بخشی از مقاله
چکیده
بافت تاریخی شهرها تجسم عینی تمدن و فرهنگ هر جامعه و از بسترهای مناسب برای دستیابی به شاخصهای مختص خود در فرایند گفت وگو و تعامل بین تمدنها و فرهنگهاست. در این میان، منطقه 12 شهر تهران به لحاظ قرار گرفتن در محدوده هسته تاریخی تهران و وجود مراکز متعدد فرهنگی و تاریخی، یکی از کانونهای مهم تاریخی و فرهنگی کشورمان محسوب می-شود، لیکن به جهت بروز برخی از مشکلات مانند فرسودگی، ضعف برنامههای مرمتی و حفاظتی، فقدان مدیریت یکپارچه دچار چالشهای مختلف شده است. از این رو، پژوهش حاضر که از لحاظ روششناسی، توصیفی- تحلیلی است؛ درصدد بررسی چالشهای حفاظتی و مدیریتی بافت تاریخی شهر تهران است.
یافتههای تحقیق حاضر حاکی از آن است، که بافت تاریخی شهر تهران با چالشهای متعدد مدیریتی و حفاظتی از قبیل عدم توجه به انسجام فضایی بافت تاریخی در تدوین طرحهای شهری، فقدان آگاهی لازم درباره ارزشهای فرهنگی و اقتصادی این بافت، گزینش شیوه حفاظتی و احیاء سلولی و نگرش موزهای به این مکانها، مهاجرت و اسکان طبقات کم درآمد در آن و مهمتر از همه عدم شناخت و آگاهی ساکنان بافت تاریخی تهران از ارزشهای فرهنگی- تاریخی بافت و آماده نبودن بسترهای فرهنگی مناسب برای مشارکت شهروندان در حفاظت و مدیریت بافت تاریخی و سودجوییهای اقتصادی از جمله ساخت و سازهای جدید در بافت تاریخی از عمدهترین چالشهای حفاظتی و مدیریتی بافت تاریخی شهر تهران است، که مشکلات و مسائل جدی برای این بافت ایجاد کرده است.
لذا، برنامههای مدیریتی و حفاظتی بافت تاریخی- فرهنگی شهر تهران، مستلزم دوراندیشی، یک رهیافت سیستماتیک و انضباط عمل، انجام یک سری مطالعات حفاظتی تلفیقی با استفاده از علوم مختلف - باستانشناسی، تاریخ، معماری، جامعهشناسی، اقتصاد، حقوق و ... - ، حفظ چشم انداز و هویت تاریخی- فرهنگی شهر، تشویق و مشارکت دادن ساکنین محلی، لزوم توجه به توسعه پایدار، مستندسازی دقیق بافت تاریخی، برنامههای حمایتی از بافت تاریخی برای مواقع بحران از جمله زلزله، تحلیل ساختارشناسی شهری، ارزشگذاری - فرهنگی، اقتصادی، هنری، آموزشی و ... - بافت تاریخی است.
-1 مقدمه
بافت تاریخی شهرها تجسم عینی تمدن و فرهنگ هر جامعه و از بسترهای مناسب برای دستیابی به شاخصهای مختص خود در فرایند گفت و گو و تعامل بین تمدنها و فرهنگهاست. این بافتها دارای ویژگیها و مشخصههایی است که آن را از بافتها و پهنههای پیرامونی و بلافصل و نیز سایر قسمتهای شهر متمایز میکند. وجود و استقرار عناصر، راستهها، گرههای ارزشمند تاریخی، فرهنگی، سیاسی و تجاری، به همراه تفاوت قدمت و عمر بناها، ظرفیت گردشگری و نقش آنها در تقویت هویت فرهنگی و تاریخی از جمله این مشخصههاست - طاهرخانی و متوسلی، . - 97 :1385 این بخش از شهر تجلی گاه ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردمانی است که در دورههای تاریخی در این بخش از شهر روزگار سپری کرده و هویت فرهنگی آن را به ثبت رساندهاند.
بنابراین حفظ، احیا و باززندهسازی و انطباق آنها با سیستم شهری از جمله ضرورتهایی است که میتواند حیات ناحیه تاریخی را همگان با شهر پیش ببرد - کلانتری خلیلآباد و حاتمینژاد، . - 77 :1380 رشد جمعیت شهرها در دهههای اخیر و نیاز به به عناصر کالبدی چون فضاهای مسکونی، تجاری و فرهنگی و توسعه زیرساختهایی همچون خیابانها و بزرگراهها، افق جدیدی را به روی بافتهای تاریخی شهرها و چگونگی حفظ و احیای آنها گشوده است.
توسعه افقی این شهرها و گسترش ساخت و سازهای جدید همراه با کاهش جمعیت بخش تاریخی آن به دلیل کاهش جاذبه زندگی، باعث رشد بیرویه شهر و تحمیل هزینههای فراوان و تخریب مزارع و زمینهای کشاورزی اطراف شهر و تخریب محیط زیست گردیده است. توسعه بافتهای جدید شهری در کنار عدم توجه به بافت تاریخی و دگرگونی فرم و ساختار محلههای قدیمی شهر، یعنی گسترش عناصر کالبدی جدید و فراموشی عناصر تاریخی میباشد - قادری و همکاران، . - 98 :1391
در بستر پیچیده مناسبات و تعاملات فرهنگی در جهان معاصر، آنچه در این میان اهمیتی فزاینده مییابد حفظ روابط ارزشمند انسان و فضاهای کهن شهری است که جزء با حفاظت و احیاء بافتهای تاریخی که دیرزمانی تجلی گاه بهترین نوع این گونه تعاملات بوده، امکانپذیر نخواهد بود، ولی به دلیل شرایط متفاوت و تاثیرگذار در هر یک از دورههای زمانی یک قرن اخیر در ایران، حرکت به سمت حفاظت و استفاده بهینه از قابلیتهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بافتهای تاریخی شهری، با عدم اتخاذ سیاستهای پایدار روبرو بوده است؛ بطوری که تحولات شهرسازی، گسترش شهرها و تاثیرگذاری معیارهای جدید در زندگی ایرانیان، خطری جدی در حفظ و احیاء بافتهای تاریخی محسوب میشود.
