مقاله راهبرد های حفاظتی درساماندهی محله تاریخی باباطاهر - خرم آباد

بخشی از مقاله

راهبرد های حفاظتی درساماندهی محله تاریخی باباطاهر -خرم آباد

چکیده:

محله ها و بافت های قدیم شهری همچون آیینه هایی شفاف هستند که در آن بخش بزرگی از فرهنگ جوامع نمایان می شودو بازتـاب عوامل اجتماعی ،اقتصادی،علمی و عوامل ارزشی و اعتقادی و نیز نوع روابط انسان ها در آنها دیده می شود.محله ها و فضـاهای بازمانـده از دوران گذشته ،اگر چه از معضلات و مشکلات بسیار در رنج هستند اما هویـت حقیقـی و واقعـی را در درون خـود بـاز مـی شناسـند. بنابراین نوعی نقش نگهدارنده ارزش ها و سنت های محلی را درا است ، که نمی توان نادیده گرفته شود و بر انگیزاننـده ی اصـلی بـرای احیا و زنده نگه داشتن آنها به شمار آید. در این مقاله تلاش شده است ، روند حفاظت و ساماندهی محله تاریخی باباطاهر که از قـدیمی ترین محلات شهر خرم آباد بوده و می توان گفت هسته اولیه شکل دهنده شهر خرم آباد می باشد با توجه بـه برداشـت هـای میـدانی و جنبه های تاثیر گذار بر محله (جدول(swot صورت گرفته است.به طور کلی هدف این مقالـه دسـتیابی بـه قواعـد و قـوانین لازم بـرای ساماندهی محله باباطاهر است.

گردآوری مطالعات بر اساس شواهد میدانی و مطالعات اسنادی - کتابخانه ای با روش های توصیفی تحلیلی صورت پذیرفته است.

1

واژگان کلیدی: خرم آباد ،محله باباطاهر ، بافت تاریخی،حفاظت ...

مقدمه:

شهرهای ایرانی با تلفیق محلات مختلف، نمودی از وحدت را به نمایش گذارده اند کـه در آنهـا اقـوام و گـروه هـای گونـاگون مذهبی و صنفی، در صلح و آرامش زندگی می کردند و در تعاملی پویا ،نیازهای یکدیگر را مرتفع می ساختند.

بافت های تاریخی شهرهای ایران، علی رغم تمام شکوه و عظمت خویش ،به سبب عدم توجه و ارائه خـدمات مناسـب ، دچـار فرسودگی و ضعف هایی شده اند که آنها را در آستانه ی تهدیدات مختلف قرار داده اند که حیـات ایـن بافـت هـا را بـه خطـر انداخته اند. فرسودگی یکی از مسائل مهم این بافت ها محسوب می شود که باعث بی سازمانی و عـدم تعـادل و تناسـب آنهـا شده است. این آسیب ها باعث شده اند که نقش فرهنگی این بافت ها دچار ضعف شده و به افـول حیـات شـهری آنهـا منجـر شود.(حناچی و همکاران، 1386،ب) موضوع مرمت بافت های دارای ارزش تاریخی و فرهنگی و انجام پروژه های طراحی شهری در آنها با دو چالش مواجـه اسـت:

.1 نگرش مبتنی بر توسعه .2 نگرش مبتنی بر حفاظت (همان ،پ) در این نوشتار ،روند حفاظت و ساماندهی محله تاریخی باباطاهر تشریح می شود. محله باباطاهر از قدیمی ترین محـلات شـهر

خرم آباد بوده و می توان گفت هسته اولیه شکل دهنده شهر خرم آباد می باشـد. ایـن محلـه در طـول دوران مختلـف دچـار تحولات کالبدی شده است . پس از انجام برداشت های میدانی لازم و سنجش جنبه های تاثیرگذار بر محله ،نکات لازم بـرای روند حفاظت و ساماندهی این محله تهیه می گردد.

ضرورت حفاظت و مداخله درمحله های تاریخی:

محله ها و بافت های قدیم شهری همچون آیینه هایی شفاف هستند که در آن بخش بزرگی از فرهنگ جوامع نمایان می شودو بازتاب عوامل اجتماعی ،اقتصادی،علمی و عوامل ارزشی و اعتقادی و نیز نوع روابط انسان ها در آنها دیده می شود.محله ها و فضاهای بازمانده از دوران گذشته ،اگر چه از معضلات و مشکلات بسیار در رنج هستند اما هویت حقیقی و واقعی را در درون خود باز می شناسند.

