مقاله ویژگیهای معابر در شهرهای سنتی ایران

بخشی از مقاله

ویژگیهاي معابر در شهرهاي سنتی ایران

چکیده

شبکه هاي ارتباطی همیشه و در تمام ادوار ساختار اصلی شهرها را تشکیل میداده اند و عامل پیوند فضاهاي مختلف به یکدیگر میباشند، این معابر در هر دوران داراي ویژگیهاي مخصوص به خود بوده که منبعث از عوامل دفاعی، اجتماعی، طبیعی، اقلیمی و جغرافیایی، فرهنگی و زیبایی در معماري شکل میگرفته اند،این راهها معمولا برحسب کارکرد خود نقش هاي مختلفی را به خود میگرفته اند.معابر معمولا همراه با دانه هاي یک شهر ساخته میشدند و با با سایر فضاها و عناصر شهري داراي یک ارتباط کمابیش سازمان یافته و منظم بوده اند، بیشترین تعاملات اجتماعی میان افراد نیز در این معابر صورت میگرفت، یعنی در واقع این معابر در سطوح مختلف عامل پیوند اجتماعی افراد بوده اند،موردیکه در شهرهاي امروزي کمتر نمود پیدا میکند.معابر معاصر تنها نقش مفصل ارتباطی سواره ها را به عهده دارند و در طراحی آنها نیز به جنبه هاي اقلیمی، اجتماعی و زیبایی شناسانه کمتر توجه میشود، بهمین دلیل افراد هیچگونه ارتباطی با این فضاها برقرار نمینمایند،از این رو در این مقاله سعی برآن شده است که شبکه ارتباطی شهرهاي سنتی ایران را از جنبه هاي مختلف بررسی کرده و ویژگیهاي این معابر را استخراج کرده که بتوانیم در طراحی هاي امروز از آنها استفاده کنیم.

کلیديواژههاي : شبکه ارتباطی،سلسله مراتب دسترسی، تباین،آسایش فیزیکی،راههاي شهري،معابر سنتی

-1 مقدمه

ساخت و شالوده شهرسنتی بستري ست که از طریق آن می توان به بسیاري از اصول و مفاهیمی که معماران در ساخت بناهاي عمومی و خصوصی در نظر داشته اند و پیکره شهر بر آن اساس شکل می گرفته است، دست یافت. شبکه هاي ارتباطی نیز جزء مهمی از این ساخت و شالوده می باشند و در واقع ساختار اصلی شهرها را تشکیل میدهند. الگوي معابر و گذرهاي به گونه اي مناسب اصل سلسله مراتب را رعایت کرده و عرصه هاي عمومی تا خصوصی را تعریف می نمایند.این معابر حداکثرآسایش اقلیمی را براي عابرین فراهم می آورده اند و از جنبه هاي کالبدي و زیبایی شناسی نیز قابل تامل میباشند، همگی این معابر ازکیفیت هاي فیزیکی مشخصی برخوردار بوده اند،که اغلب این کیفیات را میتوان به معابرامروزي تعمیم داد، از این رو در این مقاله در بخش اول شبکه ارتباطی شهرهاي سنتی ایران را از دیدگاه تعدادي از محققین در این زمینه و جنبه هاي هاي کالبدي، زیباشناسی و... بررسی کرده وسپس دو نمونه موردي از معابر سنتی موجود را بررسی کرده و دست به

1

استخراج ویژگیهاي آنها زده شده است و در آخر با هدف استفاده از ویژگیهاي معابر سنتی در طراحی معابر امروزي پس از تحلیل و بررسی دو بخش فوق به جمع بندي ویژگیها پرداخته شده است.

