بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف بررسی تعیین اثر بخشی درمان مبتنی بر مدل ترانس تئوریک - فرانظری - بر بهبود کیفیت زندگی و سلامت معنوی معتادین مرد مراجعه کننده به مراکز درمانی سرپایی شهر اهواز انجام شده است. طرح پژوهش از نوع پیشآزمون- پسآزمون با گروه آزمایش و گواه میباشد. جامعهی آماری پژوهش شامل کلیهی معتادین مرد مراجعه کننده به مراکز درمانی سرپایی بهزیستی شهر اهواز میباشد که از میان آنها 30 نفر به روش نمونهگیری داوطلبانه انتخاب شد،
این 30 نفر به شکل تصادفی، 15 نفر در گروه آزمایش و 15 نفر در گروه کنترل گماشته شده اند. درمان مبتنی بر مدل ترانس تئوریک به شیوهی گروهی طی 15 جلسه بر روی گروه آزمایش اجرا شد و افراد گروه کنترل در لیست انتظار قرار گرفتند و هیچ مداخلهای دریافت نکردند. ابزار استفاده شده در این پژوهش پرسشنامهی کیفیت زندگی وسلامت معنوی میباشد که شرکتکنندگان در مرحلهی پیشآزمون و پسآزمون به سؤالات آن پاسخ دادند. جهت تجزیه و تحلیل نتایج از روشهای آماری توصیفی و تحلیل کواریانس استفاده شده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است. میزان کیفیت زندگی وسلامت معنوی به عنوان دو فاکتور محافظت کننده در گروه آزمایش در مرحلهی پسآزمون به طور معنیداری بیش از گروه کنترل بود. درمان مبتنی بر مدل فرانظری یکی از درمانهای گروه شناختی- رفتاری است که توانسته است کیفیت زندگی و سلامت معنوی سوءمصرفکنندگان مواد را بهبود بخشد.
.1 مقدمه
اعتیاد به عنوان یکی از معضلات اجتماعی، در جامعه می تواند مضرات مختلف اجتماعی بهداشتی مانند نابودی داراییهای شخصی،افزایش خشونت، خطرافزایش ایدز، بزهکاری و افزایش اختلالات روانی را در پس خود داشته باشد . - 1 - بر اساس آخرین این مقاله در راستای پایاننامه دوره کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، به راهنمایی آقای دکتر آیت کریمی می-باشد.
گزارشات از سوی دبیرخانهی ستاد مبارزه با مواد مخدر دفتر برنامهریزی در ارزیابی سریع وضعیت سوء مصرف و وابستگی به مواد مخدر در ایران، تعداد معتادین کشور در سال 1386 برابر 1200000 نفر تخمین زده شده است. - 2 - از طرفی آمارها نشانگر این هستند که میزان مصرف مواد در بین جوامع مختلف بهویژه در میان نوجوانان و جوانان افزایش چشمگیری داشته است . - 3 - وابستگی همزمان به چند ماده، عدم کیفیت زندگی مطلوب، افسردگی، نا شادی واختلال شخصیت، از جمله اختلالات توأم با اعتیاد محسوب میشوند . - 4 -
عدم سلامت ذهنی و افسردگی، عدم لذت و شادی در زندگی و به طور کل عدم کیفیت زندگی در تمامی مراحل زندگی معتاد، اعم از وقتی که مقادیر بیشتر از معمول را مصرف نموده یا به علت ترک مصرف دچار علائم شده، مشهود است - 5 - وقوع عدم کیفیت زندگی و عدم لذت زندگی که خود را در سایه ای از افسردگی و عدم کیفیت مطلوب زندگی نشان می دهد به دنبال ترک مصرف مواد، خاص مواد افیونی نبوده و در هنگام کنار گذاشتن سایر مواد، نظیر سیگار هم به فراوانی به چشم میخورد . - 6 -
داشتن یک زندگی مطلوب، همواره آرزوی بشر بوده و هست نه تنها مختص افراد بیمار. در ابتدا رفاه بیشتر و طول عمر بالاتر، به معنای کیفیت زندگی بهتر مطرح بود. کیفیت زندگی در نقطه مقابل کمیت قرار میگیرد و منظور از آن سالهایی از عمر است که همراه با رضایت، شادمانی و لذت باشد . - 7 - طبق دیدگاه غالب امروزی روان پزشکی و روان شناسی، بیماری حاصل نقص در انطباق و تعادل ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی می باشد و استرس می تواند مقاومت بیولوژیک، روانی و اجتماعی را دگرگون نماید - - 8، ولی هم اکنون در تحقیقاتی که در ایران صورت گرفته است شاهدیم که برخی از دانشمندان، تعریف جسمی، روانی، اجتماعی را تعریفی جامع برای انسان نمی دانند و بنابراین معنویت را نهصرفاً به عنوان نوعی نیاز انسان، بلکه به عنوان قسمتی از وجود انسان پذیرفته اند؛
شاید به همین دلیل باشد که طبق برخی گزارشات ذکر شده در مقالات روان شناسی و روان پزشکی، ایمان و درمان های معنوی و اعمال مذهبی، وبه کل موارد مربوط به مذهب به درمان های مرسوم قبلی بیماران معتاد اضافه شده است. - . - 9 همچنین تحقیقات نشان داده است که احساس راحتی و قدرت حاصل از اعتقادات دینی میتواند در سلامت و احساس خوب بودن سهیم باشد . - 10 - در این راستا پژوهشها نشان دادهاند که داشتن نگرشها و باورهای مذهبی و اعمال معنوی با کاهش استرس های روانشناختی و پیشگیری از رفتارهای پرخطری همچون سیگارکشیدن، مصرف الکل و مواد همراه است.