- طاهرخانی و متوسلی، . - 98 :1385 در این میان، منطقه 12 شهر تهران به لحاظ قرار گرفتن در محدوده هسته تاریخی تهران و وجود مراکز متعدد فرهنگی و تاریخی، یکی از کانونهای مهم تاریخی و فرهنگی کشورمان محسوب میشود، لیکن به جهت بروز برخی از مشکلات مانند فرسودگی، ضعف برنامههای مرمتی و حفاظتی، فقدان مدیریت یکپارچه دچار چالشهای مختلف شده است. این بخش طی دهههای اخیر با رشد و گسترش شهر و نوگرایی افراطی در معماری و شهرسازی در معرض نابودی و تخریب قرار گرفته و جایگزینی ساختمانهای جدید به جای بناهای تاریخی، شکاف بین ارزشهای تاریخی و هویت جمعی حاضر را عمیقتر کرده است. از این رو، پژوهش حاضر که از لحاظ روش-شناسی، توصیفی- تحلیلی است؛ درصدد بررسی چالشهای حفاظتی و مدیریتی بافت تاریخی شهر تهران است.
-2 بافت تاریخی شهر تهران - محدوده منطقه 12 شهرداری تهران -
تهران از آغاز انتخاب به عنوان پایتخت کشور و بخصوص از آغاز سده نوزدهم، بستر اتفاقات و تغییرات کالبدی- فضایی گستردهای بوده که به طور معمول یک پایتخت به آنها نیاز دارد - بهزادفر، . - 95 :1390 بدیهی است اداره امور شهرهای بزرگی چون تهران به صورت یکپارچه و واحد امکانپذیر نبوده و مستلزم تقسیم آن به واحدهای خردتری است. بنابراین، طرح جامع تهران - مصوب سال - 1347 شهر تهران را به ده منطقه تقسیم نمود.
در سال 1355 این تقسیمات به دوازده منطقه و در سال 1358 به بیست منطقه تغییر یافت ونهایتاً براساس طرح جامع ساماندهی شهر تهران - مصوب سال - 1370 این شهر به بیست و دو منطقه، 95 ناحیه و 344 محله تقسیم گردید - هادیپور و دیگران، - 94 :1385 - شکل . - 1 در بین مناطق 22گانه تهران، منطقه 12 از اهمیت ویژهای برخوردار است؛ چراکه، شاخصترین و باارزش ترین بخشهای بافت تاریخی شهر تهران در این منطقه واقع شده است.
این منطقه که درون تهران ناصری تعریف شده، محدوده تاریخی تهران طهماسبی را نیز دربرگرفته است. منطقه 12 شهرداری تهران از شمال به خیابان انقلاب با نقاط عطف میدان فردوسی، پیچ شمیران، لالهزار، پل چوبی، از غرب به خیابان حافظ و خیابان وحدت اسلامی با نقاط عطف میدان تاریخی حسنآباد - هشت گنبدان - ، میدان وحدت اسلامی - شاهپور - ، چهارراه وحدت اسلامی - چهارراه شاهپور - ، از جنوب به خیابان شوش با نقاط عطف خیابان جهان پهلوان تختی، یخچال و میدان غار و از شرق به خیابان 17 شهریور - شهباز سابق - با نقاط عطف خیابان شهید کفایی امانی، خیابان خورشید، خیابان مجاهدین، زیرگذر امیرکبیر و اتوبان شهید محلاتی با قدمتی به تاریخچه تهران و بناهایی زیبایی که بافت تجاری آن غلبه سیری ناپذیری را در این منطقه پیدا کرده است.
این منطقه، به دلیل دارا بودن بیشترین بناهای ارزشمند تاریخی - در جدول شماره 1 فهرست ابنیه تاریخی و ارزشمند منطقه 12 آورده شده - ، هویت تاریخی شهر تهران به شمار میآید. این منطقه را میتوان هسته تاریخی و محدوده بلامنازع قدیمی و تاریخی شهر تهران برشمرد، که هویت مکانی تهران در آن تجلی پیدا کرده است. کارکرد اولیه این محدودهعموماً بر عناصر سیاسی- فرهنگی استوار بوده است که بتدریج کارکرد اقتصادی هم به آن افزوده شده است. بتدریج پیرامون این مرکز تاریخی، قطاعهای دیگر و هستههای مجزای سکونت- فعالیت شکل گرفته است.
برداشته شدن دروازههای اولیه شهر و پرشدن خندق شهر اتصال فضاهای میانی شهر به هسته تاریخی را ممکن ساخته و شهر تهران لایه جدیدی را پیرامون خود تنیده است. در این محدوده، خیابانهای پیوند دهندهای وجود دارد که در حال حاضر نقش عملکردی عمدهای در سازمان فضایی شهر تهران بر عهده دارند و بیشتر به شکل شعاعی، در درون و بیرون هسته تاریخی و پهنه مرکزی شکل گرفته و بدنه شهر قدیم - تهران ناصری و تهران طهماسبی به مرکزیت بازار تهران - را به فضاها و بافتهای میانی و نوین شهری متصل میکنند - اطلس کلانشهر تهران، . - 1392
