بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف بررسی تعیین اثر بخشی درمان مبتنی بر مدل ترانس تئوریک - فرانظری - بر بهبود شادکامی و بهزیتی ذهنی معتادین مرد مراجعه کننده به مراکز درمانی سرپایی شهر اهواز انجام شده است. طرح پژوهش از نوع پیشآزمون- پسآزمون با گروه آزمایش و گواه میباشد. جامعهی آماری پژوهش شامل کلیهی معتادین مرد مراجعه کننده به مراکز درمانی سرپایی بهزیستی شهر اهواز میباشد که از میان آنها 30 نفر به روش نمونهگیری داوطلبانه انتخاب شد،
این 30 نفر به شکل تصادفی، 15 نفر در گروه آزمایش و 15 نفر در گروه کنترل گماشته شده اند. درمان مبتنی بر مدل ترانس تئوریک به شیوهی گروهی طی 15 جلسه بر روی گروه آزمایش اجرا شد و افراد گروه کنترل در لیست انتظار قرار گرفتند و هیچ مداخلهای دریافت نکردند. ابزار استفاده شده در این پژوهش پرسشنامهی شادکامی و بهزیستی ذهنی میباشد که شرکتکنندگان در مرحلهی پیشآزمون و پسآزمون به سؤالات آن پاسخ دادند. جهت تجزیه و تحلیل نتایج از روشهای آماری توصیفی و تحلیل کواریانس استفاده شده است . نتایج پژوهش بیانگر آن است.
میزان شادکامی و بهزیستی ذهنی به عنوان دو فاکتور محافظت کننده در گروه آزمایش در مرحلهی پسآزمون به طور معنی-داری بیش از گروه کنترل بود. درمان مبتنی بر مدل فرانظری یکی از درمانهای گروه شناختی- رفتاری است که توانسته است میزان شادکامی و بهزیستی ذهنی سوءمصرفکنندگان مواد را بهبود بخشد.
1 مقدمه
سوء مصرف مواد موضوعی است که مورد توجه روانشناسان و روانپزشکان قرار گرفته است، چرا که این مسئله دارای عواقب سوء و منفی در اقشار مختلف جامعه است. بر اساس گزارش سازمان ملل در سال 2005، ایران بالاترین نسبت معتادان به هرویین و تریاک را در جهان دارد؛ بر اساس این گزارش در ایران از هر 17 نفر یک نفر به این مواد معتاد است؛ علاوه بر این 20 درصد از جمعیت 15-60 سال کشور به نحوی در سوء استفاده از مواد مخدر دست دارند . - 1 - اعتیاد به مواد طبیعی و مصنوعی مختلف در چند دهه گذشته این مقاله در راستای پایاننامه دوره کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، به راهنمایی آقای دکتر آیت کریمی می-باشد.
رشد فزاینده ای داشته که حاکی از بروز یک مشکل جدی در سلامت جسمی و اجتماعی است . - 2 - سوء مصرف مواد و اعتیاد که به حق در میان مردم به بلای خانمانسوز شهرت یافته است، امروزه به یکی از دغدغههای بزرگ جوامع بشری تبدیل شده است. تمامی صاحبنظران و متخصصان اعتیاد در این نکته اتفاق نظر دارند که اعتیاد و سوء مصرف مواد را باید یکی از بارزترین مشکلات زیستی روانی اجتماعی دانست . - 3 -
سوء مصرف مواد، اختلال پیچیدهای در خود فرد است. الگوهای رفتاری و فکری خودتهدید کننده و خودمخرب، آشفتگی در سبک زندگی و عملکرد فردی را آشکار میسازند. باوجودیکه اثرات ژنتیکی، فیزیولوژیکی و شیمیایی مواد، شناخته شده است، اما خود فرد باید مسئولیت اولیه اختلال و بهبودیش را بپذیرد. بنابراین، اعتیاد یک علامت است و نه جوهر و اصل اختلال. مشکل خود فرد است، نه مواد . - 4 -
