بخشی از مقاله
چالش های حقوق حیوانات در ایران
چکیده
حیوانات بخشی از طبیعت و محیطزیست را تشکیل میدهند و در برقراری توازن در نظام طبیعت نقش مؤثر و غیرقابلانکاری دارند. زندگی انسان و حیوان به هم مرتبط و بههمپیوسته است ، انسان علاوه بر اینکه در تهیهی خوراک و پوشاک خود به حیوانات محتاج است بلکه در موارد دیگری ازجمله بارکشی و کشاورزی سنتی و سوارکاری و تحقیقات پزشکی و آزمایشگاهی بهطور وسیع از حیوان بهره میبرد . به دلیل پیشرفتهای صنعتی،شرایط طوری فراهمشده است که حیوانات دیگر در کنار انسان توانایی حمایت از خود را ندارند ،خطرهای آلایندگی زیستمحیطی و تخریب زیستمحیطی و شکار همه باعث از بین رفتن حیوانات و تغییر اکوسیستم شده است.امروز با تشکیل انجمن حمایت از حیوانات سعی بر آن شده است که به حمایت حیوانات پرداخت شود . در حقوق ایران هم اگرچه قانون واحد و اختصاصی در این خصوص وجود ندارد ولی بااینحال از نظر مذهبی و فقهی جایگاه حیوانات مشخص شده است. از طرفی باید در خصوص آزمایشهایی که بر روی حیوانات انجام میشود برای حفظ جایگاه آنها قوانین در این خصوص وضع شود.
واژههای کلیدی: حقوق طبیعی ، جهان بینی دینی، انجمن های حمایتی ، آزمایش بر روی حیوانات
مقدمه
طبیعت و موجودات آن درهمتنیده و پیوسته به هماند و تمام اشیاء و پدیدهها در ارتباطی متقابل وابسته به هم و متأثر از یکدیگر کلی پایدار به نام هستی را تشکیل میدهند؛ آبی که کرهی زمین در آن است ، اقیانوسها و دریاها، نهرها ورودها، آبها و تالابها، جنگلها و دشتهای فراخ، جلگهها و زمینهای حاصلخیز و سرسبز و بیاب آنهای وسیع خشک و بیآبوعلف، خاستگاه و زیستگاه انسان و موجودات بیشماری است که در شکوه شگفتانگیز هستی در کنار هم زندگی میکنند.
از سپیده دمان تاریخ تا امـروز همـواره در برابـر انسـان طبیعـت و خلقـت راز آمیـز و معماگونـه بـوده است و از انسانهای نخستین تا بشـر امـروز همـواره بـرای شـناخت راز و رمـوز بـیپایـان هسـتی زورآزمـایی کرده و در این راه به دستاوردهای بسـیاری نیـز نائـلآمـده اسـت انسـان بـر اسـاس غریـزه و شـعور در طـول تاریخ کوشـیده اسـت اول طبیعـت و هـر آنچـه در اوسـت بشناسـد و هـم بـر کـل هسـتی تسـلط یابـد و از همهچیز بهعنوان ابزار درراه رسیدن بـه مطـامع و اهـداف خـود بهـره گیـرد و در ایـن راه بـا آزمنـدی و طمـع سیری ناپذیر کوشیده است هر چیزی را مالک و با هـر چیـزی چـون مملـوک رفتـار نمایـد. بعـدها انسـانی کـه زاده ی هستی و مخلوقی از خلقت خداونـدی بـود نـه مالـک و رب بـه نظـام هسـتی در طـول تـاریخ کوشـیده است تاریخ، اجتماع، طبیعت و هر چیز را در سـیطرهی قـدرت خـود داشـته باشـد و از هـر چیـز چـون ابـزاری درراه مطامع خود بهرهکشی نماید.
1
بعدها با ظهور انبیا و اندیشمندان و صالحان تدبیرهایی اندیشیده شده است برای ضابطهمند کردن آز و عطش سیریناپذیری سیطره جویانه انسان در قالب آیات حیاتی و روایات، سخنان حکیمانه و اندیشههای فیلسوفانه و نیز مسائل و راهحلهای جالبی ارائهشده است.