-2 بررسی شبکه هاي ارتباطی در شهرهاي سنتی ایران

به طور کلی ساخت و سازمان فضایی کالبدي شهرسنتی را می توان متشکل از سه بخش دانست:
• مجموعه محلات و هسته مرکزي شهر

• معابر اصلی و گذرهاي فرعی

• میادین شهري و محلی

در قدیم فضاهاي درونی شهرهاي ایرانی براي ساکنانش در نقش پناهگاه و مأمنی بوده است و درون آنها، هیچ مسیر و گذري برحسب اتفاق و یا در پیروي از منطق کاربردي خشک و منضبط ساخته نشده است. [1] فضاها و عناصر شبکه ارتباطی با سایر فضاها و عناصر شهري داراي یک ارتباط کمابیش سازمان یافته و منظم بوده است، زیرا نحوه شکل گیري فضاها و عناصر شهري در کنار راهها، تحت تاثیر الگوهاي رفتاري و فرهنگ مردم جامعه قرار داشته است و شهرهاي تاریخی مانند بسیاري از شهرهاي امروز، همواره با یک آهنگ سریع و شتابان و تحت تاثیر نیازهاي آنی گروههاي مختلف شکل نمی گرفتند، بلکه در حالت معمول، هماهنگ با نیازهاي مادي و معنوي جامعه و با رشد و توسعه اي تدریجی پدید می آمدند و تغییر شکل هاي لازم را می پذیرفتند.[2]باید گفت الگوي معابر و گذرهاي شهرهاي سنتی که در حکم قلب محلات و شریانهاي حیاتی شهر بوده اند. معابر به گونه اي مناسب اصل سلسله مراتب را رعایت کرده و عرصه هاي عمومی تا خصوصی را تعریف می نمایند. [3] این سلسله مراتب، به شکلی قابل لمس، از ابتداي خروجی خانه با ساختمان مسکونی تا دورترین مکان پیوند ناحیه با واحد همسایگی، با محله یا واحد مجاور و یا با منطقه شهري وجود داشت. در مورد سلسله مراتب فضاهاي ارتباط دهنده به خوبی می توان فضاهاي خصوصی، نیمه خصوصی، نیمه عمومی و عمومی را در مجموعه یکپارچه و بهم پیوسته خانه ها و هشتی ها، بن بست ها، کوچه هاي فرعی، راسته کوچه ها و معابر عمومی و خیابان هاي قدیمی مشاهده کرد. ارتباط هریک یا چند واحد مسکونی از طریق بن بست خصوصی و یا فضاي نیمه خصوصی کوچه برقرار می شد.

تصویر -1 سلسله مراتب شبکه هاي ارتباطی درشهرهاي ایران [1]

2

وجود این سلسله مراتب در صورت بندي فضاهاي دسترسی، یکی از عوامل هویت دهنده، در بافت محله هاي شهري به
شمار می آمد.[1] این معابرحداکثر آسایش فیزیکی را براي عابر پیاده فراهم نموده و از تباین در سطوح مختلف بهره می گرفته اند. [3]
"توسلی" در کتاب ساخت شهر در اقلیم گرم وخشک ایران ساختار معابر یزد را چنین بیان می کند: "گذرهاي اصلی به مثابه یکی از عناصر عمده ساختار شهر، گذرهایی بوده اند که شبکه اصلی رفت و آمد و ارتباط شهري، پیاده و بارکش در آنها صورت می گرفته و در تمام وسعت شهر، محله ها و مناطق شهري را به هم پیوند می داده است.در یزد چند گذر اصلی که ارتباط فضایی میان چند محله را برقرار می کند، به مجموعه بازار در مرکز شهرمنتهی می شود.

از طرف دیگر در شهر قلعه اي قدیمی، گذرهاي اصلی معمولا به دروازه هاي شهر ختم می شدند. گذرهاي اصلی در مسیر خود از درون مجموعه هاي مراکز محله ها می گذرند و یا بعبارت دیگر مجموعههاي مراکز محله ها، در مسیرو یا تقاطع گذرهاي اصلی قرار گرفته اند. [4] باید گفت که "در گذرهاي شهري، ترکیبات متنوعی از سه عنصر سابات1، کوتار2 و تویزه3 ها دیده می شود که فضاي گذر را براساس دسترسی ها و ورودي ها اولویت بندي نموده و از سوي دیگر با تشدید تضادهاي نور و سایه به گذر مقیاسی متفاوت می بخشند." [5]

تصویر -2 تویزه [6] تصویر -3 کوتار[7]