با توجه به اینکه بیماری اعتیاد یک بیماری جسمانی نیست و شامل جنبههای روانی، اجتماعی و فرهنگی میباشد و همچنین عوامل متعددی در ایجاد این پدیده نقش دارند، بنابراین درمان این بیماری نیز شامل جنبههای مختلف میگردد و بسیار پیچیدهتر و مشکلتر از درمان بیماریهای دیگر میباشد. به همین منظور پژوهشها و مطالعات زیادی در این زمینه صورت گرفته است تا روشهای درمانی هر چه بیشتر بتواند جهت کمک به فرد مبتلا موفق باشد؛ و تا حد ممکن درصد عود بیماری کاهش یابد . - 5 -
اعتیاد به مواد مخدر یا - اختلال وابسته مواد - به دلیل ماهیت زیستی-روانی-اجتماعی انسان از پیچیدگی خاصی برخوردار است، به همین علت درمان این اختلال با تأکید بر یک رویکرد محض، اغلب دشوار و ناکارآمد است. نتایج مطالعات پژوهشگران بیانگر این حقیقت است که مانند بسیاری از اختلالات روانی دیگر، کارآمدترین رویکرد درمانی در کاهش یا ترک مصرف مواد اعتیادآور شامل ترکیبی از شیوههای جسمی و روانی است . - 6 - یکی از عوامل مهم و موثر بر گرایش افراد به سوء مصرف مواد، عدم شادکامی و بهزیستی ذهنی مطلوب است. عدم شادکامی و بهزیستی ذهنی مطلوب به عنوان یکی از عوامل روانشناختی، مورد توجه بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است. شادکامی و بهزیستی ذهنی یک انگیزه اساسی و مهم برای مصرف مواد است،
و نتایج تحقیق شیفمن - 1993 - 1 نشان داد که مصرف دخانیات موقعی بیشتر میشود که افراد عصبانی، مضطرب، غمگین یا یا پریشانتر میشوند - - 7است.آنسنل و اسچوکیت2، 1993 عدم شادکامی و بهزیستی ذهنی مطلوب که خود را در سایه ای از افسردگی و عدم کیفیت مطلوب زندگی نشان می دهد به دنبال ترک مصرف مواد، خاص مواد افیونی نبوده و در هنگام کنار گذاشتن سایر مواد، نظیر سیگار هم به فراوانی به چشم میخورد . - 8 - روشهای درمانی مختلفی تاکنون جهت درمان اعتیاد مطرح شده است که بیشتر در مرحله اول، بر ترک جسمی استوارند؛ و پس از آن، روشهای مختلف، پیشگیری از بازگشت مجدد را مدنظر دارند.
از جملهی این روشها، میتوان به گروهدرمانی اشاره کرد. مدت زمان طولانی است که کفایت گروهدرمانی در درمان اختلال وابستگی به مواد به اثبات رسیده است. در واقع بسیاری از برنامههای درمانی برای این بیماران، در مراحل اولیه شامل گروهدرمانی نیز میباشد . - 9 - رویکردهای گروهی، دارای توان پنهانی برای حمایت و مواجهه بیمار، ایجاد چالش و درگیر کردن اعضاء با آگاهیهای آنان از مسایل فردی و شخصیتی خود میباشد . - 10 - گروه میتواند یک محیط امن برای ایجاد تعادل در عوامل خطرزا و جهتدهی به احساسات فراهم کند که منجر به تغییر در رفتار گردد. بر این اساس است که گروهدرمانی، بهعنوان درمان انتخابی وابستگی به مواد مطرح شده است 9 - و . - 10 یکی از این گروهدرمانیها، مدل ترانس تئوریک - فرانظری - 3 میباشد که بر این فرض استوار است که تغییر رفتار در طول زمان و با طی مراحل متوالی فکر، -1 مرحلهی پیش از تفکر 4، -2 مرحلهی تفکر برای تغییر 5، -3 مرحلهی آمادگی6، -4 مرحلهی عمل - اقدام به ترک - 7 و -5 مرحلهی نگهداری8 که در آن مراجع برای نگهداری دراز مدت تغییر به وجود آمده، تلاش میکند، میسر میشود