توسعهی علم و دانش که به افزایش اعجابانگیز قدرت عمل آدمی در طبیعت انجامید زمینهای فراهم کرد که انسان سلطهجو با شتاب بیشتری به بهرهکشی از طبیعت و نعمتهای آن بپردازد. اندیشهی سلطه طلبانه ی آدمی البته انگیزهی فراوانی برای فعالیت وی در طبیعت فراهم آورد و بهتبع این ، تسهیلات زیادی برای زندگی او فراهم کرد اما پی آمد مهم و اساسی آن برای زندگی بشر بحران زیستمحیطی است . (نصر ، (75 :1386 امروز چون دیروز و هرروز ما میکوشیم رفتار خود را با هر چیزی در چارچوب هر آنچه باور داریم یا میاندیشیم تطبیق دهیم و چه بسیار وقتها همین کار ما از روی صداقت نیست. همچنان که دو صد گفته چون نیم کردار نیست.
تعریف حیوان حیوان، واژه ای عربی از ریشه ی ( ح ی ) که بر هرگونه ذی روح اطلاق می شود و انسان را نیز، که او را
حیوان ناطق میخوانند، در بر می گیرد(خلیل، .(159 :1409 حیوان در لغت نامه ی عمید به این گونه تعریف شده است: حیوان اسم ، موجود زنده،جاندار ، جانور ، هرموجودی که در آن روح باشد خواه ناطق خواه غیرناطق ،حیوانات (جمع) (عمید، (425 :1369 در منابع دینی و متون فقهی این واژهغالباً به موجود ذیروحِ فاقد خرد و تعقل اطلاق شده است که معادل آن در زبان فارسی کنونی جانور است و در حقوق به موجود زنده ی غیر انسان حیوان گویند(انصاری، طاهری، .(1545 :1388
حقوق حیوانات انسان نسبت به امکاناتی که دارد مسول است. حیوانات این آفریده های خداوند نیز بر صاحبان خویش
حق و حقوقی دارند و شایسته نیست که دستگاه و افراد مسول نگه داری حیوانات ، نسبت به این حقوق غفلت ورزندو آن ها را ساده و بی اهمیت شمارند(موسوی مقد،.(103 :1391
فقه اسلامی نوعی از حقوق واجب بر انسان ها را حقوق حیوانات قلمداد کرده است . ( کما یجب بذل المال لا بقاء الادمی یجب لا بقاءالبهیه المحترمه و ان کانت ملکل للغیر... ) (عاملی، (120 :1413
حقوق حیوانات شاخه ای از حقوق محیط زیست است که وظایف و مسولیت های قوای حاکم و دول و تکالیف اشخاص را در برابر حیوانات و محیط زیست مشخص می کند و از طرفی دیگر بیانگر حقوق طبیعی حیوانات است که شارع برای موجودات ذی روح غیر انسان مقرر داشته و وضع نموده است که به سرشت حیوانات و رفتار طبیعی آنان متکی است(حسینی، .(38 :1390
نیازهای اساسی حیوانات در شرع مقدس اسلام جز حقوق آن هاست و بر آوردن این حقوق از وظایف انسان ها شمرده می شود.از این رو همه ی انسان ها در برابر حقوق حیوانات مسولیت دارند . بدیع ترین حقوق آن ها مقتضای حق حیات آن هاست ، آماده سازی آب و علف ،مکان مناسب ، تامین آرامش ، و امنیت شبانه برای آن هاست . مصون داشتن حیوان از آزار و اذیت در بهره برداری و وارد نکردن صدمه و آسیب بر پیکره حیوان و حرمت گذاری حیوان و غیره از حقوقی است که شرع مقدس با تعابیر گوناگون و در قالب احکام تکلیفی به آن ها سفارش کرده و حمایت از این حقوق را از مسلمانان خواسته است و رعایت آن ها بر مالک حیوان ودیگران و در مواردی بر حاکم شرع نیز واجب است(فیض السلام، . (105 :1370 بنابراین می توان بیان کرد . حیوانات اعم از اهلی یا وحشی ، بهمانند انسانها از حقوق خاص خود مانند حق حیات ، حق مسکن ، حق بهداشت و درمان ، حق تولیدمثل و منع
2
عقیم ساختن و منع نسلکشی حیوان ، حق پرهیز از هر نوع خشونت ، حق زیست جمعی و حق استفاده از حیاتوحش و مانند آنها برخوردارند و هرگونه تعدی و تفریط نسبت به آنها یا حقوق آنها ، بهمنزلهی نقض حقوق آنان محسوب شده و ضروری است ، مستوجب مسئولیت نیز باشد .
