بخشی از مقاله
طراحی محیطی فضاهای گمشده با تأکید بر ارتقاء امنیت اجتماعی در بافتهای تاریخی(نمونه مورد پژوهش: بافت پیرامونی مسیل دولتآباد یزد)
چکیده
از جمله راهکارهای مفید در رفع ناامنی بافتهای فرسوده تاریخی، طراحی کارآمد و بهینه محیط مصنوع به منظور رفع فرسودگیهای کالبدی و درنتیجه عملکردی و اجتماعی در راستای کاهش جرائم شهری می باشد که می تواند منجر به ارتقاء کیفیتهای فضاهای شهری، افزایش رضایتمندی شهروندان و در نتیجه سرزندگی بیشتر این بافتها شود. در مقاله حاضر پس از ذکر مقدمهای بر دلایل و ضرورتهای امنیت در حوزه مطالعات شهری، به نقش طراحی محیطی در کاهش وقوع جرائم و در نتیجه افزایش امنیت در فضاهای شهری اشاره میشود، سپس مفاهیم، تعاریف و اصول نظری به اختصار مطرح و در نهایت پس از بررسی بافت پیرامونی مسیل دولتآباد یزد، استراتژیهای مناسب به منظور افزایش سطح کیفیت زندگی شهری، بازگشت ساکنان بومی به بافت و در نتیجه افزایش حس تعلق و امنیت؛ ارائه خواهد شد. روش تحقیق در پژوهش حاضر از نوع توصیفی و تحلیلی است. نتایج
این پژوهش بر پایه پژوهش های کاربردی و اسناد تحلیلی، نشان از آن دارد که طراحی محیطی بهینه فضاهای شهری قالب راهکارهای اجرایی و راهبردی، میتواند به ارتقاء امنیت و در نتیجه کاهش میزان
جرائم در این فضاها منجر شود.
واژههای کلیدی: بافت تاریخی، فضای شهری، امنیت، طراحی محیطی
-1 مقدمه
امنیت اجتماعی یکی از حیاتیترین شاخصههای فضاهای مدنی اسـت. لـذا گسـترش شـهرها در ایـران، تمرکز بر توسعه پهنههای جدید شهری و روند مهاجرت ساکنان به این پهنهها موجب شده است تا مسئله نا امنی در بافتهای قدیم شهری نمود بیشتری را داشته باشد.
هدف اساسی در این پژوهش آن است تا با استفاده از مزیتهای طراحی محیطی، راهکارهایی جهت رفع معضلات پیش رو ارائه گردد. لذا نگاهی اجمالی به مفاهیم امنیت، فضاهای شهری امـن، تـاثیرات محیطـی، جرایم اجتماعی و تدوین معیارها و شاخصههای طراحی محیطـی در جهـت نیـل بـه فضـای شـهری امـن، ضروری مینماید.
نمونه مورد پژوهش، محدوده پیرامونی مسیل دولتآباد شهر یزد میباشد که با توجـه بـه اسـتقرار آن در بافت تاریخی بر اهمیت موضوع افزوده است. بنابراین سعی بر آن است پس از بررسی محـدوده بـر اسـاس معیارها و شاخصههای تدوین شده، پیشنهاداتی در قالب راهکارهای طراحـی محیطـی بـه منظـور بهبـود و ارتقاء شرایط موجود، ارائه شود.
-2 امنیت و جایگاه آن در زندگی شهری
وابستگی جرم و بزهکاری به طرز تفکر، فرهنگ، پیشرفت و عقب ماندگی جامعه و بستر موجود موجب شده تعریف دقیقی ارائه نگردد.