2

بنابراین نوعی نقش نگهدارنده ارزش ها و سنت های محلی را درا است ، که نمی توان نادیده گرفته شود و بر انگیزاننده ی اصلی برای احیا و زنده نگه داشتن آنها به شمار آید.(خاکساری،103،(1385 امروزه مساله حفاظت و حراست از بناها و شهرهای تاریخی، به عنوان یک نیاز فرهنگی، موضوعی است که بخش کم و بیش قابل
توجهی از فعالیت های دولت، شخصیت های فرهنگی، قشرهایی از ساکنین بعضی شهرها و بالاخره معمارها و شهرسازها را به خود معطوف داشته است. بنابرین شهرهای تاریخی علاوه بر اینکه ثروت های فرهنگی ملی و محلی بشمار می روند فضای زندگی روزمره ای هم هستند که، همزمان با نیاز به حفاظت و حراست خواستار مداخله ای مثبت و سازنده در خود هستند(فلامکی، .(22 : 1357 "بافت"1 به معنای تمامی مواد و مصالح فیزیکی یک "مکان" است(منشور بورا).
حفاظت: به کلیه اقدامات و مداخله های آگاهانه ای که به منظور بازگرداندن ارزشهای از دست رفته و جلوگیری از فرسایش در محدوده تاریخی شهر اعم از کالبدی و زندگی رایج در آن ،انجام می گیرد.

احیا: فرایند هدفمندی است که به منظور ارتقا سطح حفاظت،تضمین بقا و معاصر سازی بافتهای تاریخی با حفظ اصالت و یکپارچگی آنها برنامه ریزی،طراحی و اجرا می شود.(شورای بافت تاریخی کشور،6،(1389 باززنده سازی: مجموعه اقدامات متنوع و تکمیلی به منظور بازگرداندن حیات یا زندگی مجدد به بنا یا مجموعه های تاریخی

فرآیند حفاظت

فرآیندهای حفاظت "مراقبت"، "مرمّت"، "بازسازی" و "سازگاری" را شامل میشود مراقبت از اثر در جایی مناسب است که وضعیت موجود بافت، به خودی خود شاهد بـرجستگی فرهنگی خاصی محسوب شود، و یا در

جایی که به دلیل ناکــافی بودن شواهد مـوجـود، بــه کارگیری سایر فرآیندهای حفاظت عملی نیست. مراقبت به حمایت محدود میشود، نگهداری و در صورت لزوم، تثبیت بافت موجود، بدون آنکه مفهوم فرهنگی آن دچار تحریف شود.

مرمّت اثـر تنها در صورتی مناسب است کــه شواهد کافی مربوط به وضعیت پیشین بافت آن موجود باشد و تها در صورتی کــه بازگـرداندن بافت بــه آن وضعیت پیشین موجـب بـازیـافت برجستگی فرهنگی آن مکان شود.

شیوه های اقدام در مداخله های گوناگون در بافت های شهری

بهسازی:

بهسازی شامل سلسله اقداماتی است که به منظور بهبود کالبد، که در نتیجه فرسایش فعالیت تحقق یافته است، در کوتاه مدت صورت می پذیرد. در واقع بهسازی زمانی صورت می پذیرد که فرسودگی نسبی فضا از لحاظ عملکردی حادث شده باشد.در هر نوع رهیافت به

3

موضوع بهسازی،باید منابع مختص هر مکان را شناسایی و از آن بهره برداری گردد. حس مکان و خصلت نهفته در محله های تاریخی شهری با آنکه منابعی کمیاب به شمار می آید، لیکن نیازمند حفاظت و مدیریت ، چه در بهره برداری از مشخصه های مثبت آن هاست. این حس مکان دارای ابعاد کالبدی و کارکردی است.