در اقلیم گرم وخشک وجود گذرهاي پر پیچ و خم و کم عرض با دیوارهاي مرتفع باعث افزایش سطوح سایه گیر و کاهش سطوح جاذب دما می گردد.گذرهاي باریک و مرتفع مناطق گرم، علاوه بر ملاحظه دما و تابش، به تاثیر مولفه باد و نقش مثبت و منفی آن می پردازد.تاثیر منفی باد، ناشی از طوفانهاي پر گرد و خاکی است که در شهرهاي کویري و نیمه کویري امر محتمل و پدیده اي نامطلوب تلقی می شود. [5] گذرهاي پیچ در پیچ و ارگانیک در اقلیم هاي گرم همراه با سابات هاي احداث

3

شده بر آن، اثر منفی این دسته از بادها را کاهش داده و از سوي دیگر با ایجاد ونتوري4 به تبادل حرارتی دماي ذخیره شده در بدنه هاي گذر(که عموماکاهگل هستند) و مولکولهاي هوا کمک میکند[8]

تصویر -4 سابات [9]

تصویر -5 کوچه هاي باریک مناطق گرم و خشک[10]

مصالح بکاررفته در این مناطق مصالح با بافت زبر، رنگ روشن و ظرفیت حرارتی بالا (عموما کاهگل) می باشند. اما "در اقلیم سرد، گذرها داراي عرض زیاد و بدنه هاي کم ارتفاع می باشند تا بیشترین نفوذ تابش آفتاب به داخل گذر امکانپذیر شود".[5] مصالح بکاررفته نیز تیره رنگ، صاف و با ظرفیت حرارتی بالا می باشند که با جذب انرژي گرمایی خورشید، هدایت آفتاب به فضاي گذر سبب ایجاد شرایط آسایش در آن شوند.

4

تصویر -6 کوچه هاي مناطق سردسیر[11]

"سلطانزاده" در یک طبقه بندي کلی، راههاي درون شهري را به چهار نوع طبقه بندي می کند:

راههاي شهري،که جنبه عمومی داشته و همه مردم چه ساکنان شهرو چه افراد دیگر که از شهرها و مناطق دیگر به آن شهر می رفتند می توانستند از آن استفاده کنند.بازار هر شهر از مهمترین این گونه راهها بود. برخی از راسته ها و کوي هاي اصلی هر شهر بویژه راههایی که به دروازه هاي شهري منتهی می شدند، نیز جزءاین دسته اند.

راههاي ناحیه اي که در اینجا منظور راههاي اصلی هر ناحیه شهري است. این راهها ضمن آن که در مواقع عادي جنبه ي عمومی داشت وهمه ي ساکنان شهرمیتوانستند به صورت عبوري از آنها استفاده کنند اما در بعضی اوقات، مخصوص ساکنان همان ناحیه بودو آن زمانی بود که درگیري و نزاعی بین ساکنان محله ها و ناحیه هاي مختلف شهرپدید می آمد.

راههاي محله اي، که راههاي داخلی هر محله بوده و براي ساکنان آن جنبه ي عمومی و براي سایر اهالی شهر، در اوقات عادي، جنبه ي نیمه عمومی داشت.

راههاي همسایگی، وسعت و اندازه ي محدوده اي که ساکنان تعدادي خانه خود را همسایه ي یکدیگر می دانستند همانند محله هاي مسکونی داراي ابعاد معین و مشخصی نبود، بلکه به عوامل متعددي از جمله خصوصیات کارکردي و کالبدي معبري که چند واحد مسکونی در آن قرار گرفته بود و نیز خصوصیات اجتماعی و معیشتی مردم هرشهر بستگی داشت.همسایه ها در تعیین سرنوشت کوي خود و نحوه استفاده از آن با یکدیگر همکاري داشتند و خود را صاحب اختیار راهها و معابر مسکونی محدوده خود می دانستند. [2]

"خیر آبادي" در کتاب خود" شهرهاي ایران"، سلسله مراتب شبکه ترافیکی در شهرهاي سنتی را چنین دسته بندي می کند:

"بازارها:نخستین گذرگاه عمومی هستند که از میان شهر عبور می کنندوبه دروازه هاي شهر متصل می شوندو معتبرترین و شلوغترین خیابانهاي شهر را تشکیل می دهند و دسترسی به کوچه ها و خیابانهایی که ازمیان نواحی مسکونی عبور می کند راآسان می سازند.