زمانی که نظم نهادینه شده دچار اختلال میشود ما با اختلال هنجاری روبهرو میشویم و آن وقت اسـت که امنیت به عنوان مسئله مطرح مـی شـود. (چلپـی، (107: 1375 بـه عقیـده دورکـیم بـیهنجـاری(اختلال هنجاری) به وضعیتی اطلاق می شود که ارتباط با ساختار اجتماعی و در طول یک دوره بی نظمـی ویژگـی کنتـرل و مهارکننـده هنجارهـای اجتمـاعی بـر اعمـال افـراد از بـین مـیرود و تمـایلات و آرزوهـای آنـان بیحدوحصر می شـود. (نجفـی،(21 :1377 دو دسـته عوامـل محیطی(طبیعـی و انسـان سـاخت) و عوامـل غیرمحیطی(عوامل فرهنگی، اقتصادی اجتماعی) در پیدایش چنین شرایطی تاثیرگـذار مـیباشـند.(صـالحی، (1382
امنیت در فرهنگ لغـت " ایمـن شـدن، در امـان بـودن و نداشـتن بـیم"(معـین، (354 :1378 ، "ایمنـی و امن"(دهخدا، (211 :1377 و "نداشتن دلهره، رهایی از خطر و ترس یا وجود آرامش و آسـایش" و "ایمـن شدن، در امان بودن، آرامش و آسودگی" (ربانی، (182 :1383 معنی شده است. لذا مراد از امنیت را میتـوان
همان آسایش خاطر دانست. از این رو، امنیت به معنای "رهایی از خطر، تهدیـد، آسـیب، تـرس یـا وجـود آرامش، اطمینان، آسایش و اعتماد" است(ساروخانی، نویـدنیا، .(88: 1385 همچنـین دو جـزء مهـم امنیـت، رهایی از نیاز و ترس، دقیقاً در قرآن در "الذی اطعمهم من جوع و آمنهم من خوف" (قریش آیه (4 نیز مورد اشاره قرار گرفته است. (دهقان و مندگاری، (53 :1389 امنیت به مفهوم "احساس آرامش و اطمینان خاطر از عدم تعرض به جان، مال و سایر حقـوق انسـان، ارزشـی انحصـاری و از ضـرورتهـای زنـدگی فـردی و اجتماعی است". (کامیار، (33 :1376 واکنش نسبت به ترس از قربانی شدن، باعث می شود کـه بسـیاری از مردم، از خطرات دوری کنند که این خود می تواند منجر به عدم حضور مردم نه تنها در یک مکـان خـاص
بلکه در بیشتر فضاهای عمومی شود. .(مدیری، (14 :1385
در شهرهای دوره تاریخی ایران مساله دفاع از شهر از اولویتهای طراحی بوده است. بارزترین نمونه آن را میتوان در حصار پیرامون شهرها دید که علاوه بر ساختار اجتماعی و کالبدی شهر، احساس آرامش خاطر و تجربه زیستن در یک شهر امن را فراهم نموده است. پایبندی نهادینه به اصول ارزشی و اعتقادی مشـترک و انسجام فرهنگی و اجتماعی از مهمترین عوامل موجد امنیت است؛ در عین حال تاثیرات محیط مصنوع نیز در این زمینه غیرقابل انکار است.(صالحی، (1382
جین جیکوبز موضوع آوردن مردم به خیابان و آموزش آنان برای نگریستن به آن در جهت خود- انتظامی نمودن یک خیابان را مورد تاکید قرار داده و آن را موجب سرزندگی و پویـایی خیابـان مـیدانـد. (مـدیری، (16 :1385
اسکار نیومن بر نظارت فعالانه و تعریف عرصهها تاکید کـرده و نظریـه فضـاهای قابـل دفـاع را مطـرح میکند. وی سه فاکتور بیگانگی همسایگان نسبت به هم، عدم وجود نظارت و همچنین در دسترس بودن راه فرار را در افزایش جرم محلات مسکونی موثر میداند و هیلر نیز بر این موضوع تاکید دارد. (مدیری، :1385 (16-17
-3 بررسی تاثیر محیط بر رفتار انسان
همانطور که ذکر شد عوامل محیطـی مـوثر بـر رفتـار انسـانی بـه دو دسـته عوامـل محیطـی طبیعـی و انسانساخت تقسیم میشود.
درمورد رابطه محیط و رفتار چهار موضعگیری نظری شامل رویکرد اختیاری ، رویکرد امکان گرا ، رویکرد احتمال گرا و رویکرد جبری قابل تشخیص است.
