( سوره فتح ٢٩) پروردگار عالم روي اين کلمه خيلي اصرار داردو مخصوصا براي معلم ها.به موسي که پيامبر بود ومقام معلم داشت فرمود هنگام سخن با فرعون با زباني نرم ومهربان سخن بگو تا سخنت در او اثر کند پس لازمه درک سخن زباني نرم است "فقولا له قولا لينا"(سوره طه ٤٢) پروردگار ميفرمايد من ان قدر مهربانم که رحمت خود را به صد قسم تقسيم کرده ام ويک قسم را به عالم وجود داده ام محبتي که در عالم هست نظير ان که مادر براي فرزند خويش خودرا به زحمت مي اندازد ويا ين همه جاذبه وعشق ها که در ميان انسان ها ديده مي شود ودر ميان کل موجودات تنها از يک قسمت رحمت الهي است وما قي رحمت همه مخلوقات است واين همان اولين سوره اي است که بر پيامبر نازل شده ودر ان ميفرمايد که خداوند معلم است (مظاهري ١٣٧٠٣٥).
مراعات اداب ورسوم اجتماعي
معلم بايد مراعات اداب ورسوم اجتماعي را بنمايد چرا که بسياري از سعادت هاي اجتمتعي مرهون ادب و مراعات اداب ورسوم اجتماعي است ودر زندگي رمزي است براي توفيقات يک معلم خوب بايد مودب باشد تا شاگرداني مودب تحويل جامعه بنمايد زباولا زبان نبايد رکاکت داشته باشد يعني فحاشي تمسخر ونيش نبايد بر زبان جاري شود در ثاني زبان بايد داراي تلطف باشد قران کريم مي فرمايد که معلم نبايد با خشونت صحبت کند بلکه با نرمي ومهرباني بايد سخن بگويد وخطاب به معلم اول پيامبر اکرم (ص )فرموده است اگر داراي زباني خشن بود اعراب جاهليت از اطرافش پراکنده ميشدندهرچند قران حق است "افبما رحمۀ من الله لنت لهم ولو کنت فظا غليظ القلب لانفظوا من حولک "
(سوره ال عمران ١٥٩).معلم بايد خوب سخن بگويد ولحن وانتخاب لغاتش بايد متعارف باشد گاهي حرکات واعمال به ظاهر کوچک ومعمولي تاثير بزرگي پيداميکنند که بايد نسبت به ان ها دقت نمود در نظر گرفتن اطلاعات وشخصيت اجتماعي مخاطب در تفهيم وتفهم مطالب نقش اساسي دارد(مظاهري ٤٢١٣٧٠).
نشاط وشادابي
دراسلام بي نشاطي وکسل بودن نکوهش شده است از اين رو معلمين در همه حال خصوصا در زمان تدريس در کلاس بايد شاداب باشند نشاط وسر گرمي از عوامل موثر در موفقيت است وسعادت دنيا واخرت را در پي دارد معلمين بايد سعي وافر نمايند که مشکلات شخصي خارج از محدوده تدريس در کلاس بروز ندهند چون مستقيما در شاگرد تاثير منفي خواهد گذاشت يک معلم بايد با لبا س هاي پاکيزه واراسته وارد کلاس درس شود وشاگرد را با عمل پرورش دهد پيامبر اکرم قبل از خروج از منزل مقابل ايينه مي ايستادن وخود را مرتب مينمودند اگر ايينه نبود مقابل اب مي ايستادن همچنين پيامبر اکرم پوشيدن لباس هاي تيره وسياه را مکروه دانستنه اند وفرموده اند اگر براي امت من باعث مشقت نم شد مسواک کردن را واجب مي نمودم اين روايت بيانگر ان است که ايشان نظافت را به منزله جزئي از ايمان يک مسلمان محسوب مي کرده اند (مظاهري ٥٩،١٣٧٠).
سعه صدر
از ويژگي هاي هر معلم خوب دريا دل بودن توانايي پشت سر گذاشتن مشکلات وقدرت مقابله با مصائب است واين به معني داشتن سعه صدر است هنگامي که موسي (ع )به رسالت مبعوث شد از خداوند طلب شرح صدر نمود" قال رب اشرح لي صدري ويسر لي امري واحلل عقدة من لساني يفقهوا قولي"(سوره طه ٢٥).خداوندا به من شرح صدر وسينه گشاده عنايت کن وکارم را اسان بنما گره ازبانم بگشا تا قادر باشم منظورم را به مردم بفهمانم .
پس از اين ايه ميتوان فهميد لازمه موفقيت درکار وفهماندن سخن به مردم صعه صدر است معلماني که از سعه صدر برخوردارند توانايي شکوفا نمودن استعداد شاگردان خود را دارند مشکلات هميشه هستند پس بايد در مقابل ان ها ايستاد وبا سعه صدر گره ها را گشود واگر مقاومت نشود مصائب بزرگ تر پديدار خواهند شد(مظاهري٦٩،١٣٧٠)
اخلاص
معلمي که مي خواهد کارش براي جامعه مفيد وپربرکت باشد اخلاص بايد داشته باضشد اخلاص ان است که براي خدا انجام شود ومدرسه وکلاس وگفتار وکردارش همه وهمه رنگ خدايي داشته باشند ودراين حالت کلاس او علاوه بر اين که مکتب ومسجد است کارش بهترين کارها وافضل عبادات در اسلام است واگر کار براي خدا نباشد اگرچه براي فرهنگ ومملکت وجامعه مفيد باشد داراي ان ثواب عظيم نخواهد بود (مظاهري ٧٠،١٣٧٠).
تخصص وتعهد
اموزش وپرورش در ابتدا وظيفه تربيت معلمان را بر عهده دارد معلنان بايد داراي تخصص وقدرت مديريت کلاس درس وداشتن علم کافي در رشته مورد تدريسباشند دنياي امروز بر مديريت وتربيت معلمان متخصص تاکيد زيادي دارد تاسيس دانشگاه هاي