جایگاه حیوانات حیوانات از منظر جهان بینی دینی لین وایت در مقاله ای بحران های اکولوژی غرب را با توجه به ایدلوژی مسیحیت مورد بررسی قرار داد
وی این سوال را مطرح می کند که ما در بوم شناسایی انسانی یا روابط متقابل انسان و طبیعت چه کرده ایم ؟ وی دو موضوع را مطرح می کند اول این که وی معتقد است یهود ومسیحیت موعظه می کنند که انسان ها جدا از طبیعت و مافوق طبیعت هستند و می تواند آنچه در طبیعت موجود دارد را مورد بهره برداری قرار دهند و بر طبیعت حاکمیت پیدا کنند . نکته دوم از نظر وی این است که دیدگاه یهود و مسیحیت سبب شده است که انسان به کمک پیشرفت های تکنولوژی ، عملکردهای تخریبی و زیان آور را نسبت به طبیعت انجام دهد.آقای لین وایت معتقد است مسیحیت انسان محورترین دین در طول تاریخ استوی در ادامه تبیین می کند که مسیحیت یک ثنویت از انسان و طبیعت برقرار کرد.ایشان به این جمله مشهور دین مسیح اشاره می کند که سودمند باش ، تکثیر شو و نیز زمین را سرشار کن و آن را مقهور خود کن و برماهی های دریا وپرندگان آسمانی و بر هر موجود زنده ای که روی زمین حرکت می کند سلطه داشته باش. لین وایت مسیحیت را عامل نابودی طبیعت می داند و تصریح می کند که مسیحیت غربی یک ایمان پیچیده است و پیامدهای آن در زمینه های مختلف فرق می کند. وی نوع اروپایی مسیحیت را مورد انتقاد قرار می دهد زیرا طبق بررسی های وی نگرش های غرب توسط سنت یهودی مسیحی شکل داده شد. این سنت شامل یک جهان خلق شده فقط برای منفعت انسان بود . در راستای این مساله مسیحیت غربی انسان ها را از طبیعت جداکرد(شکویی، .(13 :1382
بعد از رنسانس و تسلط نگاه های امانیستی بر جهان مسیحیت ، اعتقاد به دارا بودن روح در طبیعت از بین می رود و انسان چندین برابر گذشته به غارت وتخریب محیط زیست می پردازد و با تسلط این جریان طبیعت فاقد روح شد و به شی تبدیل گشت امادر هر صورت اگر برداشت صحیحی از این آیات می شد سر نوشت طبیعت و جانداران موجود در آن غم انگیز نمی شد بنابراین انسان مدرن اروپایی دین وعلم را در چارچوب منافع خود و بر اساس برداشت های مطابق با منافع خود تفسیر کرده است والا اگر دین وآیات کتاب مقدس درست تفسیر می شد قطعا جهان اروپا به این مصایب دچار نمی گردید.
ادیان دیگر نظیر هندوءیسم ، بوداءیسم ، کنفوسیوس و سینتو ءسم هم قابل بررسی است . این ادیان ایده های قوی از فلسفه چندخدایی هستند و تمام چیزها آثار روح بزرگ هستند و اودر کنار هر موجودی نظیر درختان ، نباتات ، رودخانه ها ، کوه ها و حیوانات و موجودات بال دار قرار دارد واضح است این ادیان نظام های دینی نبوده ، بلکه نظام های فلسفی هستند . مفهوم کارما، سامسارا، نیروانا ، آموزه های مهمی در سنت بودایی است. پیوستگی کارمایی می تواند انسان ها را برحیوانات و حیوانات را بر ارواح گرسنه ، مرد را بر زن ، و راهب را بر عوام برتری بخشد. در واقع یک سلسله مراتب غیر عادلانه در این سنت نهفته است.
