مقاله چالش های اخلاقی در رسانه ها و فضای مجازی

بخشی از مقاله

چکیده

اخلاق و رسانه، و تعامل دو سویه آن دو، همواره از مباحث جذاب و در عین حال، چالش زا بوده است. رسانه تأثیر قدرتمند و پیچیدهای بر روی درک عموم از جهان و در نتیجه بر روی شکل گیری شخصیت هر فرد و تعامل افراد با یکدیگر دارد، فضای مجازی نیز امتداد فضای واقعی بوده و مخاطبان آن نیز انسان هستند و لذا بسیاری از اصول و قواعد اخلاقی حاکم در جامعه، در این فضا نیز باید حاکم و جاری باشد. به علت حضور فراگیر رسانه، فضای مجازی و رشد فراگیری این دو، مسائل اخلاقی پیش روی متخصصین رسانه، اهمیت روزافزونی مییابد. برخی مسائل در اخلاق رسانهای مورد بحث قرار میگیرد که عبارتاند از صداقت و همسانی اطلاعات، بیطرفی، شفافیت، دسترسی آزاد، بینظری، امانتداری، احترام و توانایی تحمل. از آنجا که الزام و پایبندی به اصول و قواعد اخلاقی لازمه توسعه یافتگی هر جامعه بالنده ای است، بی تردید رعایت موارد برشمرده شده از سوی هر یک از ما کاربران، اخلاق عمومی در هر دو فضا را ارتقا بخشیده و با افزایش اعتماد در رسانه و شبکه های مجازی، زمینه بهبود سرمایه اجتماعی در جامعه نیز فراهم می گردد. این مقاله به مروری بر اخلاق در رسانه ها و فضای مجازی می پردازد.

واژگان کلیدی : اخلاق، رسانه، فضای مجازی

.1 مقدمه
برگ برگ تاریخ نوشتن را که رقم بزنیم از زمانیکه بشر بر روی خشت، چوب، سنگ و چرم می نوشت تا هم اکنون که بر صفحه کامپیوتر تایپ می کند، با یک اصل بنیادین روبرو خواهیم شد بنام اصل اخلاقی، از سنگ نوشته های عصر حجر تا روزنامه های الکترونیکی، زیرساختارهای بنیادین هر آنچه مکتوب شده و می شود با هر سبک وهدف و انگیزه ای اخلاقیات است، اجرای عدالت را نباید در ساختمانهای دادگستری جستجو نمود هر فرد یک قاضی است و هر فرد می تواند با رعایت اصول اخلاقی خود و دیگران را بیشتر و بیشتر به عدالت نزدیک کند تنها و تنها با قرار دادن خود در جایگاه دیگران . - 1 - همواره بحث از »اخلاق« در عرصه های گوناگون، به ویژه در فضاهای مجازی و رسانه های ارتباط جمعی، به دلیل نوپیدایی آن، بحثی جذاب و چالش زا بوده است.

تعامل دو سویه »رسانه« و »اخلاق«، ما را با اصطلاح جدیدی با عنوان »اخلاق رسانه« مواجه می سازد . - 2 - اخلاق رسانهای شاخهای از علم اخلاق است که با موضوعات اخلاقی مرتبط با اکتساب، آماده سازی، ذخیره سازی، ارائه، انتشار و دریافت اطلاعات از طریق وسایل رسانههای جمعی سروکار دارد. رسانههای جمعی شامل رسانههای چاپی - روزنامهها، مجلات و کتابها - ، صوت، فیلم و رسانههای الکترونیکی - رادیو، تلویزیون و رایانه - هستند. به عبارتی، رسانه برای ارائه پیام به مخاطبان جمعی از طریق انتشار جمعی اطلاعات به کار میرود. اخلاق رسانهای به دنبال کمک رسانی به متخصصین رسانه برای حل مسائل اخلاقی متعدد به وجود آمده در تمام حوزههای ارتباطات رسانهای - خبرنگاری، تبلیغات، روابط عمومی - PR - و سرگرمی - است.