در رویکرد تغییر مرحلهای فرانظری، دو ساختار توازن تصمیمگیری9 و خودکارآمدی10، عوامل اصلی تأثیرگذار بر ترک و ماندن در ترک محسوب میشوند و خودکارآمدی - یعنی اعتماد مراجعان به توانایی خود در ایجاد تغییر - ، عاملی کلیدی در تغییر موفقیتآمیز و نتیجهگیری از درمان، بهشمار میرود . - 11 - الگوی فرانظری در سال 1974 توسط دایکلمنت پایهگذاری شد. این الگو حاصل ترکیب نظر یههای گوناگون رفتارمحور است و به همین جهت، کلیهی جنبههای رفتار فرد را بهطور جامع پوشش میدهد . - 12 - اثربخشی این الگو تاکنون در مورد مسایلی نظیر ترک مصرف مواد مخدر و الکل - 13 -
، اضطراب و اختلال هراس - 14 - ، انجام آزمایش ماموگرافی - 15 - ، پیشگیری از حاملگی ناخواسته - 16 - ، ورزش و تحرک بدنی - 17 - و... گزارش شده است؛ اما مطالعاتی که دربارهی اثربخشی این الگو در جامعهی ایرانی صورت گرفته، بیشتر در مورد تغییر رفتارهای سوء مصرف مواد مخدر و سیگار است - 18 - با نگاهی واقعبینانه به مسألهی اعتیاد و سوء مصرف مواد، بهراحتی درمییابیم که سوء مصرف مواد قرنها وجود داشته و اکنون نیز هیچ کشوری نیست که از شیوع و گسترش آن در امان مانده باشد. کشور ما نیز به دلایل خاص جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، شرایط مستعدی را برای رویآوردن جوانان به اعتیاد داراست؛ و باعث گرایش روزافزون به مصرف مواد روانگردان گردیده است.
بهویژه با کاهش سن اعتیاد و رواج آن میان جوانان - 19 - ، ضرورت چارهاندیشی بیشتر احساس میشود. از آنجاییکه اقدام به مصرف مواد مخدر، پدیدهی پیچیده ای است که عوامل متعدد فردی، فرهنگی و اجتماعی در بروز آن نقش دارند، کاربرد برنامهی آموزشی مهارتهای مقاومت دربرابر سوءمصرف مواد باید با تأکید بر مدلهای تغییر رفتار انجام گیرد . - 20 - پروچاسکا، دیکلمنتی و نارکراس - 1992 - ، معتقدند در چهارچوب مدل مراحل تغییر، یک مداخلهی منطبق با مراحل تغییر انگیزه باید طراحی شود تا انگیزهی افراد معتاد را برای ترک، ارتقا بخشد و به مراحل بالاتر انگیزه برای ترک برساند . - 21 -
منظور از انگیزه، میزان احساس نیاز به تغییر فرد معتاد است و این که او تا چه درجهای به مشکل خود پی برده، به فشارهای مثبت و منفی که برای تغییر وجود دارند پاسخ میدهد - . - 22 در فراتحلیل به این موضوع اشاره شده است که افرادی که دچار وابستگی و سوء مصرف مواد میشوند، به طور همزمان به اختلالات دیگری نیز گرفتار میگردند . - 23 - وابستگی همزمان به چند ماده، عدم کیفیت زندگی مطلوب، افسردگی، نا شادی واختلال شخصیت، از جمله اختلالات توأم با اعتیاد محسوب میشوند - . - 24 عدم سلامت ذهنی و افسردگی، عدم لذت و شادی در زندگی و به طور کل عدم شادکامی در تمامی مراحل زندگی معتاد، اعم از وقتی که مقادیر بیشتر از معمول را مصرف نموده یا به علت ترک مصرف دچار علائم شده، مشهود است - 25 -