همچنین مطالعات نشان دادهاند که دینداری و معنویت از تأثیر فشارهای زندگی بر گرایش به مصرف مواد میکاهد و در طول زمان نیز میزان افزایش مصرف مواد را مهار میکند همچنین از میان اختلالات روانپزشکی همراه با اعتیاد، افسردگی و ناکافی بودن کیفیت مطلوب زندگی که دارای عناصر شناختی و معنوی فراوانی است از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا کاهش شادی، انرژی و ناامیدی ناشی از افسردگی، میتواند انگیزهی معتادان را برای ترک مصرف مواد و درمان کمرنگ نماید . - 11 - این در حالی است که در طول دهه ی گذشته روشهای درمانی مختلفی تاکنون جهت درمان اعتیاد مطرح شده است که در مرحلهی اول، بیشتر بر ترک جسمی استوارند؛ و پس از آن، روشهای مختلف، پیشگیری از بازگشت مجدد را مدنظر دارند.
از جمله ی این روشها میتوان به گروهدرمانی اشاره کرد. مدت زمان طولانی است که کفایت گروه-درمانی در درمان اختلال وابستگی به مواد به اثبات رسیده است. در واقع بسیاری از برنامههای درمانی برای این بیماران، در مراحل اولیه شامل گروهدرمانی میباشد - 12 - همچنین بیشتر مطالعات انجام شده پیرامون اثر بخشی رویکرد های مختلف گروه درمانی در درمان سوء مصرف مواد درمان شناختی رفتاری را به عنوان رویکردی موثر در درمان اعتیاد پیشنهاد کرده اند. - 13و14و. - 15 رویکردهای گروهی، دارای توان پنهانی برای حمایت و مواجههی بیمار، ایجاد چالش و درگیر کردن اعضاء با آگاهیهای آنان از مسایل فردی و شخصیتی خود میباشد . - 16 -
گروه میتواند یک محیط امن برای ایجاد تعادل در عوامل خطرزا و جهتدهی به احساسات فراهم کند که منجر به تغییر در رفتار گردد. بر این اساس است که گروهدرمانی، بهعنوان درمان انتخابی وابستگی به مواد مطرح شده است . - 17 - یکی از این گروهدرمانیها، گروهدرمانی مبتنی بر مدل ترانس تئوریک - فرانظری - 1 میباشد که بر این فرض استوار است که تغییر رفتار در طول زمان و با طی مراحل متوالی فکر میسر میشود. این مراحل عبارتند از: -1 مرحلهی پیش از تفکر2، -2 مرحلهی
تفکر برای تغییر1، -3 مرحلهی آمادگی2، -4 مرحلهی عمل - اقدام به ترک - 3 و -5 مرحلهی نگهداری4 که در آن مراجع برای نگهداری دراز مدت تغییر به وجود آمده، تلاش میکند . - 18 - در رویکرد تغییر مرحلهای فرانظری، دو ساختار توازن تصمیمگیری5 و خودکارآمدی6، عوامل اصلی تأثیرگذار بر ترک و ماندن در ترک محسوب میشوند و خودکارآمدی - یعنی اعتماد مراجعان به توانایی خود در ایجاد تغییر - ، عاملی کلیدی در تغییر موفقیتآمیز و نتیجهگیری از درمان، بهشمار میرود . - 18 -
الگوی فرانظری در سال 1974 توسط دایکلمنت پایهگذاری شد. این الگو حاصل ترکیب نظریههای گوناگون رفتارمحور است و به همین جهت، کلیهی جنبه های رفتاری وشناختی فرد را بهطور جامع پوشش میدهد . - 19 - این مدل به وسیلهی انستیتو ملی سرطان جهت ایجاد موضوعات و مطالب در مورد توقف سیگار کشیدن به وسیلهی چندین گروه درمانی و نظارت رفتار سالم در ایجاد پروتکلشان به عنوان یک مدل پیشرو در زمینهی درمان اعتیاد در بریتانیای کبیر استفاده شده است.