- در رویکرد اختیاری محیط هیچ اثری بر رفتار انسان ندارد و با توجه به اینکه برای رفتار انسان محدودیت های جدی مثل بعضی از ویژگی های زیست شناختی وجود دارد این رویکرد میتواند تا حدودی قابل دفاع باشد.
- امکان گرایان محیط را تعیینکننده مطلق رفتار نمیدانند، بلکه صرفا امکان بروز برخی رفتارها را فراهم میکند و یا محدودیتهایی را برای بروز برخی دیگر از رفتارها به وجود میآورد.
- در دیدگاه احتمال گرایی محیطی، محیط رفتاری خاص را حمایت میکند و احتمال بروز آن را بالا میبرد؛ اما تعیینکننده بروز رفتار خاص در محیط نیست.
- بر اساس اعتقاد به جبر گرایی محیط نقش تعیین کنندهای در رفتار، ادراک و احساس انسان دارد. (صالحی، )(1387رضازاده، (1380
-4 بافت، فضای شهری و فضای شهری امن
بافت هر شهر نحوه شکل گیری و مراحل رشد و توسعه شهر را در طول تاریخ به ویژ به لحاظ کالبدی و عملکردی نشان میدهد. (نوکار،(1390 معابر به عنوان ساده ترین جزء و عنصر فرم شـهری مـی باشـند کـه عمده ترین مکان هـای عمـومی شـهر و اصـلی تـرین ارگـان حیـاتی آن را شـکل مـی دهنـد. (بهزادفـر و قربانیان،(1387
فضای شهری مشتمل بر دو فضای اجتماعی و فیزیکی میباشد. (مدنیپور،(48 :1379 که ابعاد اجتمـاعی و عملکردی آن از اهمیت ویژهای برخوردارند.(( Mostaedi, 2002:11 فضای شهری بستر مشترکی است کـه مردم، فعالیتهای موسمی و کـارکردی را کـه پیونددهنـده اعضـای جامعـه اسـت، در آن انجـام مـیدهنـد. (صالحی، (1387
فضای شهری"مصنوعی است سازمان یافته، آراسته و واجد نظم که به صورت بستری برای فعالیـتهـا و رفتارهای انسانی عمل مینماید".(پاکزاد، (81: 1385 به گفتهی ترانسیک1 "فضای شهری، فضایی است کـه بهترین تناسب را میان زمینه فرهنگی، کالبدی و نیازها و انتظارات استفادهکنندگان فـراهم مـیآورد تـا مـردم رفتاری متناسب با آن را بروز دهند". (تولایی، (2 :1388
-5 فضای شهری امن
فضای شهری امن قدر مسلم فضایی است که هم از نظر عینی و هم از نظر ذهنی امنیت و آسایش خـاطر برای حاضرین، عابرین و ناظرین را به وجود آورد. (صالحی، (1387 از طرفی حضورفعالمردم در شهر، از عوامل افزایش امنیت در فضای شهری است. فضاهایی دارای کیفیت بالا هستند که وسیع ترین دامنـه فعالیـت های پیاده را امکان پذیر میکنند. (حسینی، (1387
اصلیترین پایه نظریه فضاهای قابل دفاع نیومن، تعریف و حفاظت از مرزهای یک محیط است که بسته به عوامل زیر میباشد:
▪ بلند مرتبه سازی ها
▪ نوع قرار گیری بلوک ها نسبت به هم
▪ اندازه بلوک ها و واحدهای مسکونی
فرهنگ شهرسازی فضای قابل دفاع را فضایی می داند که ساکنین ساختمان های همسایه توانایی نظارت و کنتـرل آن را دارند . Cowan)،(2005 وفضاهای بدون دفاع شهری عموماً از رشد سه عامل شکل می گیرد
▪ عدم سازگاری بین فرم، کارکرد و معنی
▪ فضاهای بدون کارکرد یا دارای کارکرد متناوب (در مقاطعی از روز یا فصل یا سال تبدیل به فضاهای مرده می شوند.)