جایگاه حیوانات از دیدگاه قرآن در قرآن کریم و آموزههای امامان ( ع ) بر رعایت حقوق حیوانات تأکید و چگونگی تعامل درست آدمی با
آنها تعیینشده است در قرآن کریم حیوانات هم مانند انسانها با واژهی امت خواندهشدهاند ... اسلام ضمن تأکید بر جایگاه محوری انسان در آفرینش او را از اینکه خود را حاکم بیقیدوشرط عالم بداند بر حذر میدارد ... انسان
3
رب عالم نیست بنده است ... انسان در برابر هر نوع عملکردی در طبیعت مسئول است زیرا هستی امانت خداوند در دست بشر است ... موجودات طبیعت تجلی خداوند بوده و هم آنها ارزشمندند ولی در میان آنها نوعی درجهبندی و سلسلهمراتب دیده میشود که انسان اشرف آنهاست اما معنای شرافت وبرتری او نادیده گرفتن شرافت و شأن آینهای دیگر موجودات نیست(جوادی، .(61 :1387
در دستورات مطرح در کتاب آسمانی قرآن حیوانات نقش و جایگاه مخصوصی دارند ، اولاً 6 سوره به نامهای ( البقره ، الانعام ، النحل ، النمل ، العنکبوت ، الفیل ) از 114 سوره به اسامی حیوانات نامگذاری شده است و درمجموع آیات و سورههای قرآن بیش از 90 مورد از حیوانات و احکام مخصوص به آنها سخن به میان آمده است (حسینی، .(125 :1390 در این آیات بهصراحت اشارهشده که : اولاً خالق تمام موجودات و سرپرست و صاحب تمام آنها خداوند است . ثانیاً ، خداوند حیوانات را جفت آفریده تا نسل آنها و مخلوقات ادامه یابد : ( شورا ، 11_1 و
لیل ، .(3 ثالثاً : انسان و حیوان در استفاده از محیطزیست حقوق مساوی دارند : ( فرقان ، 49 و سجده ، 27 و نازعات، 33 و عبس ، 32 و شعرا ، 155 و قمر ، 28_27 و اعلی ، .(4 رابعاً حیوانات رستاخیز دارند : (تکویر ، -4
.(5 خامسا : هر کس ستم به حیوانات روا دارد ، قوانین الهی حقوق حیوانات را زیر پا گذاشته و به بدترین کیفر مجازات خواهد شد : ( مائده ، 60 و بقره ، 65 و اشمس ، 11ـ12ـ13ـ.(14
وضعیت حیوانات در جامعه جهانی و ایران -1-7 وضعیت زیست محیطی وحیوانات در جامعه ی جهانی
برای اثبات فجایع زیست محیطی در زمینه های مختلف می توان به گزارشهایی از نابودی حیاتوحش و از بین رفتن گونههای ارزشمند در زیر اشاره میشود :
در باغ جزیره دریکی از جزیرههای افگلویی که داروین هم از آن دیدار کرده بود تنها یک لاکپشت گالاپاگوس باقیمانده این لاک پشت از گونههای نایاب بوده که بیش از 50 پند وزن دارد و بعد از 20 سال به بلوغ میرسد در قرن 19 شکارچیان این لاکپشتها را وارونه در کشتی نگهداری و بهعنوان منبع گوشت و روغن از آن استفاده میکردند.
از زمان کشف آمریکای شمالی 1100 گونهی گیاهی و جانوری نادر برای همیشه از بین رفتهاند و 416 گونهی دیگر در آستانهی نابودیاند و 7000 گونه در ایالاتمتحده آمریکا درخطر انقراضاند.
هرساله 50000 گونه در دنیا برای همیشه از بین میروند. در 50 سال اخیر یکچهارم کل گونههای موجودات از بین رفتهاند.
مؤسسهی حفاظت از محیطزیست آمریکا ( ( TNC میگوید ما باید تلاش خود را برای حفظ گونههایی که امکان
حفاظت از آنها وجود داشته باشد تمرکز کنیم(جینفیر بوگو، .(117 :1387
گزارشهای صندوق جهانی حیاتوحش در چند دههی اخیر فاجعهبار و غمانگیز است : بازار قاچاق حیوانات در معرض نابودی بیرحمانه و بحرانزاست.
در آرژانتین شکارچیان برای به دست آوردن طوطی به قطع درختان اقدام میکنند. از بین بردن زیستگاه جانوران اصلیترین دلیل نابودی گونههای جانوری است.