شناخت امتیازها و منابع موجود در هر محدوده، و تشخیص نقشی شایسته و مناسب برای محله ، از ضروریات اصلی بهسازی موفقیت آمیز به شمار می آید. این خود نیاز به نگرش و بینشی دارد که به درستی تشخیص دهد کجا نیازهای بالقوه نهفته است و چه کاربری هایی برای محله ای خاص و شهری خاص مناسب می نماید. خصلت کالبدی هر محله با توجه به نادر بودن آن ، متضمن ارزش اقتصادی نیز هست. حس مکان نهفته در محله ، ابعاد کارکردی نیز هست: فعالیت هایی که برای ساختمانها صورت می گیرد در ارتقای خصلت فردی و محیطی محله ها نقش دارد.تلاش برای بنا نهادن بهسازی بر یک تک کاربری عمده و بس ، نقشی بسیار خنثی کننده داشته باشد. بهسازی به سلسله اقداماتی گفته می شود که به منظور ابقا و بهبود کالبد و فضای شهر در کوتاه مدت صورت می گیرد.( حبیبی،18،(1381 آن دسته از اقدام هایی که با کمترین هزینه و مداخله و فقط به منظور بهبود فضاها و محیط زیستی شهری ( اصلاح معابر، اصلاح تاسیسات زیربنایی، بهبود فضاهای مسکونی و غیره) در مقیاس بناها و بلوک ها و محلات شهری صورت می گیرد بهسازی نام دارد. (پریایی،1388، (124بهسازی شهری تنها به بهسازی کالبد و فیزیک شهر توجه ندارد، بلکه به اصلاح و توانمند سازی ساختارهای کالبدی ، اقتصادی و اجتماعی شهر توجه همه جانبه دارد. در کل برنامه های بهسازی شهر شامل تحول و تکامل یا منطبق ساختن فضاهای شهری با استانداردهای قابل قبول است. (همان ، (125بهسازی دامنه گسترده از اقدام هایی است که در نواحی و محله ها برای بهتر کردن اوضاع کالبد و فضای شهری از نظر ساخت بافت و سیمای شهری صورت می گیرد. این اقدام ها بر اساس نیاز در کالبد و فضای شهری که اتفاق می افتد چشم انداز شهری را ساماندهی می کند. (حبیبی ، 1379 ، (36اقدامات ابقای عملکردی در محلات را نیز می توان در قالب سیاست های ذیل دسته بندی نمود : ساماندهی فعالیت ها از طریق تقویت کاربری های مسکونی ، حذف و کاهش کاربری های ناسازگار و آلاینده و مزاحم کاربری مسکونی ، استقرار کاربری های متناسب ، با بافت قدیم مانند فرهنگی ، آموزشی ، مذهبی ، به ویژه در ابنیه با ارزش گسترش کارکردهای قدیمی بافت کهن مانند خرده فروشی و توسعه صنایع دستی و خدمات سنتی (مانند ایجاد راسته بازار صنایع دستی و خدمات سنتی) که علاوه بر تاثیرات اقتصادی از لحاظ اجتماعی و فرهنگی نیز به رونق فضاهای قدیمی می انجامد و باعث اصالت بخشی کارکردی بافت می شود.(پریایی،126،(1388

نوسازی

نوسازی زمانی انجام می شود که فضای شهری ، مجموعه و یا بنا از کارکردی مناسب و معاصر برخوردار بوده است. نوسازی مجموعه اقداماتی را شامل می شود که در عین حفاظت بنا ، مجموعه و یا فضای شهری کهن ، سازمان فضایی مربوطه را معاصر سازی نموده و امکان بازدهی بهینه را فراهم آورد.(همان،(126 نوسازی فرآیندی است که طی آن وضعیتی مناسب در کالبد و فضای شهری کهن ایجاد نموده ، سازمان فضایی مربوطه را معاصر سازی و امکان بازدهی بهینه آن را فراهم آورد. این فرآیند شامل تجدید حیات ، انطباق، تبدیل، حفاظت ، نو شدن، احیا و تعمیر است. (حبیبی و مقصودی ، 1381، (22نوسازی بازگرداندن حیات مجدد به بنا یا فضا و با تاکید بر

4

تغییر شکل فضا یا مجموعه شهری است و نوسازی انطباق و به روز کردن سازمان کالبدی - فضایی با نیازهای امروزی است.(شماعی و پوراحمد، 50،(1384

بازسازی

بازسازی به معنای از نو ساختن است و زمانی صورت میگیرد که در بنا ، مجموعه یا فضای شهری ، فرسودگی کامل معمولا بر اثر فرسودگی (نسبی یا کامل) فعالیت و کالبد توامان صورت می پذیرد. بازسازی نو کردن و احیای اجباری و تحمیلی فضای شهری است که در اثر حادثه ای تخریب و ویران شده است. به بیانی دیگر نو سازی تحمیلی در پی تخریب های ناخواسته را بازسازی می گویند.(پریایی، 1388، (127اقدامات بازسازی ، زمانی انجام می شوند که فرسودگی کالبد و کارکرد هر دو روی داده و تنها عمل تخریب و بازسازی می تواند ، شهر را از مخروبه ها و متروکه ها نجات بخشد. از این روی اقدامات بازسازی شامل تخریب و پاک سازی بافت شهری بوده و در قالب طرح های جامع و تنظیم کاربری های جدید و تعریف کالبد تازه انجام می گیرد و مقیاس کار در حد شهر یا بخشی از شهر مطرح می گردد.(حبیبی ، 1381، (22