گذرها و راسته ها، خیابانهاي اصلی شهر به شمار می روند.آنهاراسته بازارها را بوجود می آورند و معمولا به مرکز محله ها منتهی می شوند.

کوچه ها یا مسیرهاي ثانوي دسترسی،معابر باریکی هستندکه از خیابانهاي اصلی منشعب شده و از میان محلات با پیچ و خم می گذرندومعمولا به یک خیابان اصلی دیگر منتهی می شوند.عرض متوسط این کوچه. هابین2تا4متراست منازل مستقیمادر طول آنها قرار گرفته اندو یا بوسیله بن بستهاباآنها مرتبط شده اند.

5

بن بست ها یا مسیرهاي ثالث دسترسی، کوچه هایی هستندکه عمومی ترین نوع معابر رادر نقشه شهرهاي سنتی ایران تشکیل می دهند.بن بستهاتقریبا با زاویه قائمه از کوچه ها و گاهی از خیابانهاي اصلی منشعب شده و دسترسی فضاهاي مسکونی را فراهم می سازند.

هشتی، نمونه اي از یک فضاي هشت گوشه سرپوشیده می باشد، که چندین در ورودي متعلق به واحدهاي همسایه به آن متصل می شود.این فضاي انتقالی در حدفاصل میان زندگی خصوصی وجمعی از برخورد و دید ساکنین و رهگذران جلوگیري و خلوت بیشتري را ایجاد می کند." [12]

سلطانزاده نیز نیز انواع راهها از لحاظ کارکردي را به دو دسته معبر و بازار تقسیم میکند، که معبر خود داراي انواع مختلفی می باشد:

معابر اصلی، این معابر کوي هاي ممتدي بودند که محله هاي اصلی و سایر فضاهاي معماري و شهري را به یکدیگر متصل می ساختند. بعضی از این معابر از یک دروازه ي شهر تا دروازه ي دیگر امتداد می یافتند. در بیشتر موارد این معابر به همه ي محله هاي شهر یا حداقل به تعدادي از آنها تعلق داشتند. در برخی از شهرهاي بزرگ نیز یک معبر اصلی در میان برخی از فضاهاي مهم معماري و شهري، مانند خیابان چهارباغ اصفهان، ساخته می شد.

معابر فرعی، همه ي راههایی که معابر اصلی را به یکدیگر متصل می کردند یا معابري که براي تامین دسترسی بخشی از یک محله یا تعدادي از واحدهاي مسکونی یا شهري ساخته می شدند، معابر فرعی به شمار می آیند. طول این راهها کمتر از طول معابر اصلی بود، اما محدوده اي که یک معبر فرعی آن را در بر می گرفت، متنوع بود. برخی از این معبرها دو محله را به هم مرتبط می ساختند و در نتیجه بین آنها مشترك بودند و گروهی نیز تنها در محدوده ي یک محله قرار داشتند. شکل این معابر گاه مستقیم و گاه پیچ در پیچ بود.

معابر بن بست، ساخت شبکه ي ارتباطات در شهرهایی که بافت پیوسته و متراکم داشتند و از یک رشد تدریجی و ارگانیک برخوردار بودند به پیدایش معابري بن بست براي تامین دسترسی به تعدادي واحد مسکونی یا واحدهاي معماري دیگر می انجامید. طول این معابر بن بست بسیار متفاوت بود و از چند متر تا پنجاه متر و در مواردي تا چند صد متر می رسید.

بسیاري از آنها به صورت راسته ي مستقیم یا با انحنا و برخی از انها نیز به صورت یک راسته ي پیچ در پیچ بودند.

کوچه باغهامعمولاً، بین بعضی از باغها درون شهر (یا بیرون شهر) معابري براي عبور از میان آنها یا دسترسی به آنها یا به سایر فضاهاي شهري و بیرون شهري ساخته می شد. بسیاري از این معابر به تبعیت از محدوده ي باغها کمابیش مستقیم بودند.