▪ نبود رویت بصری (طاهرخانی،(1381
اپلیارد در تعریف فضاهای قابل زیست تاکید میکند که شهر باید جایی باشد تا افراد بتوانند در محیطی ایمن (بـه ویژه برای کودکان )، با آسایش و سلامتی، به دور از تراکم جمعیت، آلودگی های صوتی و هوا زندگی کنند.
از جمله معیارهای برگرفته از نظریات مختلف در رابطه با کاهش شرایط جرمخیزی فضاهای شهری که مـیتـوان به آن اشاره کرد، شامل: (صالحی، (1387
اندازه و فرم فضا آسایش بصری و محیطی: آلودگی نمادی و خوانایی، آلودگی رنگ، آلودگی دیداری( اغتشاش بصری)،
آلودگی نور(تاریکی)، آلودگی محیطی ( وجود مواد زاید جامد در محیط)، آلودگی صوتی سازمان فضایی و نفوذپذیری کیفیت مسکن و کاربری زمین: کیفیت عمومی مسکن، بهره مندی از خدمات عمومی واحدهای مسکونی بنابراین میتوان گفت فضای شهری امن فضایی است که تمامی اقشار جامعه در ساعات مختلف شبانهروز بتوانند در کمال آرامش و امنیت، بدون ترس از قربانی شدن و یا مشاهده قربانیان به فعالیتهای اجتمـاعی خـود پرداختـه و مهر خویشتن را بر فضای شهری به عنوان یک فضای اجتماعی امن بزنند.
-6 فضاهای شهری رهاشده
در طی دهههای اخیر بسیاری از برنامه ریزان و طراحان شهری در توسعه های شـهری، سـاختمانهـا را بـه عنوان مجموعهای از عناصر مجزا در زمین مستقر نموده و ارتباط آن ها به عنوان یکی از اجزای یـک بافـت بزرگتر که شامل خیابان ها، میادین و فضاهای باز سرزنده می باشد با دیگر اجزا در نظر نگرفته اند.
الگوهای صرفا دو بعدی رشد بدون درنظرگرفتن ارتباط سه بعدی بین ساختمان ها و فضاها مورد توجه قرار نمی گیرد و درک درستی از رفتار انسان را موجب نمی شود.(کرمونا و تیزدل، (1390 این امر امـروزه منجـر به بروز و رشد بیش از حد فضاهای گمشده یا فضای رهاشده میشود. در واقع همین فضای بـاقی مانـده و ساخته نشده در پای برج های بلندمرتبه، یا میدانچههای بدون استفاده ، پای پلها و مسیلهـا و ... اسـت کـه دور از جریان فعالیت پیاده در شهر میباشد.
به طور کلی فضاهای رها شده محدوده هایی در شهرها هسـتند کـه عمـلا نیـاز بـه طراحـی مجـدد دارنـد؛ ضدفضاهایی که هیچ خدمت مثبتی به محیط اطراف و کاربرانشان ارائه نمی کننـد. ایـن فضـاها بـه درسـتی تعریف نشده اند و مرز قابل اندازه گیری هم ندارند.(کرمونا و تیزدل، (1390
بافت های تاریخی گرچه در زمان پیدایش و توسعه خود کمتر در مواجه با مشکلی اینچنینی بوده انـد، امـا برخورد دوران معاصر با اینگونه بافت ها به نحوی موجب افزایش فضاهای رها شده در آن ها شـده اسـت. امروزه بنا به شرایط کالبدی، اقتصادی و اجتماعی بافت های تاریخی، فضـاهایی کـه زمـانی از سـرزندگی و حضورپذیری بالایی برخوردار بودند به فضاهایی رهاشده تبدیل گشته و کمتر از آن ها استفاده مـی شـود و در نتیجه رفته رفته منجر به افت کیفیت زندگی در نواحی پیرامونی خود می شوند.