در بحران نسلکشی روندا بیش از 400 گوریل در کوهستانها قتلعام شدند رهبران کشورهای درحالتوسعه برای کسب دلار به راهاندازی تورهای شکار برای شکارچیان ثروتمند کشورهای مختلف روی آوردهاند :
شکار گسترده فیلهای اوگاندا توسط شکارچیان آمریکایی و اروپائی(شاو، . (47 :1386
4
به گفته ی متخصصان بخش محیط زیست سازمان ملل ، روزانه نسل بیش از 50 نوع جانور وگیاه در کره ی زمین در حال انقراض ونابودی است . طبق تحقیقات بع عمل آمده از سوی این بخش ، توسعه ی صنعتی مهم ترین عامل نابودی نسل موجودات زنده در زمین شناخته شده است(فیروزی، .(85 :1384
سه چهار کشتارجمعی ازجمله بمبهای هستهای ریخته شده در ناکازاکی و هیروشیما در جنگ جهانی دوم و به دنبال آن درصد فزاینده سرطان و دیگر بیماریها کارمزد تسلیحات شیمیایی و میکروبی در جنگ عراق علیه ایران و ... که در اثر آن علاوه بر جمعیت انسانی موجب نابودی محیطزیست و حیوانات گردید تخلیه زبالههای اتمی در اقیانوسها بعد از جنگ جهانی دوم که موجب نابودی آنی و تدریجی آبزیان شد(جین گودال، .(125 :1385
از سوی اتحادیه بین المللی برای حفاظت از محیط زیست ، در سال 2007 فهرست بهت انگیزی منتشر شده است . این فهرست 41415 گونه را ثبت نموده که از این تعداد 16306 گونه در معرض انقراض قرار دارند که شامل %22 از پستانداران ، %12 از پرندگان ، %30 از خزندگان ، %31 از دوزیستان و %39 از ماهیان می باشد.وجود حیوانات برای حفظ چرخه ی حیات و تعادل زیست محیطی لازم و ضروری است و حفاظت و حمایت از حیوانات ضروری و اساسی است(خالقی، .(16 :1389
2-7 وضعیت زیستمحیطی و حیوانات در ایران براساس گزارش کمیسون کشاورزی آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی ، میزان فرسایش خاک در
ایران 2میلیارد تن در سال و معادل 16\7 تن در هتکار برآورد شده است ( سه برابر شاخص جهانی ) 41\5 درصد شهرهای کشور و12\7 درصد آبادی ها در حدود یک میلیون هکتاراز اراضی زراعی ، 2000 رشته قنات و بخش
چشمگیری از راههای ارتباطی کشور در معرض خطر سیل قرار دارند . میانگین تخریب جنگل های کشور بالغ بر 26\9 هزار هکتار در سال است . میزان مراتع فقیر و خیلی فقیر کشور در 30 سال گذشته 3\5 برابر شده در حالی
که میزان مراتع خوب نصف شده است .تخریب مراتع واز بین رفتن پوشش گیاهی منجر به افزایش فرسایش خاک شده است 1. آلودگیهای هوا به مواد شیمیایی بهویژه کلروفلورها، کربن، کلرین و برمین موجب آسیب به لایه اوزون میشود.
در آلودگی آب کشاورزی و صنعت بالاترین نقش را دارند.
آب رودخانهها مملو از نیتراتها، فسفاتها و حشرهکشهاست. اقیانوسها آلوده و پوشیده از پلاستیک و گلولههای تیر میشود. خلیجفارس، % 70 آلودگی از آلودگیترین دریاهای جهان است آلودگیهای خلیجفارس مثال آلودگیهای نفتی، فاضل آبهای انسانی، پس آبهای صنعتی، صید بیرویه و اکتشاف به شیوهی غیراصولی است.2 دریاچه ارومیه در اثر ایجاد سدهای غیر کارآمد که نقشی آنچنان هم در کشاورزی ندارند به کویر نمک
تبدیلشده و تخریب محیطزیست دهها گونه پرنده و حیوانات آبزی ازجمله آرتمیس به بحران بزرگ زیستمحیطی در ایران و منطقه تبدیلشده است که اختصاص اعتبارات هنگفت نیز قادر به احیای آن نیست.آلودگی منابع آبی ، باتلاقی شدن دریای انزلی ، معضلات پسامدهای شهری و روستایی و صنعتی وآلودگی هوادر شهرهای بزرگی چون تهران و... مواردی هستند که در عرصه ی محیط زیست کشور اتفاق افتاده اند3 آلودگیهای خاک در کشور ما از دیگر عوامل مخرب بر روی حیات حیوانات میتوان نامید ناشی از :