عرض بیشتر آنها کم بود، زیرا که حجم رفت و آمد در آنها نسبت به سایر راههاي شهري اندك بود. [2]
"پویا"نیز در کتاب" سیماي باستانی میبد" نیز درباره گذرهاي شهر میبد چنین می گوید:

"در مناطق کویري،گذرها و کوچه ها را بنابر ضرورتهاي بوم شناختی به گونه اي میساخته اند که محیطی پرسایه، بادشکن، امن و آسوده فراهم سازند.کارکرد دیوارهاي بلند و کوچه هاي مسقف همین است. ابعاد کوچه بازارها را با توجه به شرایط اقلیم وبا پیمون هاي معماري و براساس نیازها اندازه میگرفتند. در بافت متراکم آبادیها حداقل ارتفاع ساباطها و پهناي گذرهاي اصلی به اندازه اي بود که شتر با بارش (دولنگه بار هیزم یا کاه ) به آسانی از آن بگذرد.این کوچه ها به اصطلاح می بایست اشترگذر باشند و آنها را شاهکوچه می نامند.

در شهرهاي نواحی کویري شتر به عنوان یک حیوان بزرگ اندام باري و سواري عاملی مؤثر در شکل دهی ابعاد کوچه هاي اصلی و تعیین اندازه ها درپاره اي از اماکن بوده است. این نکته در مطالعه تاریخی بافت شهرهاي قدیمی ایران درخورتوجه است.

گذرهاي درجه دوم میبایست به اندازه اي باشندکه یک چارپا با بار"شال "(ظرفی پارچه اي و معمولا پشمی،چهارگوش وبه ابعاد 2 متر که براي باربندي کاه و علوفه... از آن استفاده میشود)وانسانی که در کنارش بار شال را نگه میدارد، بتواند ازآن بگذرد و به اصطلاح شال گذر باشد.

6

کوچه هاي درجه سوم که غالبا کوچه هاي خاص و بن بست هستند،معابري نسبتا تنگ و باریک هستند ومیبایست دست کم به اندازه اي باشند که چارپایی با بار "واله"(نوعی جوال که فقط یک دهانه داردو برپشت چارپایان میگذارندو درآن خاك و کود و... حمل میکنند، همان گاله)بتواند ازآن بگذرد وبه اصطلاح واله گذر باشد.

پیداست که نظام شهرسازي قدیم، دقیقا با ویژگیهاي اقلیم و نوع معیشت مردم ومناسبات انسانی هماهنگ، و عملا پاسخگوي نیازهاي زمان بوده است." [13]

-3نمونه موردي:

-1-3 کوچه هاي ابیانه

روستاي ابیانه داراي بافتی فشرده و پیوسته است با کوچه هاي تنگ و باریک. تغییر ساختار طبیعی کوه از شمال به جنوب باعث تغییر و فرم پذیري روستا شده است. خانه هاي روستاي ابیانه بدون حیاط و با سقف هاي کم وسعت بوده و به صورت پلکانی ساخته شده اند[14]، به همین ترتیب " کوچه ها نیز از نظر سطح متفاوتند، کوچه مربوط به خانه هاي بالاتر و گاهی به سقف خانه هاي پایین تر منتهی می شود، یکی از چیزهایی که در این کوچه ها جلب توجه می کند، باریک بودن کوچه هاست.از دلایل مهم تنگی کوچه ها کمبود وسعت و عرصه ساخت است، بهمین دلیل کوچه هاي شمالی-جنوبی تابع شیب کوه و سرازیرند و اکثرا با عرض 1 تا 2 متر دیده می شوند، (تصویر(7کوچه هاي غربی-شرقی از عرض بیشتر و سطح هموارتري برخوردارند،(تصویر(8 بر روي تعدادي از آنها سقف زده اند و اتاق ساخته اند، به این کوچه هاي مسقف"سبات یا"سابات" می گویند،(تصویر(9گاهی نیز چون دالانی به چند خانه منتهی می شوند. [15]، ویژگی دیگر این کوچه ها تو در تو بودن و پیچ و خم زیاد آنهاست،که این ویژگی را به خاصیت دفاعی بودن کوچه ها در هنگام حمله دشمنان و شکستن باد نسبت می دهند، چون در این منطقه بادهاي شدیدي از طرف کرکس می وزد. [16]