تحقیقاتی که این مدل را در گسترهای از تغییرات رفتار اعتیادی و بهداشتی مورد استفاده قرار میدهند، به وسیلهی انستیتو ملی سرطان، انستیتو ملی سوءمصرف دارو، مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری، مؤسسه رابرت وود جانسون مورد حمایت مالی قرار گرفتهاند. در بسیاری از مطالعات ساختارهای این مدل بر دامنهی زیادی از مشکلات رفتاری بهداشتی مناسب است - . - 19 تفاوت موجود این الگو با درمان های سنتی شناختی رفتاری این است این مدل مبتنی بر تحقیق یک تغییر عمده را مبنی بر اینکه چگونه متخصصان رفتارهای خطر را مورد فهم و درمان قرار میدهند، تسریع کرده است. یک جنبهی مهم این تغییر، این شناخت است که انگیزش مراجع میتواند دستکاری شود. قبل از این، در درمان های سنتی شناختی- رفتاری انگیزش به عنوان صفتی دیده میشد که قابل تغییر نبود و برنامههای درمانی، عملمدار بودند، یعنی، آنها مناسب مراجعانی بودند که برای تغییر اظهار آمادگی میکردند. اگر مراجعی بیانگیزه تشخیص داده میشد، درمانگر امید کمی برای موفقیت او داشت.
مراجعانی که برای تغییر کاملاً آماده نبودند، برای درمان نامناسب تشخیص داده میشدند و با یک شیوهی رویارویانه از درمان طرد میشدند تا اشتباه شیوهی خود را درک کنند که این یکی از ضعف های موجود در درمان های سنتی شناختی- رفتاری در درمان سوء مصرف کنندگان مواد بوده است. این رویکرد درمانی به انگیزش به عنوان یک صفت نگاه نمیکنند، بلکه به عنوان حالتی پویا مینگرند که میتواند تاًثیر بپذیرد. رویکرد ترانستئوریکی - فرانظری - به وسیله متخصصان اخیراً در سراسر دنیابه عنوان چهارچوبی جهت فهم تغییر رفتار و الگویی برای انجام مداخلات درمانی مورد استفاده قرار گرفته است - . - 18
با توجه به پیشینه ذکر شده، کیفیت زندگی و سلامت معنوی در پرهیز از مواد به عنوان متغیر های مهم در پیشرفت درمان به حساب می آیند 20 - و. - 21 همچنین اهمیت شناخت و ملزومات کیفیت زندگی در بهبود وضعیت روانی افراد و ارتقای شادکامی ، سلامت روانشناختی ، کاهش نشخوار فکری و فاجعه انگاری - رضوان، بهرامی و عابدی، - 1384 مفید بوده است. از طرفی با توجه به پیشینهی پژوهش، الگوی فرانظری به عنوان مداخلهای جدید در درمان اعتیاد به کار گرفته شده است . - 20 -
از این رو انتظار میرود که اثر بخشی درمان ترانس تئوریک بر بهبود کیفیت زندگی و سلامت معنوی معتادین در مقایسه با سایر درمانهای سنتی مطلوبتر باشد. در درمانهای سنتی بیشتر به بهبود علائم و نشانههای بیماری پرداخته میشود، حال آنکه درمان فرانظری مبتنی بر مدل تغییر رفتار است و این مدل مبتنی بر مدل شناختی- رفتاری است. با توجه به بررسیهای صورت گرفته در ایران، پژوهشی در حیطهی اثر بخشی رویکرد فرانظری هبود کیفیت زندگی و سلامت معنوی و به طور کلی الگوی جدید زندگی بر جامعهی معتادین صورت نگرفته است. لذا هدف پژوهش حاضر، بررسی تأثیردرمانمبتنی بر مدلفرانظریبر بهبود کیفیت زندگی و سلامت معنوی معتادین مرد است. با توجه به پیشینه و هدف پژوهش این سؤال پیش میآید که بهکارگیری الگوی فرانظری بربهبود کیفیت زندگی و سلامت معنوی معتادین تأثیر دارد؟