آن عملکرد رسانه را ارزیابی کرده، استانداردهایی که روند رسانه را به پیش میبرند، میسنجد و بهترین رویهها را تعریف مینماید . - 4 - رسانه تأثیر قدرتمند و پیچیدهای بر روی درک عموم از جهان و در نتیجه بر روی شکل گیری شخصیت هر فرد و تعامل افراد با یکدیگر دارد. اخبار و گزارشها، آگهیهای بازرگانی و تبلیغات، نمایشهای تلویزیونی یا رادیویی و فیلمها، همگی در بلندمدت کم و بیش بر دیدگاهها، انتخابها و رفتار مردم تأثیر نافذی میگذارند. به علت حضور فراگیر رسانه و رشد آن، مسائل اخلاقی پیش روی متخصصین رسانه، اهمیت روزافزونی مییابد . - 4 - برخی مسائل در اخلاق رسانهای مورد بحث قرار میگیرد که عبارتاند از صداقت و همسانی اطلاعات، بیطرفی، شفافیت، دسترسی آزاد، بینظری، امانتداری، احترام و توانایی تحمل .4 - -

از آنجا که اخلاق اسلامی مبتنی بر باورها و ارزش های اصیلِ اسلامی جهان شمول و زمان شمول اند، اخلاق رسانه نیز در یک نظام اسلامی با اتکا بر مبانی اعتقادی و ارزشی اسلام، جهان شمول و با توجه به انعطاف پذیری براساس اجتهاد اسلامی، زمان شمول است. این در حالی است که اخلاق نظام های اعتقادی دیگر، اعم از الهی و غیرالهی، فاقد چنین خصوصیات و امتیازاتی هستند؛ زیرا عمدتاً بر فرهنگ و ویژگی های قومی و جغرافیایی مبتنی هستند و لذا امور نسبی اند . - 2 - همواره در تمامی مشاغل در کنار تدوین یکسری ضوابط و مقررات قانونی برای حمایت از فلسفه و کارکرد واقعی هر حرفه، افراد متخصص سعی در تدوین ضوابط حرفه ای و اخلاقی خاصی در حرفه خود می نمایند تا از این طریق بتوانند به بهترین نحوه ممکن به اهداف خود دست یافته و حوزه های را که به راحتی نمی توان تحت پوشش ضوابط قانونی درآورد را مورد پوشش قرار دهند تا هم از تراکم قوانین دست و پاگیر جلوگیری به عمل آمده و هم از اعمال نظر افراد غیر متخصص در حوزه های تخصصی جلوگیری به عمل آورند و در این بین تدوین اصول اخلاقی و حرفه ای رسانه ها با توجه به کارکرد و نقش خاص آنان در زندگی یکایک مردم از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد . - 1 -

اخلاق رسانهای مدتها توسط محققان رسانهای ومتخصصان روابط عمومی در مرکز توجه قرار گرفته است. اخلاق رسانه ای بر ارزش های بنیادین دموکراسی، آزادی، حقیقت، صداقت، عینیت و حفظ حریم خصوصی قرار دارد 40 - و. - 9 نیروهای اصلی تشکیل دهنده ی اخلاق رسانه ای شامل: ارزش های شخصی، حرفه ای و محیطی می باشند . - 40 - باید دانست که؛ نقش رسانه های ارتباط جمعی در تعمیق و گسترش اخلاق و ارزش های اخلاقی در جامعه و زندگی شهروندان بسیار حائز اهمیت است . - 40 - یک پژوهش برجسته در زمینه اخلاق رسانه ای، مطالعه عوامل و متغیرهایی موثر بر ارزش های اساسی رسانهای و در نتیجه سطح اخلاق رسانه ای در یک کشور را مورد توجه قرار می دهد. مطالعات اولیه نشان می دهد که روابط عمومی یکی از این عوامل کلیدی است؛ زیرا افراد شاغل در حوزه روابط عمومی به عنوان منابع اطلاعات بوده و حتی بر دستور کار رسانه ها نیز تاثیر میگذارند . - 32 -