جدول :(1) جمع بندی از واژگان در تعریف مرمت شهری (پریایی،(1388

معرفی محدوده مورد مطالعه:(محله باباطاهر خرم آباد) وجه تسمیه محله باباطاهر

محله بابا طاهر محدوده ای است که به خرم آباد عهد قاجاری (سال های قبل از 1300 هجری خورشیدی) شهرت دارد که شواهد و ساختار اصلی شهر را در آن دوره نشان می دهد.

باباطاهر از شاعران قدیمی در سال 450 هجری قمری دیده از جهان فرو بست. بدلیل وجود مقبره این شاعر قدیمی ، محله به همین اسم ، نامگذاری شد.(نگارنده)

5

موقعیت محله باباطاهر

این محله یکی از قدیمی ترین محله های شهر خرم آباد در مرکز شهر است که از چهار طرف توسط خیابان های اصـلی محصـور شـده است. از طرف شمال خیابان فردوسی (راسته بروجردی ها) ، از جنوب خیابان 24 متری حکیم ، از طرف شرق خیابـان امـام و از سـمت غرب خیابان حافظ این محله را محصور کرده است.

محدوده محله باباطاهر
تاریخی

شکل : (1) موقعیت محله باباطاهر در شهر خرم آباد 1390

محله باباطاهر

شکل : (2) موقعیت محله باباطاهر در شهر خرم آباد 1390

6

ماخذ :سایت گوگل ارث

شکل :(3) موقعیت محله باباطاهر در بافت تاریخی خرم آباد -نگارنده

تاریخچه محله باباطاهر و نقش آن در شهر

خرم آباد تاریخ پر فراز و فرودی را پشت سر نهاده و بارها ویران و بازسازی شده است. بنیان شهر کنـونی کـه در آغـاز فشـرده و بـه هـم پیوسته بوده و بارو و حصار داشته ، به مرور در بردارنده دو محله به نام های پشت بازار و درب دلاکان و یک بـازار کوچـک شـده اسـت. سپس آن محله را پس از توسعه همین نام خوانده اند که اینک امروزه به این نام اشتهار دارد. بعدها با توسعه مرحلـه اول شـهر از چهـار ســـو بـــه ویـــژه شـــرق ، محلـــه هـــای دیگـــر بوجـــود آمـــده انـــد و دو محلـــه درب باباطـــاهر و زیـــدبن علـــی بـــه محلــــه هــــای شــــهر افــــزوده شــــده انــــد. ایــــن دو محلــــه در بعضــــی امـــور مســــتقل و در بعضــــی امــــور تابعیــــت داشته اند. محله درب باباطاهر جزئی از درب دلاکان ، و محله زیدبن علی تحت قلمرو پشت بازار بوده است. کما اینکه محله کلیمـی هـا نیز جزء درب دلاکان (پشت بازار) نیز جزئی از پشت بازار محسوب شده است و این دو محله نیز تابع دو محلـه بـزرگ بـوده انـد. ایـن محله یکی از قدیمی ترین محله های شهر خرم آباد در مرکز شهر است که از چهار طرف توسط خیابان های اصلی محصور شده است. از طرف شمال خیابان فردوسی (راسته بروجردی ها) ، از جنوب خیابان 24 متری حکیم ، از طـرف شـرق خیابـان امـام و از سـمت غـرب خیابان حافظ این محله را محصور کرده است.این بافت که تقریبا در سال 977 هجری خورشیدی به وجود آمده از نظر معمـاری ، بافـت قدیمی و دارای خانه های کوچک و کوچه های تنگ و باریک است. این محله در سال 1355 هجری خورشیدی بـا احـداث خیابـان 24 متری حکیم ، به دو قسمت شد. (سازمان بهسازی و نوسازی خرم آباد ،(1390

عکس هوایی مربوط به محله درب باباطاهر شکل : عکس هوایی مربوط به محله درب باباطاهر
سال 1335 هجری خورشیدی سال 1365 هجری خورشیدی
8