تصویر-7 کوچه پلکانی و باریک[17]

وقتی در کوچه هاي ابیانه قدم می زنیم بیش از هرچیز همانند بودن خانه ها و همسانی در و پنجره ها و بطور کلی بافت یکدست و معماري متناسب بناها جلب نظر می کند، نماي خارجی دیوار هاي خانه ها با خاك سرخی که معدن آن در مجاورت روستاست، پوشیده شده است. (تصویر(10

7

تصویر-8 کوچه پهن و مسطح[17]

منازل ابیانه داراي پنجره هاي چوبی مشبک و ایوانهاي چوبی مشرف بر کوچه هاست.(تصویر(11جلوي در خانه ها سکوهاي گلی یا سنگی در دو طرف تعبیه شده است که محل مناسبی براي هر عابر پیاده خسته و یا مسافر در راه یا لختی استراحت از کار روزانه و لذت از طبیعت و دیدن همسایگان است.هیچ کوچه اي در این روستا بن بست نیست.(تصویر[18] (12

تصویر-9 آسایش اقلیمی با وجود سابات تصویر -10 یکپارچگی نما [21]

تصویر-11 اشراف به کوچه عامل نظارت و امنیت[17] تصویر-12 وجودپیرنشین ها عامل آسایش عابران[20]

معابر -2-3 زواره:

زواره یکی از شهرهاي تابعه شهرستان اردستان در شمال شرقی استان اصفهان، با سطحی هموار و شیبی ملایم در بستر حاشیه اي کویر گسترده شده است. (ویکی پدیا)این شهر تا حد زیادي برحسب موقعیت باد طراحی شده است، کل شهر،ساختمانها،بازشوها و البته معابر به سمت باد مطلوب و خنک و پشت به باد گرم و پر گرد و غبار طراحی شده اند.
زواره داراي کوچه هاي پیوسته با فضاهاي باز محصور و باریک و پیچ در پیچ می باشد که با تغییراتی در بدنه کوچه یا گذر اهمیت مکانی آنها مشخص میشود.این معابر عمدتا باریک و با دیوارهاي نسبتا بلند در مسیر یک خط شکسته امتداد دارند.
یکی از دلایل باریکی کوچه ها که گاه فقط براي عبور دونفر از کنارهم کافی است جهت فراهم نمودن شرایط اقلیمی بهتر در فضاهاي معابر است.
چنانچه وجود دیوارهایی بلند در کنار معابر در ایجاد سایه در مقابل تابش آفتاب و همچنین حفاظت معابر در برابر بادهاي کویري تاثیر بسزایی دارد.باید متذکر شد که پیچ در پیچ بودن کوچه ها از نظر اقلیمی یک مزیت در این شهر محسوب میشود، زیرا در مسیرهاي مستقیم و عریض بادهاي کویر میتواند به سرعت جریان یافته و باعث اختلال در زندگی روزمره گردد. [22]

در برخی از نقاط روي کوچه ها با چند طاق پوشیده شده اند(تصویر(13 و در بعضی موارد، خانه ها حتی بر روي کوچه ها نیز امتداد یافته و یک یا چند اتاق بر روي آنها بر روي گذر ساخته شده به گونه اي که سقف معابر جلوه اي خاص بنام سابات را ایجاد میکند (تصویر(14، که در این معابر ساباتها مانع دریافت اشعه مستقیم خورشید در طول روز شده و کوران هواي آن، درجه حرارت معبر را تعدیل می نماید[23]

در برخی قسمتها عرض معابر زیادتر شده و امکان اجتماع مردم را فراهم می آورند.در زواره معابر اصلی نسبت به معابر فرعی داراي طول بیشتري می باشند و سلسله مراتب در معابر رعایت شده است[23]

بدنه تمامی معابر تقریبا همگی از خشت و گل میباشند که بافت و رنگ حاصل از این مصالح منظري هماهنگ و چشم نواز را به وجود می آورد. [22]