وقوع عدم شادکامی و عدم لذت زندگی که خود را در سایه ای از افسردگی و عدم کیفیت مطلوب زندگی نشان می دهد به دنبال ترک مصرف مواد، خاص مواد افیونی نبوده و در هنگام کنار گذاشتن سایر مواد، نظیر سیگار هم به فراوانی به چشم میخورد . - 8 - داشتن یک زندگی مطلوب، همواره آرزوی بشر بوده و هست نه تنها مختص افراد بیمار . در ابتدا رفاه بیشتر و طول عمر بالاتر، به معنای کیفیت زندگی بهتر مطرح بود. کیفیت زندگی در نقطه مقابل کمیت قرار میگیرد و منظور از آن سال هایی از عمر است که همراه با رضایت، شادمانی و لذت باشد . - 26 - با توجه به پیشینه ذکر شده، شادکامی و بهزیستی ذهنی در پرهیز از مواد به عنوان متغیر های مهم در پیشرفت درمان به حساب می آیند . - 25 -
همچنین اهمیت شناخت و ملزومات بهزیستی ذهنی در بهبود وضعیت روانی افراد و ارتقای شادکامی ، سلامت روانشناختی ، کاهش نشخوار فکری و فاجعه انگاری - 27 - مفید بوده است. از طرفی با توجه به پیشینهی پژوهش، الگوی فرانظری به عنوان مداخلهای جدید در درمان اعتیاد به کار گرفته شده است . - 11 - از این رو انتظار میرود که اثر بخشی درمان ترانس تئوریک بر بهبود شادکامی و بهزیستی ذهنی معتادین در مقایسه با سایر درمان-های سنتی مطلوبتر باشد. در درمانهای سنتی بیشتر به بهبود علائم و نشانههای بیماری پرداخته میشود، حال آنکه درمان فرانظری مبتنی بر مدل تغییر رفتار است و این مدل مبتنی بر مدل شناختی- رفتاری است.
با توجه به بررسیهای صورت گرفته در ایران، پژوهشی در حیطهی اثر بخشی رویکرد فرانظری بر بهبود شادکامی و بهزیستی ذهنی و به طور کلی الگوی جدید زندگی بر جامعهی معتادین صورت نگرفته است . لذا هدف پژوهش حاضر، بررسی تأثیردرمانمبتنی بر مدل ترانس تئوریک بر شادکامی و بهزیستی ذهنی معتادین مرد است. با توجه به پیشینه و هدف پژوهش این سؤال پیش میآید که بهکارگیری الگوی فرانظری بربهبود شادکامی و بهزیستی ذهنی معتادین تأثیر دارد؟
.2 مواد و روشها
این پژوهش، در گروه پژوهش های نیمه تجربی - میدانی - قرار می گیرید. طرح تحقیق آن به صورت دو گروهی - گروه مورد و شاهد - و شامل دو مرحله پیش آزمون، پس آزمون است . متغیر مستقل، درمان مبتنی بر مدل فرانظری میباشد که فقط در گروه مورد، اعمال شد و تأثیر آن بر نمرات پس آزمون افراد گروه مورد نسبت به گروه شاهد، مورد مقایسه قرار گرفت.
جامعهی آماری این پژوهش شامل معتادین مرد مراجعه کننده به کلینیک های سرپایی شهر اهواز بود که از میان آنها 30 نفر به روش نمونهگیری داوطلبانه انتخاب شدند، سپس این 30 نفر به شکل تصادفی به دو گروه 15 نفری، آزمایش و گواه تقسیم شدند. و به پرسش نامه شادکامی و بهزیستی ذهنی پاسخ دادند. معیارهای خروج از پژوهش نیز شامل غیبت از مرکز، ابتلا به بیماریهای حاد پزشکی و غیبت بیش از 3 جلسه در جلسات آموزشی برای گروه آزمایش بود. گروه آزمایش بهصورت هفتگی تحت درمان گروهی بر مبنای اصول درمان ترانس تئوریک - فرانظری - قرارگرفت و گروه کنترل هیچ مداخلهای دریافت نکرد. جلسات درمانی به صورت گروهی توسط کارشناس ارشد روانشناسی بالینی و بهمدت 90 دقیقه در محل کلینیک شهر اهواز برگزار شد.