-7 شاخص های ارزیابی
در این بخش بر اساس بررسی های میدانی و همچنین مطالعه مسـتندات، تجربیـات و آراء اندیشـمندان، مهمترین شاخص های که به عنوان مبانی در ارزیابی فضاهای رهاشده شهری تاثیرگذارند تدوین شده است. بکارگیری این شاخصها و ارزیابی فضاها بر اساس آنها مطمئنا نشان دهنده کمبودها و نقـایص محـیط بـه لحاظ امنیتی خواهد بود و به صورت مشخصتر میتوان تصمیماتی را از این نظر در راستای ارتقـاء شـرایط محیطی لحاظ نمود. بر همین اساس سعی شده تا شاخص های ارزیابی اینگونه فضاها در نظامی طبقه بندی، بر اساس ابعاد موثر در ایجاد و گسترش فضاهای رها شده شناسایی و مورد مطالعه قرار گیرد.
-8 شناخت و معرفی محدوده
محدوده مسیل واقع در جبهه غربی محله تاریخی دولتآباد یزد و در مجاورت با باغ ایرانی دولتآباد میباشد که از یک سو به خیابان شهیدرجایی(ایرانشهر) و از سوی دیگر به بلوار دولتآباد مرتبط میباشد. نکته قابل توجه اینکه، بخش شرقی مسیل جزء بافت تاریخی و بخش غربی آن جزء بافت فرسوده میباشد.
درادامه محدوده مورد نظر براساس معیارهای تعریف شده در قالب 6 بعد کالبدی، عملکردی، ادراکی، اجتماعی، زیستمحیطی و مدیریتی در رابطه با امنیت اجتماعی مورد بررسی قرار میگیرد.
-1-8 کالبدی
اندازه و فرم فضا
براساس مشاهدات میدانی صورت یافته از محدوده مورد نظر تناسبات هندسی و محصوریت تقریبی محور 1 به 6 می باشد، اما به دلیل کانالیزه شدن آن به مسیل و دو معبر طرفین، تقسیمات فضایی ایجاد شده در بیشتر محدوده دارای مقیاسی انسانی میباشد که این موضوع خود کاهش دسترسیها(به ویژه به صورت عرضی) را موجب شده است. البته در بخشهایی از مسیر به ویژه ابتدای جبهه شمال محور به دلیل افزایش عرض مسیل، فضا مقیاسی غیر انسانی دارد که در نتیجه کاهش احساس امنیت را به دنبال دارد.
در بخش هایی از محور، تنگی معابر حاشیه مسیل امکان تردد سواره وجود ندارد و رفت و آمد پیاده را با مشکل روبرو کرده است.
از جمله مزایای این محدوده، وجود بلوکهای کوچک ناشی از بافت ارگانیک و فشرده میباشد که علاوه بر افزایش تنوع کالبدی موجب افزایش دسترسی و امنیت بافت نیز میگردد. البته دیواره صلب و یکنواخت بنای تاریخی باغ دولتآباد از جمله ضعفهای کالبدی موجود در این بخش میباشد.
اگرچه وجود الگوی ارگانیک پیرامون محدوده در افزایش امنیت آن تاثیرگذار میباشد، اما لازم به ذکر است وجود فضاهای خالی فاقد عملکرد در حاشیه مسیل و همچنین خود مسیل امنیت آن را به میزان چشمگیری کاهش داده است.
آسایش بصری
نبود علائم و تابلوهای راهنما در مسیر، نبود توجه کافی به آثار ارزشمند تاریخی به ویژه باغ دولتآباد و همچنین ضعف معرفی ورودیها و خروجیها در این بافت واجد ارزش، موجب کاهش راهوری محور شده است.
نبود روشنایی کافی در محور و به ویژه ضعف روشنایی مسیل، پایینتر قرار گرفتن سطح مسیل نسبت به سطح معبر، وجود پوشش گیاهی نامنظم در مسیل، کاهش دسترسی بصری به مسیل ناشی از وجود پلهای ارتباطی در مسیر و همچنین نقاط کور مجاور معابر طرفین مسیر، مکانهای دنج، نقاط کور و خارج از دید را به وجود آورده است که این امر نه تنها موجب کاهش حضورپذیری کاربران در ساعات شبانه میشود بلکه عاملی برای افزایش بزهکاران و معتادین به خصوص در مسیل شده است.