امروزه یکی از موضوعات اصلی در حوزه رسانه مشخص نمودن حدود مسئولیت و وظایف رسانه می باشد و مسلما بدون مشخص نمودن ضوابط مشخص و ارائه چهارچوبی دقیق از حدود رسانه شاهد چالشهای جدیدی در ارائه خدمات به مخاطبان خواهیم بود و همواره در طول تاریخ در اکثر حرفه ها شاهد سه نوع مسئولیت کیفری، مسئولیت مدنی و مسئولیت اخلاقی بوده ایم . - 1 - شاید در بسیاری از حوزه ها به دلیل عوامل و کارکرد خاص آنان مسئولیت کیفری تضمین کننده فلسفه وجودی آن حرفه باشد اما ماهیت رسانه به خاطر اینکه از یکسو کارگزاران رسانه جزء قشر فرهیخته هر جامعه می باشند و از طرفی به دلیل ماهیت رسانه که مسئولیت کیفری به مثابه اعدام و پایان حیات رسانه می باشد، باعث شده مسئولیت کیفری با ماهیت رسانه سازگاری نداشته باشد و در اکثر نظامهای دنیا برای اجتناب از این تبعات سعی در استفاده مسئولیتهای مدنی و اخلاقی نموده اند که در این بین مسئولیت حرفه ای و اخلاقی به سبب کارکرد نزدیک در یک حوزه قرار می گیرند و حول چهار محور اصلی ارائه حقیقت، استقلال و بی طرفی، حراست و رعایت حقوق افراد و رعایت منافع عمومی قرار دارند. در این مقاله به مروری بر اخلاق در رسانه ها و فضای مجازی می پردازیم . - 1 -

.2 تاریخچه اخلاق حرفه ای در رسانه

در ایران هنوز هیچگونه اقدام جدی و موثری در مورد تصویب و اجرای مقررات اخلاق حرفه ای رسانه صورت نگرفته است! در دوره پیش از پیروزی انقلاب تحت تاثیر شرایط نامطلوب وقت و محدودیتهای مطبوعاتی و شرایط نامساعد رسانه ای به موضوع اصول اخلاق رسانه ای مانند بسیاری از زمینه های دیگر توجه خاصی صورت نگرفت، به همین دلیل در این دوره جز تدوین مجموعه کوتاهی از این اصول که در هشت بند توسط سندیکای نویسندگان و خبرنگاران مطبوعات با عنوان " نظام مطبوعات" به تصویب رسید و متن آن در بولتن خبری سندیکای روزنامه نگاران انتشار یافت کوشش دیگری صورت نگرفت . - 1 - در دوره پس از انقلاب به سبب توقف کار سندیکا و عدم تاسیس نهاد حرفه ای جدید امکان اقدام عملی برای تدوین و تصویب مجموعه مقررات اخلاقی رسانه وجود نداشت.

البته در این میان به ابتکار مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه نخستین هم اندیشی اخلاق مطبوعاتی روزنامه نگاران مسلمان در آذر 1375 در تهران برگزار گردید که باز به خاطر فلسفه این هم اندیشی که همان جلب همکاری روزنامه نگاران مسلمان بود تنها به طور عام این اصول اخلاقی مطرح گردید . - 1 - در سال 1377 در دومین سمینار بررسی مسایل مطبوعات ایران توسط دکتر کاظم معتمدنژاد پدر علم ارتباطات ایران زمین، طرحی با عنوان "میثاق اخلاق حرفه ای روزنامه نگاری" ارائه گردید، طرح مذکور در سال 1384 مورد اصلاح و تجدید نظر قرار گرفت و در کنار پیش نویس قانون "شورای عالی رسانه" به انجمن صنفی روزنامه نگاران، مدیران مطبوعات و روزنامه نگاران ارائه گردید . - 1 -

.3 هدف از تدوین اصول حرفه ای و اخلاقی در رسانه